Morgunblaðið - 09.05.1993, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. MAÍ 1993
fimm árin, eða úr 95 þúsund í 125
þúsund.
Kreppan hunsuð
Ahugi kvenna á barneignum
hefur aukist mitt í öllum þrenging-
unum og vekur það furðu margra.
Ekki er hægt að leita skýringa
hjá stórum árgöngum, því þær kon-
ur sem fæða núna eru flestar fædd-
ar á árunum 1960 til 1970, en það
var einmitt á þeim áratugi sem
fæðingum fækkaði.
Útivinnandi konur fá fæðingar-
orlof í sex mánuði og við það bæt-
ist fæðingastyrkur að upphæð kr.
150.504, sem allar konur fá hvort
sem þær hafa verið úti- eða heima-
vinnandi. Menn hafa látið sér detta
í hug að þessi upphæð geti skipt
máli á þrengingartímum, að hún
geti bjargað tímabundnum fjár-
hagserfiðleikum, en þær konur sem
talað var við aftaka með öllu að svo
sé. Framfærslukostnaður barns í
allt að tuttugu ár sé meiri en svo
að slík „smáupphæð" geti skipt
máli, þótt svo hún mæti að hluta
til kostnaði við fæðingu barns.
Þess má þó geta, að lög um fæð-
ingastyrk tóku gildi í marsmánuði
1987 og fjölgaði fæðingum veru-
lega næsta ár á eftir, eða um 463.
Stefán Ólafsson forstöðumaður
Félagsvísindastofnunar Háskólans,
segir að yfirleitt dragi úr barnsfæð-
ingum á kreppuárum eins og dæm-
in sýna og því sé erfitt að skýra
þessa fjölgun á barnsfæðingum
núna þegar samdráttur er í þjóðfé-
laginu. „Það er eins og fólk hafi
ekki tekið mark á þeim afleiðingum
sem niðurskurður þorskkvótans á
síðasta ári og niðurskurður í vel-
ferðarkerfinu getur haft á efnahag
fjölskyldna.
„Nú hefur það gerst að konur
hafa misst störf, ekki aðeins á síð-
asta ári heldur hægt og sígandi frá
árinu 1987. Vel má vera að það
hafi haft áhrif á barneignir, konur
nota ef til vill tækifærið til að eign-
ast börn úr því þær eru á annað
borð heima, og má vera að fólki
finnist þær gefa lífinu einhvern til-
gang.“
Ólíkar aðstæður
Bamsfæðingum hefur fjölgað
hlutfallslega á öllum Norðurlöndum
síðustu árin, einkum í Svíþjóð eins
og áður var getið. Sigrún Júlíus-
dóttir lektor í félagsráðgjöf við
Háskóla Islands, segir að tæplega
sé hægt að bera saman fjölgun
fæðinga hér á landi og til dæmis í
Svíþjóð, því aðstæður í sænska
þjóðfélaginu og því íslenska séu
gjörólíkar.
„Útgjöld til heilbrigðis- og fé-
lagsmála á Norðurlöndum eru lang-
hæst í Svíþjóð og langlægst á Is-
landi. Einnig em opinber útgjöld til
bama- og fjölskyldumála lang-
minnst hér á Islandi. Fyrir um það
bil tuttugu ámm vom Svíar ugg-
andi um sinn hag því þeim fór mjög
fækkandi. Vom þá settar í gang
fjölskylduhvetjandi aðgerðir og
markviss fjölskyldustefna mótuð.
Dagheimilisplássum var fjölgað,
barnafjölskyldur fengu húsnæðis-
stuðning og skattalögunum hefur
nýlega verið breytt þeim í hag. Ég
held að þessar aðgerðir séu fyrst
og fremst að skila sér núna.
A þessu hafa nú orðið breytingar
með hægri stjórninni. Hún hefur
beitt samdráttaraðgerðum sem
hafa komið illa niður á barnafólki.
Efnahagslegar forsendur eru því
ólíkar í Svíþjóð og á íslandi og
hugmyndafræðin allt önnur.“
Sjálfala eins og sauðfé
Sigrún segir að viðhorf íslend-
inga til barna sé nokkuð sérstakt.
„Við höfum alla tíð verið mjög
áhugasöm um börn, bæði að góðu
og vondu, því börn hafa ekki alltaf
búið við góðar aðstæður hjá okkur.
Ég hef verið að fjalla um viðhorf
fjölskyldu og samfélags til barna í
rannsóknarverkefni sem ég er að
vinna að, og það er greinilegt að~
börn hafa verið sýnileg allt frá þeim
tímum sem íslendingasögur voru
ritaðar. Við eigum heimildir um
börn, lýsingar á leikjum þeirra og
hegðun, en á móti kemur að við
förum ekki með þau eins og börn,
heldur eins og fullorðið fólk. Við
notum þau sem vinnuafl, gerum
kröfur til þeirra og látum þau ganga
sjálfala eins og sauðfé.
í lífsviðhorfakönnuninni sem Fé-
lagsvísindastofnun og Hagstofa ís-
lands gerðu fyrir þremur árum síð-
an kemur fram, að eitt af þeim fimm
atriðum sem íslendingar leggja
mesta áherslu á er vinnusemi. Það
var númer fjögur eða fimm á listan-
um hjá okkur, en númer ellefu að
mig minnir hjá hinum Norðurlanda-
þjóðunum. Það segir okkur mikið
um viðhorf íslendinga til barna.
Við erum með hæstu fæðinga-
töluna, og lægstu ungbarnadauða-
töluna, þannig að við virðumst hlúa
tilölulega vel að ungbörnum og
verðandi mæðrum, en svo tekur við
allt annar veruleiki. Fólk virðist
ekki hugsa jafnmikið um það,
hvernig börnunum reiðir af síðar
meir. Islensk stjórnvöld virðast vilja
stuðla markvisst að því að börn
fæðist og haldi lífi að minnsta kosti
fyrsta árið, en síðan er minni gaum-
ur gefínn að velferð þeirra og lítið
hugað að stuðningi við barnafjöl-
skyldur eða viðurkenningu á þeim
starfsstéttum sem vilja vernda
börn, rækta þau og mennta.“
Viðhorfsbreyting karla
Sú fjölgun sem hefur orðið á
barnsfæðingum kemur inn á enn
stærri spurningu, að mati Sigrúnar,
sem sé viðhorfi og stöðu kvenna.
Telur hún að íslenska konan hafí
haft sérstöðu miðað við konur á
hinum Norðurlöndunum að því leyti,
að hún virðist vera trygg ákveðnum
gömlum gildum sem nútímakonur
í öðrum löndum hafa í meira mæli
losað sig undan.
„Kvennabaráttunni er engan
veginn lokið, en í allri þróun- eiga
sér stað sveiflur. Um Norðurlöndin
virðist nú fara þannig sveifla í fæð-
ingamálum.
A það má benda að konur á ís-
landi sækja ívið meira í menntun
en konur á Norðurlöndum og ég
held að það sé aðeins spuming um
tíma hvenær þær fara að notfæra
sér hana í ríkari mæli.“
Þegar leitað er orsaka fyrir þeirri
fæðingasprengju sem nú er fram-
undan hefur karlmaðurinn lítt verið
nefndur til sögunnar, en vel má
vera breytt viðhorf hans til fjöl-
skyldulífs hafí verið konum hvatn-
ing til frekari bameigna.
I meðferðarstarfí með hjónum
og fjölskyldu hefur Sigrún tekið
eftir því að viss viðhorfsbreyting
hafi orðið hjá karlmönnum gagn-
Fæðinga- og dánartíðni á íslandi 1881-1972
) 1-------1------i------i-------1------1------1-------1------1------r
1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970
I orbornin rínsæl
ÁSTRÍÐUR Jónsdóttir viðskiptafræðingnr sem á von á
sínu þriðja barni núna í maí, segist ekki vilja hafa of
langt á milli barnanna. „Þau eldri eru fimm og þriggja
ára og því fannst mér hæfilegt að koma með það þriðja
núna.“
*
Astríður segir
að krepputal
og sam-
dráttur hafí engin
áhrif haft þegar
hún . skipulagði
stærð fjölskyldu
sinnar. „Mér fínnst
það orðið nokkuð
algengt núna að
konur, einkum í
kringum þrítugt,
séu að eignast sitt
þriðja og fjórða
bam. Hins vegar
hef ég ætíð reynt
að eignast vorbörn
og gæti ímyndað
mér að hið sama
gilti um fleiri kon-
ur. Ef til vill er það
ein skýringin á
þessum fjölda fæð-
inga núna í maí.“
Ástríður lauk
námi í viðskipta-
fræði í Bandaríkj-
unum og starfaði í
þrjú ár við fag sitt
áður en hún eignast
börn sín. „í Banda-
ríkjunum er al-
gengt að fólk hugsi
langt fram í tímann
áður en það eignast
börn, og er þá með
menntun þeirra og framtíð í huga.
Ég hef nú ekki verið svo skipulögð
hvað þetta snertir, en ætlaði þó
aldrei að eignast fleiri börn en svo
að ég gæti veitt þeim það sem mig
langar til.“
Astríði finnst það hafa aukist
að konur vilji vera heima hjá börn-
Morgunblaðið/Kristinn
ÁSTRÍÐUR JÓNSDÓTTIR
VIDSKIPTAFRÆÐINGUR
um sínum. „Þær hafa kannski gert
sér grein fyrir því að þessi ár sem
þær eru heima hjá börnunum koma
ekki aftur. Ég held nú samt ekki
að kvennabaráttunni sé lokið þrátt
fyrir þennan áhuga kvenna á barn-
eignum núna, margt af því sem
við vildum fá er komið fram.“
Tískusreifla
„ÉG Á tvö stálpuð börn fyrir, svo það er kærkomið að
eitt lítið núna,“ segir Amdís S. Guðmundsdóttir kenn-
ari, en hún á von á sínu þriðja barni í maí.
Eg veit ekki
hver skýr-
ingin á þess-
ári miklu fjölgun
fæðinga er, en ég
held þó að konur
almennt láti allt tal
um kreppu og sam-
drátt engin áhrif á
sig hafa í því sam-
bandi.“
Arndís telur að
umræða undanfar-
inna mánuða um
lyklabörn hafi haft
einhver áhrif á þá
ákvörðun kvenna
að eignast fleiri
börn til þess jafnvel
að geta verið
heima.
„Eflaust hugsar
fólk sig tvisvar um,
einkum það sem er
með ung börn og
er mikið að heiman.
Börn þurfa mikið
aðhald. Ég hef aldr-
ei lent í því að þurfa
að hafa bömin mín
ein heima því ég hef
púslað vinnutíma
mínum þannig, að
ég er komin heim
þegar þau koma úr skólanum. Það
hafa til dæmis aldrei verið nein
vandræði með son minn sem nú er
á unglingsaldri og ég held að það
megi þakka því, að hann hefur
fengið það aðhald sem böm þurfa."
Fæðingum hjá konum á aldrin-
um 30 til 40 ára hefur fjölgað og
segir Amdís að sér þyki það ekk-
ert óeðlilegt, þvi á þeim aldri sé
Morgunblaðið/Kristinn
ARNDÍS S. GUÐMUNDS-
DÓTTIR KENNARI
fólk oftast búið að koma sér fyrir
og hafi því kannski meiri tíma af-
lögu. „Mér fínnst nú kvennabarátt-
an eitthvað hafa dvínað og ef til
vill er þessi áhugi á bameignum
afturhvarf til fortíðar. En fortíðin
virðist vera í tísku um þessar mund-
ir svo vel má vera að þetta sé ein-
hver tískusveifla."
vart börnum og fjölskyldu. „Þeir
eru farnir að axla meiri ábyrgð í
fjölskyldunni og ganga inn i þetta
mjúka hlutverk svokallaða. Nýlegar
rannsóknir á Norðurlöndunum sýna
ótvíræða'r breytingar í þessa átt.
Rannsókn sem sænska Folksam lét
gera fyrir 30 árum var endurtekin
fyrir tveimur ámm og sýnir hún
ótrúlegan mun sem orðið hefur á
viðhorfum karla þegar þeir velja sér
störf. Fyrir 30 árum völdu þeir störf
sem gáfu há laun, mikla ábyrgð og
möguleika á stöðuhækkun, þó svo
að störfunum fylgdi mikil ferðalög
og fjarvera frá börnum og fjöl-
skyldu.
í þessari sömu rannsókn þijátíu
ámm síðar segjast karlmenn fremur
velja fjölskylduna, vilja heldur hafa
lægri laun, en gangast við sínum
hluta af ábyrgð og njóta samvista
við börnin til jafns á við eiginkonu.
Við þetta bætist að konan er komin
út á vinnumarkaðinn þannig að
hann kemst síður að heiman. Þessi
breyting er marktæk og við sjáum
aðeins merki hennar hér, þótt ekki
sé í sama mæli.
Fjölskyldan virðist sækja á og
má vera að það séu viðbrögð fólks
gagnvart þeim umræðum sem hafa
átt sér stað að undanförnu um
lyklabörn og þeim neikvæðu stað-
reyndum sem blasað hafa við okkur
í þeim efnum.“
Stutt í bjartsýnina.
Margt virðist benda til þess að
fjölskyldan sé í jákvæðri sókn, þótt
kreppa, samdráttur og atvinnuleysi
ríki. Þrátt fyrir allt bölsýnistal er‘
stutt í bjartsýnina, því líklega má
telja það bjartsýni að stækka fjöl-
skylduna þegar þrengir að í þjóð-
félaginu. Fólk í nágrannalöndum
hikar ekki við að skipuleggja fjöl-
skyldustærð sína með tilliti til af-
komu, en einhverra hluta vegna er
afkoman aukaatriði hjá íslending-
um þegar stærð fjölskyldu á í hlut.
Sá hugsunarháttur hefur lengi ver-
ið ríkjandi hjá þjóðinni að greiða
hlutina eftir á og ef til vill á það
sama við í þéssu tilfellí. Nýr fjöl-
skylduþegn þýðir þó ekki aðeins
aukin útgjöld, heldur tuttugu ára
uppeldi, aðhald og tíma.
Tengsl innan stórijölskyldunnar
hafa minnkað hér á landi undanfar-
in ár, líklega vegna tímaskorts úti-
vinnandi kvenna, og hafa menn líka
spurt sig í sambandi við auknar
barneignir, hvort fólk sé að reyna
að styrkja eigin kjarnaijölskyldu í
staðinn.
Afturhvarf til fortíðar
Að margra áliti er nú ákveðin
tíska ríkjandi í hinum vestræna
heimi, sem einkum lýsir sér í aftur-
hvarfí til fortíðar. Bandaríski sagn-
fræðingurinn Stephanie Coontz,
sem rannsakað hefur sögu og hagi
fjölskyldunnar, segir að sjötti ára-
tugurinn hafí tvímælalaust verið
gullöld fjölskyldunnar. Hið sérstaka
ástand sem ríkti eftir stríðsárin
þegar uppbygging þjóðlífs var í
fullum gangi og stór hluti almenn-
ings bjó við nokkuð góð kjör, hafí
orðið til þess að fjölskyldulíf
blómstraði. Hjónaböndum og barns-
fæðingum fjölgaði gífurlega, eink-
um meðal ungs fólks, skilnaðir voru
fátíðir og einhleypingar aldrei færri
en þá.
Reyndar hefur íslenska þjóðfé-
lagið lítið breyst frá því á sjötta
áratugnum ef skólatími, vinnutími
og opnunartími verslana er hafður
í huga, því ætíð er gert ráð fyrir
að því að mamma, hin eina og
sanna, sé heimavinnandi.
Það ætti þvi að vera hægðarleik-
ur einn að svara kalli tískunnar að
þessu leyti, og ýmislegt bendir til
þess að svo muni verða í sambandi
við barnsfæðingar, ef litið er til
þeirra óska kvenna núna að fæða
í heimahúsum eins og áður tíðkað-
ist.
Veruleikinn í fjölskyldumálum
hér á landi er þó allt annar en sá
sem að ofan greinir, eins og vænt-
anleg maíbörn munu líklega komast
að innan fárra ára. Á móti kemur
þó að þau eiga feður sem hugsan-
lega hafa önnur viðhorf til barna
og fjölskyldu en afar þein-a höfðu.