Morgunblaðið - 23.09.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. SEPTEMBER 1993
Unga fólkið virðist fúsara til að svíkja undan skatti en það eldra í Danmörku og Svíþjóð
Hnignandi siðferði og háir
skattar orsakir skattsvika
Kaupmannahöfn. Frá Sigrúnu Davíðsdóttur, fréttaritara Morgunbladsins.
UMRÆÐUR um skattsvik á einn eða annan hátt eru fastir liðir í dönsk-
um og sænskum fjölmiðlum. Sérfræðingar eru á eitt sáttir um að orsak-
ir skattsvika séu annars vegar háir skattar og hinsvegar að fólk gleymi
í hvað skatturinn fer, einhvers konar blinda á hvað velferðarþjóðfélag-
ið kosti og svo kannski hnignandi siðferði. Og ekkert bendir til að
skattsvik minnki af sjálfu sér. Unga fólkið virðist fúsara til að svíkja
undan skatti, en eldra fólk. Skattalækkanir draga ekki umsvifalaust
úr skattsvikum, en geta haft iangtima áhrif. Hugsanlega hefur það
áhrif að gera fólki grein fyrir hvað það fær fyrir skattana sína. Hvað
eftirlit varðar stefnir allt í að athuga framtöl og bókhaid fyrirtælga,
fremur en launþega og í Svíþjóð hefur það skilað miklum árangri, þó
það sé seinunnið verk. Risna er stöðugt athugunarefni skattayfirvalda,
sem leita eftir einfaldari reglum. En um leið og ein aðferð er fundin,
flnna fyrirtækin óðar aðra leið til að umbuna starfsmönnum sínum án
þess að skattkerfið nái til, því það er ódýr launauppbót.
Sá sem hefur mest átt við rann-
sóknir á neðanjarðarhagkerfmu í
Danmörku er Gunnar Viby Mogen-
sen, sem stjórnar rannsóknardeild
Rockwoolsjóðsins, en hún er til húsa
hjá Danmarks statistik. í samtali við
Morgunblaðið sagði Viby Mogensen
að tölur um skattsvik og neðanjarð-
arhagkerfið væru auðvitað byggðar
á mati. Samkvæmt tölum frá 1991
áætlar hann að neðanjarðarhagkerf-
ið sé ekki undir 4-5 prósentum af
þjóðarframleiðslu, en var áætlað
2-2,5 prósent 1980.
Fleiri vinna svarta vinnu
Aukningin liggur í að fleiri vinna
svart og vinna lengur en áður. Árið
1982 var áætlað að þeir sem ynnu
svart ynnu fjörutíu mínútur á dag,
en klukkustund á dag 1991. Árið
1980 var áætlað að ekki færri en
átta prósent launamanna ynnu svart,
en fjórtán prósent 1991. Ef aðeins
eru teknir iðnaðarmenn eða aðrir
Sýnishorn úr söluskrá:
Bflar við alira hæfi
m
MMC Lancer GLXi 4 x 4 '91
hvítur, ekinn 49 þ. km. Verð
1.020 þús. stgr.
Toyota Corolla DX ’87 blá-
sans, ekinn 114 þ. km. Verð
420 þús.
Toyota Land Cruiser turbo
diesel '87, grásans, ekinn
126 þ. km., 28" dekk, læst
drif. Verð 2.200 þús., skipti
á ódýrari.
Toyota Hilux extra cab '89,
blásans, ekinn 66 þ. km.
Verð 1.100 þús. VSK bíll.
BMW 325 IX 4 x 4 '88, grás-
ans, ekinn 79 þ. km. Verð
1.400 þús., skipti möguleg
á dýrari ca. 2-300 þús. stgr.
Mikil sala
- vantar allar
gerðir bifreiða á
skrá og á staðinn.
BILASALAN
BÍLD5HÖFÐA 3
S.670333
með hliðstæða menntun þá unnu
fjórtán prósent þeirra svarta vinnu
1980, en 38 prósent 1991.
Varðandi fyrirbyggjandi aðgerðir
undirstrikaði Gunnar Viby Mogen-
sen að hann stundaði rannsóknir á
neðanjarðarhagkerfínu, en það væri
hins vegar stjórnmálamanna að
fínna leiðir til að stemma stigu við
því. Hinsvegar-sagðist hann álíta að
þrjú atriði hefðu áhrif á umfang
skattsvika, nefnilega skattprósent-
an, siðferði og virðing fyrir skatt-
kerfinu.
Viby Mogensen sagði að svört
vinna væri háð framboði og eftir-
spurn, rétt eins og önnur vinna.
Háir skattar væru skýring á skatt-
svikum, en reynslan sýndi aðjafnvel
þó skattar lækkuðu, héldi alltaf ein-
hver hópur áfram að vinna svart,
ef hann er einu sinni byijaður á
því. Um siðferði sagði hann að sam-
kvæmt könnun 1992 hefðu 49 pró-
sent aðspurðra stundað eða sagst
tilbúnir til að vinna svart. Hlutfallið
var sérlega hátt meðal ungs fólks,
þar sem sjötíu prósent höfðu „fijáls-
lynda“ afstöðu til skattsvika, svo ef
það breytir ekki um afstöðu með
aldrinum dregur vart úr svartri
vinnu.
Gunnar Viby Mogesen sagði að
líklega hjálpaði hert eftirlit, en rann-
sóknir hans benda til að aðeins tíu
prósent sjái einhveija áhættu í skatt-
svikum. Fræðilega séð væri hægt
að láta fólk undirskrifa yfírlýsingu
um hver ætti að nota málningu,
þegar það keypti hana, en slíkt
þætti líklega merki um stalínskt
skipulag. Aður fyrr lá skattskráin
frammi, en nú hefur almenningur
ekki lengur aðgang að henni, þar
sem mikill meirihluti þingmanna
samþykkti það á sínum tíma, svo
greinilega væri ekki talið æskilegt
að fólk hefði sjálft möguleika á að
kanna skatthætti annarra.
Höfðað til samviskunnar
Mogens Elgaard skattstjóri í
Hobro á Jótlandi og formaður félags
skattendurskoðenda sagði í samtali
við Morgunblaðið að vaxandi um-
fang skattsvika segði að öllum lík-
indum nokkuð um að eitthvað væri
bogið við eftirlitið. Athyglisvert væri
að þó skatteftirlitsmönnum hefði
verið fækkað um þijú þúsund í tíð
fyrri stjórnar, vegna samdráttar í
ríkiskerfínu, þá hefði árangurinn
batnað, þar sem nú væri lögð áhersla
á fyrirtækjaeftirlit. Skattstofurnar
fá upplýsingar frá bönkum um inni-
stæðu og skuldir, þar sem vextir af
inneign eru skattskyldir og fast-
eignaskuldir frádráttarbærar að
hluta, auk þess sem atvinnurekendur
senda inn upplýsingar um laun. Um
níutíu prósent skattframteljenda
hefðu ekki möguleika á að breyta
þessum tölum.
Elgaard sagði að munurinn á
svartri vinnu og svörtum greiðslum
væri að hvað vinnunni viðkæmi vissu
bæði sá sem keypti vinnuna og sá
sem ynni hana að verið væri að vinna
framhjá skattinum. Þegar maður
keypti pylsu hjá pylsusalanum vissi
maður hins vegar ekki hvort greiðsl-
an skilaði sér til skattsins. Hvað
vinnuna varðar verður annað hvor
aðilinn að segja frá, til að hún kom-
ist upp, eða að sá sem ynni kæmi
upp um sig, til dæmis með að gefa
upp óeðlilega lágar tekjur. Undan-
skot undan skatti geta komið fram
á ýmsan hátt og ýmis vöru- og
vinnuskipti virðast tíðkast. Elgaard
nefndi að í götu nokkurri í dönskum
bæ komst upp að kaupmennirnir
skiptust á vörum og komust meðal
annars þannig undan virðisauka-
skatti. Skiptin voru skráð í bók og
viðskiptin gerð upp einu sinni á ári.
Slíkt kemst aðeins upp, ef næst í
bókhald yfír þessi viðskipti eða ef
einhver segir frá.
Reynslan hefur sýnt að ekki er
hægt að treysta á löggjöfína eina
til að koma í veg fyrir skattsvik.
Elgaard hefur mesta trú á að hafa
áhrif á fólk með því að benda því á
hvað það fái fyrir skattana og hveija
það svíki með því að greiða ekki
skatt. Það svíkur til dæmis ömm-
una, sem ekki kemst á elliheimili
þar sem bæjarfélagið vantar pening,
eða barnið, sem ekki kemst á leik-
skóla, því það eru ekki nógu mörg
pláss. Hins vegar væri enginn vafí
á að skattprósentan hefði áhrif og
sjálfur sagðist hann álíta að þegar
- skattprósentan færi yfír fímmtíu
færðust skattsvik í aukana, en þrö-
skuldurinn væri misjafn eftir lönd-
um. En stjórnmálamenn gætu líka
fordæmt skattsvik meir en þeir gera.
I Danmörku hafa nýlega verið
teknar upp ýmsar bótagreiðslur,
meðal annars til að draga úr skatt-
svikum. Þannig er hægt að fá bætur
til barnagæslu og húsaviðhalds.
Elgaard sagðist álíta að betra væri
að nota frádrætti til að hvetja til
framtals tekna. Um tíðni og ástæður
virðisaukaskattsvika sagði hann að
þar gilti vísast hið sama og um önn-
ur skattsvik. í athugun í Árósum
sagðist helmingur götusölumanna
vera með virðisaukaskattsnúmer, en
þeir skráðu fengu nótur hjá þeim
óskráðu til að lækka sinn skatt. Þó
mikið sé um alls kyns götu- og
markaðssölu í Danmörku höfðu þeir
aldrei fengið heimsókn skatteftirlits-
manna.
Á nýafstöðnum ársfundi danskra
skattstjóra var megin efnið siðfræði
og siðferði, eftir að efni síðasta árs
var svört vinna. Elgaard sagðist
hafa trú á að betra væri að höfða
til samviskunnar, en hræða fólk.
Hvað skattinn varðaði skipti einnig
máli að gera hann sýnilegan, gera
fólki grein fyrir í hvað hann færi
og hveijir innheimtu, svo kerfíð
væri ekki andlits- og útlínulaust.
Svíþjóð: Sá sem kaupir svarta
vinnu getur verið meðsekur
í Svíþjóð eru tölur um neðanjarð-
arhagkerfíð frá 1984, þegar Ingem-
ar Hansson prófessor í Lundi áætl-
aði að umfang þess næmi 4-7 pró-
sentum þjóðarframleiðslu, eða sem
samsvarar fjörtíu til sjötíu þúsund
íslenskum krónum á hvern fullorð-
inn. Einnig benti hann á að ef þess-
ir fjármunir skiluðu sér væri hægt
að nota þá til að lækka skattapró-
sentuna um 4-5 prósent. Síðan hef-
ur skattkerfinu sænska verið um-
bylt, skattar lækkaðir en fleira skatt-
lagt og í ár er annað árið, sem skatt-
ar eru greiddir eftir nýja kerfinu.
Að sögn Roland Ákerblum skatt-
stjóra hjá embætti ríkisskattstjóra
er verið að vinna að úttekt á áhrifum
skattkerfisbreytingarinnar, meðal
annars á skattsvik. Reynsla annarra
þjóða sýndi þó að skattalækkun hefði
ekki mikil áhrif á skattsvik, en til
lengdar hefði hún áhrif á þá átt að
fólk sætti sig betur við skattinn sinn.
Launþegar þurfi ekki að skila
inn framtölum
Að sögn Sten Erikssons upplýs-
ingafulltrúa hjá sænska ríkisskatt-
stjóraembættinu hefur undanfarið
verið lögð áhersla á úttekt á skatt-
framtölum og bókhaldsendurskoðun
fyrirtækja og sjálfstæðra atvinnu-
rekenda fremur en á framtölum
launþega. Bæði lítil og stór fyrir-
tæki hafa verið athuguð, meðal ann-
ars hefur verið gerð úttekt á 200
stærstu fyrirtækjunum. Þó það
krefjist feykilegrar vinnu, hefur af-
raksturinn verið góður. Áður var
gjarnan sagt að skatturinn væri á
eftir litla manninum, en ef það hefur
einhvern tímann verið réttmæt
gagnrýni, þá stenst hún öldungis
ekki lengur. Árið 1995 er stefnt að
því að launþegar þurfi ekki að skila
inn framtölum, þar sem skattstofur
hafa nauðsynlegar tölur líkt og í
Danmörku. Eftirlitið fer þá fram í
gegnum eftirlit með fyrirtækjunum.
Um skattlagningu risnu sagði
Ákerblum að reglunum hefði verið
breytt í átt til einföidunar. Fæðispen-
ingar eru skattlagðir að hluta. Bílar
sem starfsmenn hafa til umráða
voru áður skattlagðir eftir notkun,
en eftirlitið er flókið, svo nú væru
þeir skattlagðir eftir verðgildi bíls-
íns.
Hveijir svíkja undan skatti
og hvernig?
eins og læknar og sálfræðingar, sem
geta verið í störfum hjá hinui opin-
bera, en stundað rekstur með. Af
þeim störfum, sem nefnd eru eru
dagmæður, endurskoðenda- og lög-
fræðiþjónusta, útfarastjórar, sjálf-
stæðir iðnaðarmenn og iðnsveinar,
götu- og farandsalar, smásölukaup-
menn, húshjálp, tónlistarmenn, öku-
kennarar, leigubílstjórar og aðrir
atvinnubílstjórar, bílasalar, hrein-
gerningafyrirtæki, hárgreiðslufólk,
Listinn yfir þá sem helst svíkja
undan skatti með því að vinna svart
í Danmörku er langur, en sameigin-
legt er að það eru þeir sem vinna
sjálfstætt, annaðhvort að öllu leyti,
eins og iðnaðarmenn, eða að hluta
tannlæknar, sálfræðingar og aðrir í
heilbrigðiskerfínu, framreiðslufólk,
fasteignasalar, verktakar, bíldekkja-
salar, bændur pg fiskimenn. Ýmsir
í þessum hópi geta einnig svikið
undan virðisaukaskatti.
Auk þess sem sjálfstæður at-
vinnurekstur eins og sá sem hér er
nefndur getur gefið möguleika til
skattsvika, þá hafa launþegar mögu-
leika á að komast hjá skattinum
með risnu. Giskað er á að ef sett
væru lög um að allt slíkt væri skatt-
skylt myndi danska ríkið fá rúma
fimmtán milljarða íslenskra króna í
sinn hlut, eða næstum jafnmikið og
tekjur af áfengisskatti. Risna getur
verið margt, svo sem ókeypis bíll,
sími, dagblaða- og tímaritaáskriftir
og húsnæði, ódýrir sumarbústaðir,
niðurgreitt fæði, ókeypis drykkjar-
vörur, ferðalög, bílsímar, tölvur til
heimanota, barnapössun og íþrótta-
aðstaða, svo eitthvað sé nefnt. Verð-
mæti ókeypis dagblaðaáskriftar og
sumarbústaðar getur verið um
fimmtíu þúsund íslenskar krónur.
Til að vinna fyrir því þarf danskur
launþegi að vinna sér inn um þre-
falda þá upphæð.
Dönsk skattyfírvöld hafa augu á
slíkum sposlum, en tilhneigingin er
að um leið og tekið hefur verið fyrir
eina risnu kemur önnur í staðinn,
því risnugreiðslur eru launþeganum
dijúgar og eru ódýrar fyrir vinnu-
veitandann. Sem dæmi má nefna að
fyrirtæki geta ekki lengur dregið frá
veitingahúsaheimsóknir, sem leiddi
til stórminnkaðrar aðsóknar að veit-
ingahúsum og miklum þrýstingi úr
þeirri átt að taka aftur upp frá-
drátt. Kostnaður við ráðstefnuhald
er aðeins frádráttarbær, ef dagskrá-
in er samfelld, en lítur ekki út eins
og dulbúið frí, sem sérstaklega er
athugað þegar fundað er erlendis.
Samkvæmt tölum frá 1992 er
áætlað að um 58 prósent Dana njóti
einhvers konar risnu og talan fer
hækkandi. En nú ætla skattayfírvöld
að taka upp aðrar aðferðir. Frá og
með næsta ári eru atvinnurekendur
skyldugir að upplýsa um slíkar
greiðslur. Þar með verður líka hægt
að athuga mál aftur í tímann. Ef
launþegi hefur til dæmis ókeypis
síma næsta ár, verður athugað hvort
hann hefur haft hann áður. Hægt
er að innheimta skatt fimm ár aftur
í tímann. Búist er við að þetta verði
nokkuð kjaftshögg fyrir marga sem
þurfa að borga skatt af þessum
risnugreiðslum eða í versta falli líka
sekt ef óframtaldar risnugreiðslur
verða taldar undanskot.
Hvað varðar góð ráð í skatteftir-
liti, þá eru þau dýr, en ef þau eru í
raun góð, þá skila þau sér margfalt
til baka. Reynsla annarra þjóða getur
vafalaust stytt íslendingum leiðina,
en eins og svo oft þá er það stjórn-
málamannanna að kasta boltanum
upp, bæði í umræðum og aðgerðum.
Vísindaþing á ári aldraða
Þingað um endur-
hæfingu aldraða
í TILEFNI af 20 ára afmæli Öldrunarfræðifélags íslands og ári aldr-
aða í Evrópu verður haldið vísindaþing að Hótel Loftleiðum föstudag-
inn 24. september og laugardaginn 25. september næstkomandi.
Meginþema þingsins verður endurhæfing aldraða, nýting bjargráða
í daglegu lífi og áhrif umhverfis þar á.
Á þinginu verður greint frá rann-
sóknum varðandi lyfjanotkun aldr-
aða, endurhæfingu þeirra á fimm
daga deild og tengsl vöðvastyrks
og líkamlegrar virkni. Fjallað verð-
ur um faraldsfræðilegar rannsóknir
á heilabilun, tíðni og mögulega
áhættuþætti, stofnanaþjónustu fyr-
ir heilabilaða og framvinda alzhei-
mersjúkdóms metin með taugasál-
fræðilegum aðferðum.
©
Fyrirlesarar eru Margarethe Lor-
ensen prófessor frá hjúkrunardeild
Óslóarháskóla og dr. Kurt Engedal
yfirlæknir öldrunarlækningadeildar
Ullevál sjúkarhússins í Ósló.
Guðmundur Árni Stefánsson
heilbrigðis- og tryggingamálaráð-
herra mun flytja ávarp við setningu
þingsins. Verndari þess er frú Vig-
dís Finnbogadóttir forseti Islands.

+