Morgunblaðið - 05.09.1993, Blaðsíða 18

18 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1993
Lengi hefur verið
deilt um hvernig
risaeðlurnar dóu út.
Sagan á bak við það
er óljós. En stein-
gervingafræðingar
hafa verið að endur-
rita aðra og kannski
áhugaverðari sögu
síðustu áratugi. Það
er sagan um lífs-
hætti þeirra.
Sflmantekt: Halldór Fonnar Guðjónsson
ÞAÐ ER ekki hlaupið að því að láta hugann reika aftur í
tímann og rifja upp hvernig umhorfs hafi verið í ríki risa-
eðlanna. Ríki sem stóð í nær heila eilífð en leið svo undir
lok fyrir 65 milljónum ára. Þrátt fyrir það hafa vísinda-
menn á undanförnum áratugum reynt að gera sér í hugar-
lund hvernig lífinu á jörðinni hafi eitt sinn verið háttað.
Eftir því sem rannsóknum þeirra fjölgar koma fram nýjar
kenningar. Sú aldagamla skoðun að risaeðlurnar hafi ein-
faldlega verið risavaxnar eðlur, eins og nafngift okkar
íslendinga bendir reyndar til, er nú á undanhaldi. í stað
hinna vitgrönnu og ofvöxnu skriðdýra sem hlunkuðust um
endalausar slétturnar er komin ný tegund dýra, kvik og
kraftmikil, sem sýndi einstaka aðlögunarhæfileika. En
hvernig er hægt að fullyrða slíkt? Hvernig er hægt að
fullyrða nokkuð um lífið á jörðinni fyrir mörgum milljónum
ára?
Við skulum skoða einfalt dæmi.
Allt fram á okkar daga var
talið að -risaeðlurnar hefðu
verið þögular. Steingerðar
beinleifar af stúteðlunni, Lambeo-
saurus, þykja hafa afsannað þá kenn-
ingu. Ofan á höfði hennar liggur stór
kambur úr beini sem nær niður á
enni þar sem hann tengist við nefhol-
ið og myndar þannig holrými í höfuð-
kúpunni. Með því að skoða höfuð-
kúpu dýrsins í gegnumlýsingartæki
er hægt að kortleggja loftgöngin án
þess að þurfa að hreinsa út gijótið
sem fyllir göngin. Reyndar er talið
víst að kúpan mundi brotna ef tilraun
væri gerð til slíkrar hreinsunar. Vís-
indamenn hjá John Hopkins háskól-
anum hafa steypt eftirmynd úr plasti
af loftgöngunum og komist að því
að þau mynda hávært og drynjandi
öskur þegar loftið leikur um þau.
Sem sagt: sumar eðlurnar gátu
greinilega látið í sér heyra.
Blóðheitar eðlur
Áður hefur verið á það minnst jbi
að sumar risaeðlanna eru nú
taldar hafa verið snarar í snún- ^
ingum og jafnvel sprettharðar.
Merki hafa fundist um að ein
tegund þeirra hafi hlaupið tæplega
36 km á klukkustund, jafnhratt og
hundrað metra hlaupari. Risaeðlurn-
ar voru því engin venjuleg „skrið-
dýr“. Þær virðast hafa þróað með
sér einstaka efnaskiptahæfíleika.
Hér áður fyrr voru menn þeirrar
skoðunar að í æðum risaeðlanna
hefði runnið kalt blóð. Dýr með kalt
blóð, eins og eðlur nútímans, þurfa
að treysta á umhverfi sitt til þess
að stjórna innra hitastigi. Krókódíll
í sólbaði dregur í sig varma og fyll-
ist þannig orku en þegar kólnar í
veðri verður hann silalegur og kraft-
laus. Slík dýr geta ekki verið atorku-
söm í langan tíma í einu og eru skilj-
anlega ofurháð umhverfí sínu. Það
Þórseöla
(Brontosaurus)
Veldistíö risaeðlanna spannar þrjú jarösöguleg tímabil. Tímabilin eru
byggö á steinefnalögum sem skipta sögu jaröar í röö aögreindra
tímaskeiöa. Þannig einkenna jaröfræöingar nýafstaöið tímaskeið meö
Veröld risanna
þeirri steintegund sem efst liggur i óhreyföum steinefnalögum. Elstg
timabiliö einkennist af steintegundinni sem liggur neöst í lögunum. Aður
en fyrstu risaeölurnar komu fram á sjónarsviöio mynduöu heimsálfurnar
eitt stórt meginland, Alland. Dýrin voru dreifö um allt landiö enda hindr
sjór hvergi feröir þeirra. Þetta skýrir að hluta til þá staöreynd aö stein-
gerðar leifar risaeölanna hafa fundist í öllum heimsálfum.
Tríastíminn: fyrir 248-208 milljón árum
Hér hefst veldistfmi fjölskrúðugra skriödýra sem Ifktust að
mörgu leyti spendýrum. Hitastigiö var um 14-10 gráður
við heimskautin og haekkaöi eftir því sem nær dró miö-
baug. Vegna gríðarlegrar stæröar Allandsins hefur vænt-
anlega verið heitt og þurrt innarlega f landinu. Nálægt
strandlengjunni hefur aö öllum Ifkindum veriö mjög gróður-
sælt. Fyrstu risaeölurnar koma fram viö lok þessa skeiös.
Júratíminn: fyrir 208-144 milljón árum
Alland, meginlandið mikla, byrjar aö liöast f
sundur. Sjór skiptir Allandinu f smærri
meginlönd. Hitastig hefur lækkaö lítiö eitt og
úrkoma aukist. Gróöursæld hefur aukist og
vföa myndast hitabeltisloftslag eins og viö
þekkjum í dag. Þetta kom sér vel fyrir hinar
risavöxnu graseölur.
~ ~----
Samanburður
Kambeöla
(Stegosaurus)
Kfíl
Risaeðlurnar voru af öllum stærðum
og gerðum. Sumar þeirra voru varla
á við kjúkling aö stærð á meðan
aðrar eiga sér enga sam
svörun f dýraríkinu. Gras^
eðlurnar eru stærstu
dýr sem hafa troðið
jörðina fótum.
Risaeðlurnar
og maðurinn
hér til hliðar
eru í réttum
stærðar-
hlutföllum
Krítartiminn: fyrir 144-66 milljón árum
Skipun meginlanda Ifktist betur þvl sem nú er. Yfirborö sjávar hækkaöi sem geröi þaö aö verkum
að lágsléttur hurfu undir vatn. Loftslagiö varö smátt og smátt svalara. Fjölbreytni risaeðlanna
jókst til muna. í staö risavaxinna plöntuæta komu minni og kvikari tegundir. Þegar skeiöinu lauk
voru risaeðlurnar útdauöar. Margar kenningar hafa veriö I lofti um örsökina fyrir dauöa þeirra.
Sú kenning sem nýtur nú mestrar hylli segir aö halastjarna eða stór lofsteinn hafi rekist á jöröina
og myndaö rosalegt rykský sem hefur skyggt á sólina. Gróöur hafi þvf drepist og risaeðlurnar
soltiö i hel.
Grameöla
(Tyrannosaurus rex)
Þvengeðla
(Procompsognathid)
Snareöla
(Velociraptor)
Pvengeöla
TÍMASKEIÐ:
Sfötrfastíminn
STEINGERVINGA-
FUNDIR:
Suður Þýskaland
LÝSING:
Lítil ráneðla, rúmur-
metri að lengd.
Langt, mjótt höfuö
og hvassar tennur.
Mjóslegin meö
langan ávalan háls,
Landsvæöi
Lega núverandi
meginlanda
ST
ur
Hu
dýi
ÍSLAIUD-LÚXEMBORG
MIÐVIKUDAG K
íslensku landsliðsmennirnir mæta í Eymundsson í Borgarkringlunni
á mánudag kl. 16.00 og árita Rauða spjaldið og Landsliðsplakatið.
2 0.00
Eymundsson