Morgunblaðið - 28.05.1993, Blaðsíða 38

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 28. MAÍ 1993
38
Sjötugur
A
Jónas Arnason
Hann sendi mér eitt sinn tilskrif,
þar sem sagði meðal annars: „Ég
man þig í móðurkviði.“ Ég hef átt
því láni að fagna að eiga Jónas
Ámason að vini frá því fyrir mitt
minni. Hann var tíður gestur á
heimili foreldra minna enda vinur
þeirra frá fomu fari.
Fyrir okkur systkinunum var
Jónas enginn venjulegur gestur.
Það var ekki nema einn sem sturt-
aði úr stórri Makkintosdós yfir höf-
uðið á sér þegar honum fannst
públikumið vera orðið heldur dauf-
legt og taka illa við söng og góðum
sögum. Það var ekki nema.einn sem
varð alltaf að vera syngjandi og
þeir vom ekki margir sem gátu
verið svona skemmtilegir að hlátur-
inn bergmálaði í húsinu löngu eftir
að þeir vom farnir. Jónas var „one
of a kind“. En það sem mestu skipti
fyrir mig var að Jónas var enginn
venjulegur vinur pabba og mömmu,
sem sótti þau heim og heilsaði mér
og spurði hvemig gengi. Hann var
meira, — hann var vinur minn.
í hvert sinn sem Jónasar var
von, var ég á nálum. Þegar vinurinn
svo kom reyndist hann hafa hlakk-
að ámóta til fundanna við sinn
smáa vin. Stundum hafði hann bara
áhuga á að tala við mig einan þótt
fjöldi manns væri saman kominn.
Stundum bara datt hann inn úr
dyrunum, kastaði kveðju á pabba
og mömmu og svo fómm við afsíð-
is til að ræða okkar mál. Og hvað
gerðum við? Við ræddum saman
um daginn og veginn, sungum og
svo var það póiitík og aftur pólitík.
Ég sagði honum frá því sem efst
var á baugi hjá mér og hann hlust-
aði með athygli og spurði mig nán-
ar út í. Hann fræddi mig um þróun
mála niðri á þingi og ég reyndi að
skilja. Ég fylgdist með gangi þjóð-
og heimsmálanna í gegnum vin
minn í þinginu og tók þátt í von-
brigðum hans og sigmm. Engan
mann hef ég séð niðurbrotnari en
minn stóra vin, þegar hann tók mig
á langt eintal eftir að síðasta or-
usta hans gegn Járnblendiverk-
smiðjunni var töpuð. Ég skildi von-
brigði hans og reyndi að hug-
hreysta hann af veikum mætti; á
endanum runnu tárin í kross. Þegar
ég, níu eða tíu ára, hóf blaðaútgáfu
með félögum mínum lá beinast við
að leita eftir viðtali hjá þingmannin-
um. Þeirri bón var auðvitað tekið
ljúflega og kvöldið eftir vom þau
Guðrún komin. Við vinirnir lokuðum
okkur af drykklanga stund og þá
naut þingmaðurinn þess sjaldgæfa
vinarþels af blaðamannsins hálfu
að fá að umorða óþægilegar spum-
ingar og hafa hönd í bagga með
uppsetningu viðtalsins að öðm leyti.
Síðan var sest fram og rabbað fram
á nótt.
Jónas Árnason var heiðarlegur
vinur. Vinátta krefst þess að menn
þoli hvor öðmm smáyfírsjóinir og
segi til vamms. Því var auðvitað
bragðmunur á samverustundunum,
eftir því hvernig' stóð í bólið hjá
okkur, en sá vinanna sem var rúm-
um 40 ámm yngri skildi það afar
vel og það bagaði hann aldrei. Vitn-
eskjan um vináttuna var svo sterk.
Svo komu enda aðrir dagar, sém í
endurminningunni eru eins og bað-
aðir í hunangi. Af og til bárust send-
ingar, bækur eða hljómplötur, árit-
aðar af höfundi „með vinsemd og
virðingu, — og þökk fyrir ánægju-
legar samvemstundir“.
Margir geta orðið uppalendur eða
einhvers konar tilsjónarmenn með
bömum en sumir ná alls engu sam-
bandi við böm. Aðrir kjósa helst
hlutverk trúðsins eða að babbla ein-
hveija vitleysu við börn. Mjög fáir
geta orðið vinir barna á þann hátt
að jafnræði ríki með vinunum.
Tepruskapurinn og spéhræðslan,
sem svo oft vilja fylgja mannfólkinu
á þessu kalda landi, verða þar oft-
ast í vegi. Jónas gat orðið vinur
bams því hann hefur þá einlægni
og stærð hjartans til að bera sem
gera honum kleift að sjá bamið sem
einstakling, með kostum þess og
göllum.
Nú, þegar Jónas stendur á sjö-
tugu, langar mig að þakka mínum
góða vini uppeldið, umhyggjuna og
vináttuna. Ég óska þess að elli kerl-
ing fari mjúkum höndum um þau
Guðrúnu, svo lífsgleðin og andinn
hreini fái notið sín enn um langa
hríð.
Árni Páll Árnason.
Þingflokkur Alþýðubandalagsins
sendir Jónasi Ámasyni og Guðrúnu
konu hans hjartanlegar hamingju-
óskir og bestu kveðjur á sjötugsaf-
mæli Jónasar 28. maí.
Jónasi er margt til lista lagt, eins
og verk hans bera vott um og þjóð-
in öll þekkir. Hann hóf ungur að
senda frá sér smásögur sem vöktu
mikla athygli. Síðan kom hver ævi-
sagan af annarri, bækur sem tví-
mælalaust eru meðal þeirra bestu
og skemmtilegustu sinnar tegundar
sem skrifaðar hafa verið á íslensku.
í hálfa öld hefur hann stundað þjóð-
lagakveðskap af stakri snilld og
má hiklaust segja, að hin sígildu
og sannkölluðu alþýðlög hans, séu
löngu orðin þjóðnýtt almennings-
eign. Jafnframt hafa leikrit hans
notið fádæma vinsælda. En vegna
þess að Jónas hætti afskiptum af
stjórnmálum fyrir bráðum einum
og hálfum áratug er ekki ólíklegt,
að nýjar kynslóðir þekki minna til
stjórnmálastarfa hans og geri sér
lítt grein fyrir því, að textasmiður-
inn Jónas var líka í hópi þekktustu
stjórnmálamanna landsins um
þriggja áratuga skeið.
Hann var aðeins 26 ára gamall
þegar hann var kosinn á þing og
átti sæti á Alþingi 1949-1953 sem
landskjörinn þingmaður, kosinn á
Seyðisfirði. Hann kom aftur inn á
þing sem landskjörinn 1967-1971
fyrir Vesturlandskjördæmi en var
síðan kjördæmakjörinn 1971-
1979.
Jónas er kröftugur ræðumaður,
þegar hann vill svo við hafa, og
mjög til forystu fallinn. Um langt
árabil var Jónas allra manna skel-
eggastur í baráttunni fyrir brottför
erlends hers af landinu og potturinn
og pannan í margvíslegum samtök-
um og aðgerðum sem miðuðu að
því marki að ísland yrði friðlýst,
herlaust land. Einnig var hann
harður andstæðingur erlendrar
stóriðju. Á áttunda áratugnum þeg-
ar átökin stóðu sem hæst við Breta
um útfærslu landhelginnar, fyrst í
50 mílur og seinna í 200 mílur, lét
Jónas mjög að sér kveða. Hann var
þá flestum iðnari að kynna málstað
okkar á Bretlandseyjum, en það var
einmitt mikið nauðsynjaverk sem
fæstir höfðu rænu á að sinna.
Við þingmenn Alþýðubandalags-
ins notum tækifærið og þökkum
Jónasi frábær störf á liðnum ára-
tugum. Ég veit, að þeir eru býsna
margir samheijamir sem hugsa
hlýtt til hans og taka hressilega
undir kveðju okkar.
Ragnar Arnalds.
Jónas Ámason sjötugur? — Getur
varla verið! Og þó: Síungur í andan-
um hefur hann skemmt þjóð sinni
við söng og spé svo Iengi sem elstu
menn muna. Og eftir að „búbónis-
bræður", Jónas og Jón Múli, voru
búnir að gera garðinn frægan með
vinsælum nútímaóperettum, bæði
einir og sér og ásamt Stefáni Jóns-
syni fréttamanni, fór Jónas að
skrifa alvöruleikrit með söngívafí
sem gefa Behan og Synge ekkert
eftir. Aðrir muna ef til vill betur
pólitík en skáldskap og sjá Jónas
best fyrir sér hálfþrítugan strákl-
ing, nýsestan á þing fyrsta sinni
fyrir Seyðisijörð — þriðja ættlið í
beinan karllegg þjngeyskan til að
setjast á Alþingi íslendinga — sjá
hann kannski líka í fararbroddi
þeirra sem hófu andóf gegn her í
landi og skipuðu sér fyrstir undir
merki friðarsinna á íslandi, eða í
fylkingarbijósti þess fólks sem upp-
haflega sá fyrir þá ógn sem lífríkinu
stafar af óheftri gróðafíkn alþjóð-
legra stórfyrirtækja.
Jónas Ámason hefur alla tíð ver-
ið trúr þeim dreifbýlissósíalisma
sem hann sá Lúðvík Jósepsson
praktísera í símaklefa Alþingis þeg-
ar hann sat þar sitt fyrsta kjörtíma-
bil og lærði þegar. Og hann hefur
aldrei þurft að biðja neinn afsökun-
ar á tilvem sinni. Hvort sem átti
að fréista þess að fullvissa breska
ráðherra og fiskimenn á gamla
Englandi eða sjómenn og bændur
í Nýja Englandi um brýna nauðsyn
á útfærslu fiskveiðilandhelginnar —
eða fá eigin flokksfélaga til að láta
af þeirri fírru að íslensk þjóð skuli
eiga nokkuð saman að sælda við
umsvifamikla brunnmíga úr öðrum
álfum — þá var Jónas þar. Hvar
og hvenær sem þörf hefur krafið
hefur hann aldrei skorast undan að
láta til sín taka. Hann hefur heldur
aldrei smitast af þeirri hnjáliðamýkt
sem hefur því miður oft á tíðum
verið helsta einkenni íslenskra ráða-
manna í samskiptum við erlent vald.
Hvar sem Jónas hefur komið fram
fyrir Islands hönd hefur það verið
með fullri reisn.
Og JÓnas hefur aldrei verið mað-
ur miðstýringarafla eða handbendi
stórvelda. Þegar Rússar réðust inn
í Tékkóslóvakíu, miðvikudaginn 21.
ágúst 1968, var það Jónas Árnason
sem hélt ræðu við sendiráð Tékka
í Reykjavík á sjálfan innrásardag-
inn, og sagði stórveldinu í austri
til syndanna, á sama hátt og hann
hafði tekið málstað undirokaðrar
alþýðu í Grikklandi og vísað allri
ábyrgð á hinni illræmdu herfor-
ingjastjóm þar á hendur stórveldinu
í vestri.
Upplausn Sovétríkjanna hefur nú
síðast orðið til þess að afhjúpa enn
frekar þá innlendu spillingu sem
býr að baki hersetu Ámeríkana á
íslandi — spillingu sem allt of mörg-
\
um virðist enn standa á sama um
þó svo Jónas Ámason hafi verið
óþreytandi við að benda á hana
áratugum saman.
Nýlega hefur opinber umræða
að gefnu tilefni beinst að því hvort
rétt sé að stjómmálaflokkur slái
eign sinni á einstaka listamenn.
Þrátt fyrir dijúga setu á Alþingi
fyrir málstað dreifbýlissósíalista
hefur Jónas Ámason alrei afsalað
sálu sinni stjómmálaflokki til.ævar-
andi eignar, enda hafa pólitísk
bókaforlög í seinni tíð sýnt lista-
manninum Jónasi athyglisverðan
áhugaskort.
Vöntun á útgefendum hefur þó
ekkert staðið honum fyrir þrifum.
Hann slóst í sveit með tölvungum
og hefur keppst við að gefa út sjálf-
ur seinustu ár, jafnt endurútgáfur
á eldri verkum sem safn ómetan-
legra mannlífsþátta og blaðagreina
um margvísleg efni, auk þeirrar
merku útgáfu sem hann hefur stað-
ið fyrir á söngljóðum sínum, ásamt
nótum, í tveim vönduðum bókum í
stóru broti. Er nú svo komið vegna
þessa fordæmis að sumir hafa spáð
því að kommóðuútgáfa (desktop-
publishing) að hætti Jónasar sé það
sem koma skal.
Auðvitað er Jónas Ámason póli-
tískur listamaður. En hann hefur
fyrir löngu losað sig við allar skorð-
ur sem pólitískir fordómar setja
fólki. Eins og dæmi sanna eru slík-
ir fordómar öðrum fordómum verri
og geta vissulega orðið listamönn-
um sem öðrum að fótakefli. Á sama
hátt og Jónas kveðst hafa vegna
eigin fordóma fram undir miðjan
aldur farið á mis við list nokkurra
ágætra borgaralegra kollega sinna
má reikna með að margur á önd-
verðum meiði stjómmálanna verði
fyrir svipaðar sakir — jafnvel ævi-
langt — að neita sér um þær kræs-
ingar sem Jónas hefur fram að
færa á hlaðborði listarinnar. Er það
að sjálfsögðu mikill skaði hveijum
þeim sem svo hryggilega er ástatt
um.
Starfsdagurinn er orðinn langur
og töluverðu hefur verið áorkað.
Eitt er það þó sem enn er ólokið.
Það er að gefa út leikrit Jónasar í
vandaðri útgáfu, helst með inn-
gangi eftir hann sjálfan að hveiju
verki. Enginn íslenskur útgefandi
hefur enn sem komið er sýnt því
nægan áhuga, en þetta er stærra
verk í sniðum en svo að kommóðu-
útgáfa geti almennilega valdið.
Fyrr en þessu verður við komið fer
litlum sögum af því hvernig Jónas
hefur borið sig að við listsköpun.
Lesendur Jónasar hafa sumir
haft orð á því hversu spar hann er
í ævisögu sinni á frásagnir af fang-
brögðum við skáldskapargyðjuna
sem staðið hafa óslitið frá unga
aldri. Sá þáttur ævistarfsins er að
sjálfsögðu svo samofinn baráttu
hugsjónamannsins að vera má að
honum hafí fundist sem ekki tæki
að greina þar á milli.
Dæmi um fróðleik af því tagi sem
hætt er við að fari forgörðum er
t.d. lítil saga um það hvernig hin
uppdiktaða kanónuskytta Nelsons
flotaforingja, sjálfur Charlie Brown,
birtist Jónasi á flötinni þar sem
brúðkaup Eggerts Ólafssonar var
haldið í Reykholti árið 1774. Allt í
einu stóð hann honum ljóslifandi
fyrir hugskotssjónum, eineygur
Vöruskipti í mars hag-
stæð um 2 milljarða
í MARSMÁNUÐI sl. voru fluttar úr vörur fyrir 8,9 milljarða kr.
fob. og inn fyrir 6,9 milljarða kr. fob. Vöruskiptajöfnuðurinn í
mars var því hagstæður um 2,0 milljarða kr. og er það svipaður
árangur og var á vöruskiptunum við útlönd á fyrsta fjórðungi sl.
árs, segir í frétt frá Hagstofu Islands.
Fyrstu þrjá mánuði þessa árs járns 77% meiri á föstu gengi en
voru fluttar út vörur fyrir 20,8
millajrða kr. en inn fyrir 17,5 millj-
arða króna fob. Afgangur var því
á vöruskiptunum við útlönd sem
nam 3,3 milljörðum króna en á
sama tíma í fyrra var vöruskipta-
jöfnuðurinn hagstæður um 2 millj-
arða kr.
Fyrstu þijá mánuði þessa árs var
verðmæti vöruútflutnings 2% minna
á föstu gengi en á sama tíma í
fyrra. Sjávarafurðir voru 82% alls
útflutnings og voru svipaðar að
vöxtum, og á sama tíma í fyrra.
Útflutningur á áli var um fimmt-
ungi minni en útflutningur kísil-
árið áður. Otflutningsverðmæti
annarrar vöru (að frátöldum skipum
og flugvélum) var 6% minna í jan-
úar-mars 1993 en árið áður.
Verðmæti vöruinnflutnings
fyrstu þijá mánuði ársins var nær
10% minna á föstu gengi en árið
áður. Innflutningur sérstakrar fjár-
festingavöru (skip, flugvélar,
Landsvirkjun), innflutningur til
atóriðju og olíuinnflutningur er
jafnan mjög breytilegur frá einu
tímabili til annars. Að þessum liðum
frátöldum reynist annar innflutn-
ingur hafa orðið um 7% minni en
á sama tíma í fyrra.
með stálkrók í handarstað, kankvís
og glottandi alveg eins og sjóræn-
ingj á annarri löppinni, stappandi
niður tréfætinum. Hvernig þetta
bar að hefur fram til þessa verið
leyndarmál sem hér verður stolist
að ljóstra upp.
Meðan Jónas var sem oftar við
ritstörf í góðviðri á Eggertsflöt kom
þar að eineygur flækingsköttur,
ósköp tætingslegur og búið að rífa
af honum annað eyrað, og þrá-
starði á þessa einkennilegu mann-
veru útundan sér úr hæfilegri fjar-
lægð. Meira þurfti ekki til að koma
fjörugu ímyndunarafli skáldsins af
stað. Þökk sé þessum ótótlega ketti
hafa íslendingar allar götur síðan
vorið 1970 getað skemmt sér við
þá kúnstugu fígúru Charlie Brown,
sem fer á kostum í leikritinu Þið
munið hann Jörund og veitir hæst-
ráðanda til sjós og lands það drama-
tíska mótvægi sem þarf til að gera
persónu hundadagakóngsins svo
sympatíska og spaugilega í senn.
Jónas Ámason er maður sem
gefið hefur gaum að liljum vallarins
og lítt skeytt um að safna forða í
hlöður. Hann hefur alla tíð gert sér
grein fyrir því hvað lífið er brot-
hætt náðargjöf og aldrei vílað fyrir
sér að lifa til fulls þær stundir sem
gefast. Við hlið hans hefur staðið
Guðrún Jónsdóttir, kona sem hvergi
hefur vikist undan að fylgja honum
á erfiðri braut um einstigu lífsins,
jafnframt því að gefa honum börnin
fimm sem öll hafa komist vel til
manns. Það er engin tilviljun að
hamingja er í huga Jónasar óijúfan-
lega tengd fjölskyldunni.
Hamingjan er það þegar maður
hefur lokið við að þvo trilluna,
kvöldskuggamir leika um fjallið,
reykurinn stígur lóðrétt upp úr
strompinum heima í lognkyrrðinni
og börnin koma hlaupandi á móti
manni niður hallann, þar sem mað-
ur er á leið heim í kotið með væna
fískspyrðu, færandi björg í bú. Kon-
an kemur út á hlað til að fagna
bónda sínum og manni líður eins
og forföður okkar hefur liðið fyrir
þúsundum ára þegar hann kom
heim í hellinn til konu sinnar og
barna, eftir að hafa náð í bráð til
að seðja hungur fjölskyldunnar.
Síðustu tólf mánuðir hafa verið
þeim hjónum erfíðir, heilsan er tek-
in að bila og þau hafa orðið að leita
til byggða úr Borgarfjarðardölum,
þar sem þau hafa lengst af dvalið
í sjálfskipaðri hamingjuríkri útlegð
að Kópareykjum, frá því Jónas
hætti á Alþingi 1979, en eru nú á
nýjan leik sest að í Vesturbænum
í Reykjavík, ekki langt frá þeim
stað þar sem þau hófu fyrst bú-
skap. Jónas þurfti nýlega að gang-
ast undir skurðaðgerð á sjúkrahúsi
og þá hefur áreiðanlega rifjast upp
sá lífsháski sem hann fann sér
nærri þegar hann undirgekkst
magaaðgerðina stóru fyrir fjörutíu
árum — þá hina sömu og síðar
endurspeglaðist í gleðileiknum,
Allra meina bót.
En nú var enginn Þórbergur
nærri til að gera krossmark fyrir
honum á sjúkrabeðnum. Enginn
kom heldur til að spyija hvort hann
hefði orðið var við nokkuð meðan
hann lá í svæflngunni á skurðar-
borðinu, en ein vinkona þess gamla
hafði sagt honum sögu af því hvern-
ig hún hefði horft á sjálfa sig ofan
frá við slíkar kringumstæður.
Jónas hafði auðvitað liðið út af
steinrotaður á svipstundu við svæf-
ingarsprautuna og vissi hvorki í
þennan heim né annan fyrr en hann
vaknaði aftur á sjúkrastofunni og
leið þá bölvanlega eins og við var
að búast.
Þeim sem þetta ritar er á þessum
tímamótum í lífi Jónasar efst í huga
þakklæti til þeirra Guðrúnar fyrir
einlæga vináttu allar götur síðan á
samningu viðtalsbókar stóð. Jónasi
sendum við hugKeilar hamingjuósk-
ir á afmælisdaginn. Úr skáldskap
hans jafnt sem orðræðu á pólitísk-
um véttvangi má lesa óbilandi um-
hyggju fyrir velferð íslenskrar þjóð-
ar. Hvort sem 'menn hafa — eða
hafa ekki — verið honum sammála
hljóta þeir að hneigja höfuð fyrir
manni sem allt sitt líf hefur verið
sannfæringu sinni svo hjartanlega
samkvæmur og hjartanu svo sann-
arlega trúr.
Runar Armann.