Morgunblaðið - 01.04.1993, Qupperneq 18

Morgunblaðið - 01.04.1993, Qupperneq 18
18 MORGUNBLAÐIÐ PIMMTUDAGUR í. APRÍL 1993 Hvað er líkt með Lett- landi og Bosníu? eftir Ivetu Geidane Eftir hrun Berlínarmúrsins og nokkrar „flauels-byltingar" í Aust- ur-Evrópu trúði margt fólk og jafn- vel stjórnmálamenn því að nú væri loks runninn upp tími friðar og sam- lyndis í heimshlutanum. Sumarið 1992 flutti Georg Bush ræðu í Kiev og mæltist vinsamlegast til þess við Úkraníumenn að þeir stofnuðu ekki eigið ríki, heldur héldu sig innan Sovétríkjanna. Á sama tíma flutti James Baker þjóðum Júgóslavíu sömu heilræði. Slíkar ráðleggingar minna mig á gamla sögu um tilraun- ir góðlyndra gamalla kvenna til að efla siðgæði í hænsnakofanum sín- um. Þær reyndu að para saman hænurnar og hanana þannig að hver hæna þekkti sinn bónda að haninn liti ekki aðrar hænur hýru augu. Það gildir því miður bæði um hænsni og þjóðir manna að þeim eru vel meint- ar ráðleggingar einskis nýtar nema ráðin taki mið af persónuleika þeirra eða raunverulegri stöðu mála. Kröf- ur tímans í Austur-Evrópu eru stofn- un og efling þjóðríkja. Sú þróun verður hvorki stöðvuð með mál- skrúði né ofbeldi. Sovétríkin liðuðust í sundur og nú er blóðbað í Bosníu. Mikill hluti þess blóðbaðs hvílir á samvisku stjómmálamanna í hinum leiðandi stórveldum. Nú mælast margir stjórnmála- menn í Vestur-Evrópu og Bandaríkj- unum til þess að Eystrasaltsþjóðim- ar, sérstaklega Lettar og Eistlend- ingar, veiti öllum aðfluttum útlend- ingum ríkisborgararétt eftir óskum, og það jafnvel þó þeir hafi nýlega afklæðst herklæðum sovéska hers- ins. Þessir góðhjörtuðu vestrænu stjómmálamenn gera sér að líkind- um ekki grein fyrir því að væri þeirra ráðum fylgt myndi það ekki leysa neinn vanda í þessum löndum, held- ur aðeins flækja enn frekar stöðu þjóðernismála sem þegar eru flókin og erfið viðureignar. Ráðin taka ekki mið af þróun í samskiptum þjóða Evrópu. Rétt eins og efni blandast ekki nema í ákveðnum hlut- föllum og að í hveiju vistkerfi er að fínna hið æskilegasta jafnvægi milli dýrategundar, þá krefst þróunarstig mannlegs samfélags jafnvægis milli Qölda í starfsstéttum og ákveðins hlutfalls milli fjölda fólks af ólíkum þjóðflokkum. Það eru takmörk fyrir því hve mikil frávik leyfast frá þessu hlutfalli án þess að það ógni stjóm- málalegum stöðugleika. Stjórnmála- menn í Þýskalandi, sem þó er byggt fólki sem flest er af sama uppruna, hafa nýlega gert sér grein fyrir þessu. Tilveru þýsku þjóðarinnar er að sjálfsögðu ekki ógnað og flestir þeir sem beijast gegn innflytjendum era aðeins óeirðaseggir. En ef slíkt ofbeldi verður útbreitt ættu menn ekki aðeins að leita skýringa í sál- rænum vanda óeirðaseggjanna. Þjóðríki voru ekki til í Evrópu á miðöldum og félagslegar aðgreining- ar fóra oft eftir þjóðerni manna. í nokkrar aldir eftir innrás Normanna í England töluðu hástéttirnar frönsku. í Eistlandi, Lettlandi og Tékkóslóvakíu töluðu aðalsmenn þýsku, valdastéttir í Slóvakíu töluðu ungversku, í Litháen töluðu þær pólsku og svo framvegis. Viðskipti voru gjaman í höndum gyðinga og Langbarða, lífverðir einvaldanna komu frá Skotlandi eða Sviss og ýmis óopinber trúnaðarstörf voru unnin af sígaunum. Svipaðar að- stæður er enn víða að finna í löndum Asíu og Afríku. Í Indónesíu, Malasíu og á Filipseyjum eru viðskipti að miklu leyti í höndum Kínveija. Milli- göngu- og samningamenn í Austur- Afríku eru flestir Indveijar en í Vestur-Afríku eru þeir arabar. Á nýöld fóru að myndast þjóðríki í Vestur-Evrópu og fólk af grunn- þjóð hvers lands tók í sínar hendur öll veigameiri hlutverk þjóðlífsins. Þessi þróun var ekki sársaukalaus. Blóð flæddi ekki aðeins þegar Frakk- ar drápu landa sína af ólíkri trú heldur líka þegar verslunarmenn í París losuðu sig við hollenska og flæmska keppinauta sína. Á Spáni og Portúgal hrakti kaþólski rann- sóknarrétturinn gyðinga og mára grimmdarlega úr landi. Á tímum ótal uppþota og styijalda þjáðust smáar þjóðir mest. Með aukinni menntun á öllum stigum þjóðfélags- ins, meiri útbreiðslu fréttablaða en sérstaklega með auknu lýðræði á 18du og 19du öld sýndi það sig að þjóðríki höfðu fjölda kosta umfram fjölþjóðaveldin. I hefðbundnum sam- félögum reynir hver stétt eða þjóðar- brot að leysa úr siðferðilegum og réttarfarslegum vandamálum innan síns hóps. I nútímaríki, sem byggt er á grandvallarreglum um dreifingu valds, era þessi mál hins vegar leyst á þingi eða í opinberum dómstólum. Þá kemur í ljós að til þess að ríki verði stöðugt er ekki nóg að yfirvöld- in séu virt heldur þarfnast þau einn- ig siðferðislegs stuðnings meg- inþorra íbúanna. Ólíkar þjóðir og trúarhópar hafa ólíkar siðferðislegar hugsjónir og mismunandi verðmæta- mat. Þess vegna voru þau ríki Evr- ópu, sem að mestu leyti voru byggð einni þjóð, hæfari til að leysa sín vandamá! en önnur ríki. Ástandið í Quebee í Kanada og atburðir síðasta Iveta Geidáne „Á þeim tíma sem Lett- land laut hinum rússn- esku Sovétríkjum voru nokkur hundruð þús- und lettneskir borgarar drepnir eða sendir í útlegð. ...í stað hinna drepnu og útlægu sendi Sovétríkin meira en milljón sinna eigin borgara til Lettlands. Flestir þeirra voru Rússar, Hvít-Rússar eða Ukraníumenn.“ sumars í Los Angeles sýna að nýju innflytjendaríkin geta heldur ekki litið fram hjá þessum vanda. í byijun 20stu aldar voru þijú fjöl- þjóðaveldi í Evrópu. Þau voru Aust- urríki-Ungveijaland, Rússland og Ottomanveldið. Ottomanveldið tap- aði mestu af evrópska hluta sínum í Balkanskagastríðinu árið 1912, Austurríki-Ungveijaland var leyst upp eftir fyrri heimsstyijöldina og rússneska stórveldið liðaðist í sundur árið 1991. Árið 1992 liðuðust Júgó- slavía og Tékkóslóvakía loks í sund- ur, en það voru síðustu leifar af stór- veldi Áusturríki-Ungveijalands. Nú standa aðeins eftir tvö ríki í Evrópu sem ekki hafa þjóðernis- meirihluta sem er meiri en 70% íbúa- fjöldans. Þau eru Sviss og Belgía. Sviss er sambandsríki þar sem ein þjóð er ríkjandi í hverri kantónu. Þannig helst stöðugleiki í landinu. í Belgíu er alvarleg togstreita milli Flæmingja og Vallóna, en miðstöð Evrópusamstarfs í Brassel hjálpar til að halda landinu saman. Sé litið á Norður-írland sem ríki sjáum við að þar hafa hvorki kaþólskir né mótmælendur ráðandi meirihluta og sambúð þeirra er mjög erfið. Á Spáni eru nokkuð stórir þjóðernisminni- hlutar og þar era miklar flækjur í sambúð Spánveija við bæði Baska og Katalóna. Vera hlutfallslega stórs minnihluta í landi er sérstök ógn fyrir sjálfstæði Iandsins ef þessi minnihluti er af þjóð sem er ríkjandi í nágrannalandi. Þetta á ekki síst við ef nágrannalandið Iítur á minni- hlutann sem framvörð útþenslu- stefnu sinnar. Dæmi um þetta er að fínna á Kýpur. í upphafi sjöunda áratugarins vora um 83% íbúa Kýp- ur grískir en um 17% vora Tyrkir. Þegar kreppa ríkti í grískum stjórn- málum notaði tyrkneski herinn tæki- færið og lagði undir sig stóran hluta eyjarinnar, rak burtu gríska íbúa og sendi þangað Tyrki í þeirra stað. Á þeim tíma sem Lettland laut hinum rússnesku Sovétríkjum voru nokkur hundrað þúsund lettneskir borgarar drepnir eða sendir í útlegð. Þar að auki dugði hemám Sovétríkj- anna árið 1940 ekki til að koma í veg fyrir að landið væri hernumið af Þjóðveijum og að um 160.000 manns væra drepnir eða féllu í bar- dögum með þýska hernum. í stað hinna drepnu og útlægu sendi Sovét- ríkin meira en milljón sinna eigin borgara til Lettlands. Flestir þeirra voru Rússar, Hvít-Rússar eða Úkra- níumenn. Þetta innflutta fólk var fjölbreytilegt að menntun, fjárhag og þjóðfélagshlutverkum, en flest átti það þó sameiginlegt að það hag- aði sér eins og sigurvegarar og ný- lenduherrar í undirokuðu landi. Það virti ekki lettneskar sögulegar og menningarlegar hefðir, hunsaði lett- neska tungu og þröngvaði sínum eigin lífsháttum og smekk uppá Letta. Helstu hópar innflytjenda í Lettlandi eru flokks- og embættis- menn, hermenn og KGB-menn, sí- brotamenn, ófaglært verkafólk og lítill hópur menntamanna. Flest þetta fólk, að frátöldum hluta menntamannanna, getur ekki eða vill ekki taka þátt í lettnesku lífi, og flestir flokksmannanna, her- mannanna og KGB-mannanna era fjandsamlegir lettneska ríkinu. Með innflytjendum á ég ekki við þá Rússa eða fólk af öðrum þjóðum sem hafa búið í Lettlandi sem minnihlutahópar í margar kynslóðir. Þegar veitt eru ríkisborgararéttindi er ekki farið eft- ir þjóðerni heldur fyrra ríkisfangi, þ.e. því hvort að fólk hafði lettneskt ríkisfang eða tilheyrir grónum minnihlutahópum í Lettlandi. Þjóðarmorð hinna rússnesku Sov- étríkja í Lettlandi og innflutningur þeirra eigin borgara þangað er al- þjóðlegur glæpur. Afleiðingin er sú að íbúasamsetning í Lettlandi færð- ist af nýaldarstigi aftur á miðaldar- stig, þjóðernisblandan hefur breyst úr evrópskri í asíska. Þetta leiðir af sér að hvort samfélag um sig getur raskað lífi hins, en getur ekki tryggt stöðugleika í sínu eigin samfélagi. Sé þetta vandamál ekki leyst í tíma getur það valdið almennri eymd í landinu óháð þjóðerni. Land, þar sem grannþjóðin hefur ekki ríkjandi meirihluta gengur ekki til lengdar í Evrópu nútímans. í þjóðríki þar sem ekki er barist gegn leiðtogahlutverki grunnþjóð- arinnar, er samfélaginu öllu annt um að beina heiðarlegasta og fær- asta fólkinu í stjórn ríkisins, og horf- ir þá ekki á þjóðerni þess. í Frakk- landi eftir stríð hafa ráðherrar og aðrir ráðamenn verið af ýmsum þjóð- ernum. í Tékkóslóvakíu hins vegar, þar sem fjöldi Tékka náði ekki tveim þriðju hlutum íbúanna, var ávallt tekið mið af þjóðemi þegar valið var í leiðtogastöður. { Líbanon var það sama uppi á teningnum í samskipt- um við trúarhópa. Land þar sem stærsta þjóðin eða trúarhópurinn hefur ekki meirihluta er óstöðugt. Mikill hluti íbúanna lýtur aðeins stjórn á formlegan hátt því ekki er um neina siðferðilega hvöt að ræða. Þessu er vel lýst í sögu Haseks af góða dátanum Sveijk og þetta sýndi sig augljóslega í Sovétríkjunum á síðustu árum þess. í Sovétríkjum Stalíns og einkum þó eftir seinni heimsstyijöld var rússnesk þjóðremba ríkjandi. Lang- anir annarra þjóða vora miskunnar- laust bældar niður. En þrátt fyrir, að milljónir Úkraníumanna og Kaz- aka væra á skipulagðan hátt sveltir til bana á tímum samyrkjubúskapar og að þjóðarmorð væru framin á ýmsum öðrum þjóðum, þá náði hluti herraþjóðarinnar af íbúafjöldanum, og jafnvel að meðtöldum hinum fremur auðsveipu Hvít-rússum, aldr- ei meira en 70 prósentum. Eftirmenn Stalíns gerðu sér grein fyrir að slíkt ríki yrði aldrei stöðugt og hófu þess vegna umfangsmikla rússavæðingu annarra þjóða. Við það þurrkuðust út tugir lítilla þjóða og tungumála og þjóðarvitund hinna stærri þjóða var stórlega raskað. Minnugir reynslunnar af því að Austurríki sameinaðist Ungveijalandi og tókst þannig að lengja lífdaga sína um hálfa öld, reyndu leiðtogar Sovétríkj- anna að mynda úkranískt-rússneskt stórveldi með því að setja Úkraníu- menn vinveitta Rússum í valdastöður Sovétríkjanna. Þegar í ljós kom að Úkraníumenn vora ekki ginkeyptir fyrir slíkum sýndarleik, og að músl- imskar þjóðir Sovétríkjanna fjölguðu sér hraðar en þær slavnesku varð ljóst að upplausn Sovétríkjanna var óumflýjanleg. Það má vel ímynda sér að önnur sósíalísk ríki í Austur- Evrópu hafi ekki verið innlimuð í Sovétríkin vegna þess að þá hefði samanlagður ijöldi minnihlutaþjóð- anna orðið meirihluti í stórveldinu og rússneska þjóðrembustefnan hefði mætti harðri andstöðu. Sundurlimun lands, sem byggt er ólíkum þjóðum og trúflokkum, í nokkur þjóðríki verður ekki sárs- aukalaus nema flokkamir búi á skýrt aðgreindum svæðum. Þá eru hin ósýnilegu landamæri gerð sýnileg. Þetta verður erfiðara ef tveir ósam- rýmanlegir trúar- eða þjóðarhópar lifa blandaðir á einu svæði og báðir girnast leiðtogahlutverkið. Slíkar aðstæður voru í Líbanon og það leiddi til borgarstríðs með afskiptum nágrannaríkja. Á Norður-írlandi hafa mótmælendur og kaþólskir háð borgarastríð í mörg ár og nú geisar mannskæð styijöld í Bosníu. Og það er dapurlegt að Evrópa og allur heimurinn hefur samþykkt grimmd- arlegt árásarstríð. Ef afleiðingamar af þjóðblöndunarstefnu hemá- msþjóðarinnar era ekki afmáðar heldur aðeins breitt yfir þær getur það sama gerst í Lettlandi og þar með ekki aðeins leitt til hörmungar yfir íbúa Lettlands heldur ógnað friði og stöðugleika allrar Evróppu. Stjórnmálaleg vandamál verða ekki leyst með óskhyggju. Allar hugmyndir um að réttlæta glæpi hernámsliðsins með því að veita ný- lenduherram og innflytjendum ríkis- borgararétt geta aðeins aukið hætt- una og valdið meiri spennu í milli- ríkjasamskiptum, vegna þess að með því væri tilvist lettnesku þjóðarinnar ógnað. Verði nýlenduherrum og inn- flytjendum, sem ekki tala lettnesku og þekkja ekki sögu þjóðarinnar veittur ríkisborgararéttur munu þeii draga til sín hundruð þúsunda landa sinna undir yfirskini fjölskyldu- tengsla og að lokupi stjóma Lett- landi með meirihlutavaldi. Eina von lettnesku þjóðarinnar til að lifa af er að sameinast í baráttu fyrir að koma aftur á lífvænlegum skilyrðum í landinu. Þjóðir heims, sem þar til nýlega horfðu harla skeytingar- lausar á glæpi hemámsþjóðarinnar í Eystrasaltsríkjunum, geta margt gert til hjálpar. Höfundur er lettneskur málvísindamaður og stundar íslenskunám við Háskóla fslands. { I I I I I l I í. I I \ i
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.