Morgunblaðið - 05.09.1993, Blaðsíða 20

.20 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1993
IFAILIOLAFS
VAR SIGIIRINN
FOLGINN
Fjallad um Ólaf helga og orrustuna á Stiklarstödum,
ástir og örlög í ferð Pálnatókavina á söguslódir í IMoregi
eftir Guðrúnu Guðlaugsdóttur
í RÖKKVUÐU andrúminu heyrast óhugnanleg hljóð, allt frá hvískri
fordæmdra til nístandi vopnaskaks. Á hjöltum sverðs situr svartur
hrafn með illspána glampandi í gleraugum sínum. Skammt frá eru
bitrar axir, fjölmörg löng spjót upp við vegg, einnig járnsverð svo
mikið að kraftamönnum einum er ætlandi að handleika það. Kringlótt-
ir tréskildir sýnast léleg vöm gegn vopnum þessum. Við næsta hom
sé ég hvar hann liggur, bugaður af ofurefli liðs, stunginn á hol af
óvinum sínum og dauðanum markaður. Sögulegur atburður settur á
svið, sjálfur Ólafur Haraldsson helgi veginn í Stiklarstaðaorrustu 29.
júlí 1030.
Ivor sem leið skoðuðu Pálnatóka-
vinir safnið á Stiklarstöðum í
Veradal í Noregi. Á leið þangað
var lesið úr Heimskringlu
Snorra Sturlusonar um aðdrag-
anda Stiklarstaðaorrustu og afleið-
ingar hennar. Ólafur Haraldsson er
talinn hafa ríkt í Noregi frá 1015
til 1030, en hafði hrökklast úr landi
tveimur árum áður en hann féll á
Stiklarstöðum. { uppháfi sögu ins
helga Ólafs konungs segir svo: „Ól-
áfr, sonr Haralds ins grenska, fædd-
isk upp með Sigurði sýr, stjúpfeðr
sínum, ok Ástu, móður sinni. Hrani
inn víðförli var með Ástu; hann veitti
fóstr Óláfi Haraldssyni." Ólafi er svo
lýst í Heimskringlu: „Óláfr Haralds-
son, er hann óx upp, var ekki hár
meðalmaðr ok allþrekligr, sterkr at
afli, ljósjarpr á hár, breiðleitr, ljóss
ok ijóðr í andliti, eygðr forkunnar
vel, fagreygr ok snareygr, svá at
ótti var at sjá í augu honum, ef hann
var reiðr. Óláfr var íþróttamaðr mik-
ill um marga hluti, kunni vel við
boga ok syndr vel, skaut manna bezt
handskoti, hagr ok sjónhannarr um
smíðir allar, hvárt er hann gerði eða
, aðrir menn. Hann var kallaðr Óláfr
digri. Var hann djarfr ok snjallr í
máli, bráðgörr at öllum þroska, bæði
afli ok vizku, ok hugþekkr var hann
öllum frændum sínum ok kunnmönn-
um, kappsamr i leikum ok vildi fyrir
vera öllum öðrum, sem vera átti fyr-
ir tígnar sakir hans ok burða."
Ólafur var ekki nema tólf ára
gamall þegar hann steig á herskip í
fyrsta sinn. Tók hann síðan þátt í
mörgum sjóorrustum og lenti í mann-
raunum og ævintýrum. Eins og ger-
ist enn í dag börðust menn um lönd
og fjármuni. Ólafur var metnaðar-
gjam maður og sagði svo við móður
sína, stjúpföður og fóstra: „Nú skal
því upp lúka fyrir yðr, er mér hefír
mjök lengi í skapi verit, at ek ætla
að heimta föðurarf minn, ok mun
ek hvárki koma á fund Danakonungs
né Svíakonungs at biðja þá né einna
muna um, þótt þeir hafí nú um hríð
kallat sína eign þat, er var arfr Har-
alds hárfagra. Ætla ek heldr, yðr
satt til að segja, að sækja oddi ok
eggju frændleifð mína ok kosta þar
at allra frænda minna ok vina ok
þeira allra, er at þessu ráði vilja
hverfa með mér. Skal ek ok svá upp
hefla þetta tilkall, at annat hvárt
skal vera, at ek skal eignask ríki _þat
allt til forráða, er þeir felldu frá Oláf
konung Tryggvason, frænda minn,
eða ek skal hér falla á frændleifð
minni.“
Högg þú allra manna armastr
Hin harðvítuga valdabarátta Ólafs
Haraldssonar og trúboð leiddi hann
í mikla andstöðu við marga forystu-
menn bændaaðalsins í Noregi sem
aftur leituðu fulltingis Knúts ríka
Englandskonungs. Voru þeirra
valdamestir Einar þambarskelfír,
Þórir hundur, Kálfur Ámason, Erl-
ingur Skjálgsson á Sóla og synir
hans. Erlingur féll í bardaga við
menn Ólafs. Hann varðist „svá prúð-
liga, að engi maður vissi dæmi, at
einn maðr hefði staðit svá lengi fyr-
ir jafnmargra manna atsókn", segir
í sögunni. En enginn má við margn-
um, konungur mælti: „„Viltu á hönd
ganga Erlingr?" „Þat vil ek“, segir
hann. Þá tók hann hjálminn af höfði
sér ok lagði niðr sverðit ok skjöldinn
ok gekk fram í fyrirrúmit. Konungr
stakk við honum öxarhymunni í kinn
honum ok mælti: „Merkja skal drótt-
insvjkann"; Þá hljóp at Áslákr Fitja-
skalli ok hjó með öxi í höfuð Erl-
ingi, svá stóð í heila niðri. Var þat
þegar banasár. Lét Erlingr þar líf
sitt. Þá mælti Óláfr konungr við
Áslák: „Högg þú allra manna arm-
astr. Nú hjóttu Noreg úr hendi
mér“.“
Eftir að Ólafur hrökklaðist úr landi
hélt Hákon jarl, mágur Einars þamb-
arskelfís, um stjómartauma í Nor-
egi, í umboði frænda síns Knúts
Englandskonungs, en Ólafur kon-
ungur lét fyrirberast hjá Jarizleifí
konungi í Garðaríki. Nótt eina þegar
Ólafur lá í rekkju sinni dreymdi hann
Ólaf Tryggvason, sem mælti til hans:
„Ertu mjök hugsjúkr um ráðaætlan
þína, hvert ráð þú skalt upp taka?
Þat þykki mér undarligt, er þú velk-
ir þat fyrir þér, svá þat, ef þú ætl-
ask þat fyrir at leggja niðr konung-
stígn þá, er guð hefír gefít þér, slíkt
it sama sú ætlan at vera hér og
þiggja ríki af útlendum konungum
ok þér ókunnum. Farðu heldr aftr
til ríkis þíns, er þú hefir at erfðum
tekit ok ráðit lengi fyrir með þeim
styrk, er guð gaf þér, ok lát eigi
undirmenn þína hræða þik. Þat er
konungsframi at sigrask á óvinum
sínum, en vegligr dauði at falla í
orrostu með liði sínu.“ Ólafur ákvað
eftir þetta að fara heim til Noregs
og beijast þar til valda á ný. Kom
Ólafur konungur svo skipum sínum
við Gotland og spurði þar þau tíðindi
að Hákon jarl væri týndur.
Knútur kom Sveini syni sínum til
ríkis í Noregi. Er bændahöfðingjar
Noregs fréttu af ferðum Ólafs kon-
ungs söfnuðu þeir liði, hinir óvin-
veittu til þess að klekkja á honum,
en vinir hans til þess að koma honum
til hjálpar, tignastur þeirra var Har-
aldur Sigurðarson, hálfbróðir Ólafs
konungs, hann var þá aðeins 15 ára
gamall. Kominn til Noregs gerði
Olafur liðskönnun og hafði þá þijá
tigu hundraða manna, „ok þótti þat
þá vera mikill herr á einum velli“.
Þegar dregur að bardaganum mælti
konungur „at þeir Upplendingar
skyldu þar fram ganga ok taka upp
merkin. „Þykki mér þat ráð“, segir
konungr, „at Haraldr bróðir minn sé
eigi í orrostu, því at hann er bam
að aldri.““ Þá mælti Haraldur hin
fleygu orð: „Ek skal vera að vísu í
orrostu, en ef ek em svá ósterkr, at
ek má eigi valda sverðinu, þá kann
ek þar gott ráð til, at binda skal
höndina við meðalkaflann." í orr-
ustunni var Ólafur með hjálm gylltan
á höfði, „en hvítan skjöld ok lagðr á
með gulli kross inn helgi. í annarri
hendi hafði hann kesju þá, er nú
stendr í Kristkirkju við altára. Hann
var gyrðr sverði því, er Hneitir var
kallat, it bitrasta sverð ok gulli vaf-
iðr meðalkaflinn. Hann hafði hringa-
brynju."
Vel hefir konungurinn alit oss
í liði Ólafs voru nefnd til þijú
skáld og var Þormóður Kolbrúnar-
skáld eitt þeirra. Nóttina fyrir orr-
ustuna kvað Þormóður kvæði að
beiðni konungs og þáði að launum
gullhring. Þormóður þakkaði kon-
ungi gjöfína og mælti: „Góðan eigum
vér konung, en vant er nú at sjá,
hversu langlífr konungr verðr. Sú
er bæn mín, konungr, at þú látir
okkr hvárkti skiljask lífs né dauða.“
Þegar fylkt var liði fram til orr-
ustu hrópuðu bændumir: „Fram,
fram, bóandmenn." En konungs-
menn hrópuðu vígorð sín: „Fram,
fram, Kristsmenn, krossmenn, kon-
ungsmenn." Er oirustan hófst, „þá
laust roða á himininn ok svá á sólna,
ok áðr en létti gerði myrkt sem nótt“.
Ólafur barðist djarflega en svo fór
að höggvinn var vinstri fótur hans,
rétt ofan við hné. „En við sár þat
hneigðisk konungr upp við stein einn
ok kastaði sverðinu ok bað sér guð
hjálpa. Þá lagði Þórir hundr spjóti
til hans. Kom lagit neðan undir brynj-
una ok renndi upp í kviðinn. Þá hjó
Kálfr til hans. Kom þat högg innum
vinstra megin utan á hálsinn. Menn
greinast at því, hvárr Kálfr veitti
konungi sár. Þessi þijú sár hafði
Óláfr konungir til lífláts.“
Þormóði Kolbúnarskáldi varð að
þeirri ósk sinni að skiljast ekki við
konung sinn. Hann varð sár mjög í
orrustunni. „Þá var hann lostinn með
öru í síðuna vinstri. Braut hann af
sér örvarskaftit og gekk loks í
skemmu þar sem fólk var við læknis-
störf." Sárum mönnum var gefínn
grautur úr lauk og grösum, „því at
kenndi af laukinum út ór sári því, er
á hol var“. Þormóði var boðið en
hann svaraði: „Ber brott. Ekki hefi
ek grautsótt." Erfiðlega gekk lækn-
inum að ná örvaijáminu úr Þor-
móði. Hann mælti: „Sker þú til jáms-
ins, svá að vel megi ná með töng-
inni, fá mér síðan og lát mik kippa.“
Læknir gerði svo og fékk að launum
hringinn Ólafsnaut. „Síðan tók Þor-
móðr töngina ok kippði á brott ör-
inni. En þar váru á krókar, ok lágu
þar á tágar af hjartanu, sumar rauð-
ar, sumar hvítar, ok er hann sá það
mælti hann: „Vel hefir konungurinn
alit oss. Feitt er mér enn um hjarta-
rætr.“ Síðan hné hann aftr ok var
þá dauðr.“
í falli Ólafs var sigur hans fólg-
inn. Dauði hans markaði þáttaskil í
norskri sögu, þá varð landið alkristið
og sameinað undir einn konung.
Ekki hafði hann lengi legið nár þeg-
ar sýnt þótti að hann væri heilagur
maður. Hann var grafinn upp úr
sandi sem vinir fólu lík hans í eftir
lok Stiklarstaðaorrustu, lík hans var
þá ófúið og hafði hár þess og neglur
vaxið til muna. „Þar á melnum, sem
Óláfr konungr hafði í jörðu legit, kom
upp fagr bmnnr, ok fengu menn bót
meina sinna af þvi vatni. Var þar
veittr umbúnaðr, ok hefir þat vatn
verit jafnan síðan vandliga varðveitt.
Kápella var fyrst gör ok þar sett
altárit, sem verit hafði leiðit kon-
ungsins, en nú stendr í þeim stað
Kristskirkja." í máli vísra Pálnatóka-
vina kom fram að á síðustu öld tókst
mönnum að sanna að sólmyrkvi varð
í Noregi árið 1030 en ekki 29. júlí
heldur 31. ágúst. Síðan hefur verið
karpað um hvort tímasetning frá-
sagnarinnar hafi ruglast eður ei.
Hitt er hafíð yfir allan vafa að Ólaf-
ur helgi hefur orðið mikilvægt þjóð-
artákn Norðmanna sem hélt sjálf-
stæðisbaráttu þeirra vakandi á
ófrelsistímum.
Peningar og dauðinn
Hið glæsilega safn á Stiklarstöð-
um er byggt upp af sviðsettum svip-
myndum þar sem fomminjar eða
endurgerðir hlutir varpa ljósi á hina
ýmsu þætti hins foma samfélags vík-
inga. Á einum stað sést maður grafa
fé sitt í jörðu. Sú mynd byggist á
fjársjóðsfundi á bænum Sandi í
Veradal, fáum kílómetmm frá Stikl-
arstöðum. Þar fundust elleftu aldar
silfurpeningar frá ýmsum löndum,
væn fúlga á þeirra tíma verðlagi.
Þar era líka grafir, bæði frá heiðnum
tíma og kristnum. í kristnu gröfinni
sést ævagömul beinagrind sem ber
enn gróf merki um högg og stungur.
Eftir að hafa skoðað safnið á