Morgunblaðið - 25.11.1993, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. NÓVEMBER 1993

Kreppulíf í sjávarþorpi
Bókmenntir
Jón Özur Snorrason
Stefán Júlíusson: Grímumaður-
inn. Skáldsaga, 187 bls. Bókaút-
gáfan Björk 1993.
Grímumaðurinn er þréttánda
skáldsaga Stefáns Júlíussonar en
auk þess hefur Stefán sent frá sér
tvö smásagnasöfn, skrifað sögur og
leikrit fyrir börn og unglinga og
nokkur þáttasöfn hafa komið út eft-
ir hann. Stefán er virkur höfundur
og nær ritferill hans yfir fimmtíu
og fimm ár, frá árinu 1938 þegar
barnasagan Kári Iitli og Lappi kom
út í fyrsta sinn. í skáldsagnagerð
sinni fjallar Stefán oft um samfélag
í deiglu og teflir fram ólíkum hug-
myndum tveggja kynslóða. Sögur
hans gerast á tímamótum, gömul
viðhorf eru að kveðja og ný knýja
dyra.
Skáldsagan Grímumaðurinn ger-
ist í sjávarplássinu Hraunsfirði á
krepputíma veturinn 1930-31. Þar
ríkir ládeyða í mannlífinu, atvinnu-
leysi er viðvarandi og lágt verð fæst
fyrir fiskinn. Útkjálkar hinnar ís-
lensku sveitar eru svið þessarar sögu
í vaxandi sjávarþorpi sem býr þó við
tímabundið kreppuástand. Þar lýstur
saman stöðnuðum og uppgjafa við-
horfum eldri atvinnuleysingja og
sjálfsbjargarviðleitni hinna yngri.
Þetta er saga þorpsins sem stjórnað
er af kaupmannavaldi og útgerðar-
valdi en um leið er þetta þroskasaga
ungu kynslóðarinnar sem rís úr ösk-
ustónni af eigin frumkvæði og kemst
til manns af miklum myndarskap.
Til að koma þessu kyrrstæða sam-
félagi á hreyfingu kemur Þórði
kaupmanni, bæjarfulltrúa og rit-
stjóra staðarblaðsins, það ráð í hug
að „búa til“ grímuklædda veru og
senda hana að kvöldlagi út á meðal
bæjarbúa til að hrella þá. Hann fær
Ámunda, aðalpersónu sögunnar,
ungan mann og áræðinn, til að leika
þetta hlutverk. Það verður til þess,
að spenna magnast í samfélaginu,
fólk hópast saman til að ræða um
þennan nýja ófögnuð og staðarblaðið
Stefán Júlíusson
greinir frá öllu af nákvæmni og
þyrlar upp moldviðri.
Leikaraskapur Ámunda dugar
honum þó ekki til lengdar. Hann
segir skilið við hugaróra og „grall-
araskap“ kaupmannsins en snýr sér
óskiptur að glímunni við raunveru-
leikann. Hann þroskast til fullveðja
karlmanns og trúr köllun sinni ryður
hann öllum hindrunum úr vegi og
uppsker líkt og hann sáir.
Hversu fáránleg sem þessi hug-
mynd um grímumanninn kann að
sýnast notar höfundur hana sem
uppistöðu í frásögninni. Á yfirborð-
inu er þetta barnalag hrollvekjuhug-
mynd sem auðveldlega verður um-
snúningi að bráð og virkar þá sem
hjákátleg hugmynd, sem brandari.
Þess vegna verður að leita annarra
leiða í túlkun á þessári sögu. Því
þótt atburðurinn eigi að gerast fyrir
sextíu árum geta aðstæður og atvik
einnig átt hljómbotn í nútímanum
og frásögnin af grímumanninum
getur vissulega endurspeglað hluti
sem eru að gerast í samfélagi okkar
í dag. Nú ríkir atvinnuleysi og Iá-
deyða í mannlífinu. Það er kreppu-
ástand og grímuklæddir menn eru
margir á ferli í skjóli nætur, nauðg-
arar og innbrotsþjófar sem fremja
myrkraverk af mun meiri hörku en
gerðist fyrir sextíu árum. í slæmu
efnahagsástandi þrífst spillingin
best.
Hlutverk fjölmiðla í samfélaginu
eru höfundi einnig hugstæð. Bæjar-
blaðið í Hraunsfirði leitar ekki leiða
til að bæta slæmt atvinnuástand
heldur nærist fremur á því. Lygileg
atvik eru því sett á svið sem draga
upp skakka mynd af veruleikanum
og beina athygli fólks frá aðsteðj-
andi vanda. Áð þessu leyti er frá-
sögn höfundar efnisskyld Reykjavík-
ursögum Einars H. Kvaran, Ofurefli
og Gulli en einkum þó Sálin vaknar.
Þar stjórna fréttablöðin samfélags-
umræðunni með sama hætti og hér
er gert.
Grímumaðurinn er ágætlega
skrifuð saga og skemmtileg aflestr-
ar. Þetta er frásögn um lífsbaráttu
fólks með rómantísku ívafi, skrifuð
á einföldu og kjarnríku máli. Stund-
um stingur höfundur sjaldgæfum
orðum og orðasamböndum inn í
setningar eins og að amla, að krímta,
að vera með böggum hildar, að
spreka, að smiitra. Tilgangurinn er
e.t.v. sá að ná fram ákveðnum tíðar-
anda. Þessi orðanotkun stingur þó
ofurlítið í stúf við annars viðfelldið
bókmál og flokkast undir málskrúð.
Bygging sögunnar er heilsteypt og
markviss. Þroskasaga Ámunda er
felld inn í ramma fréttahaukanna
sem svo eru nefndir, karlanna á
eyrinni sem enga vinnu hafa, en láta
fara lítið fyrir sér úti í horni hjá
Þórði kaupmanni, ræðá nýjustu
fréttir og uppákomur. Fortíð þeirra
er af líkum toga. Þeir eru dæmigerð-
ir sveitamenn á mölinni eða gamlir
sjóarar sem hittast við búðarborðið
og næla sér í kjaftasögur til að bera
út á meðal bæjarbúa. Þeir eru horn-
kallar bæjarins og heita hver sínu
viðurnefni, eins og Laugi Ióðs,
Gvendur Dalbæjar, Keli í Kletti og
Siggi í skúrnum. Þetta eru lifandi
aukapersónur og vera þeirra í sög-
unni myndar rammgerða umgjörð
utan um hana og tengingu á milli
einstakra kafla.
Ingibjörg Þorsteinsdóttir og Jerzy Tosik-Warszawiak.
Píanótónleikar á
Vesturlandi
UM HELGINA verða haldnir tvenmr píanótónleikar á Vestur-
landi. Fyrri tónleikarnir verða í Borgarneskirkju föstudags-
kvöldið 26. nóvember kl. 21. Seinni tónleikarnir verða í sal
Tónlistarskóla Akraness mánudagskvöldið 29. nóvember kl.
20.30. Á efnisskránni verða eingöngn verk fyrir tvö píanó. Píanó-
bókmenntirnar geyma mörg frábær verk fyrir tvö píanó sem
heyrast sjaldan. Langt er síðan þessi verk hafa verið flutt á
Islandi og er ekki vitað til að þau hafi verið flutt fyrr á Vestur-
landi.
Flytjendur verða Ingibjörg
Þorsteinsdóttir og Jerzy Tosik-
Warszawiak, bæði kennarar við
Tónlistarskóla Borgarfjarðar.
Ingibjörg stundaði píanónám
við Tónlistarskólann í Reykjavík.
Að loknu kennaraprófi var hún
í nokkur ár á Guildhall School
of Music and Drama í London
og lauk þaðan éinleikaraprófi
1981. Síðan hefur hún starfað
sem tónlistarkennari við Tónlist-
arskója Borgarfjarðar, kórstjóri
og meðleikari söngvara og hljóð-
færaleikara.
Jerzy Tosik-Warszawiak
fæddist í Kraká í Póllandi. Hann
hóf píanónám sex ára og lauk
prófi frá Tónlistarakademíu
Krakáborgar 1977. Eftir loka-
próf hóf Tosik störf við sömu
tónlistarakademíu og starfaði
þar til ársins 1992. Einnig hefur
hann kennt við Tónlistarskóla
Krakárborgar. Hann er félagi í
Berlínartríóinu. Tosik hefur unn-
ið til verðlauna og hlotið styrki
fyrir píanóleik sinn, m.a. í keppni
í Bratislava og í Chopin-píanó-
keppninni í Varsjá. Hann hefur
starfað við Tónlistarskóla Borg-
arfjarðar síðan 1992 sem píanó-
kennari og undirleikari.
Flutt verða: Fantasía eftir
Schubert, sónata í D-dúr eftir
Mozart, svíta eftir Debussy,
Scaramouche eftir Milhaud, Pag-
anini-tilbrigðin eftir Lutoslawski
og armensk rapsódía eftir Aru-
tiuniuan og Babadzanian.
Draumurimi alltaf raimverulegri en lífið
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Þorvarður Hjálmarsson: Himinn-
inn hefur enga fætur. (164 bls.)
Höfundaútgáfan 1993.
Söguþráðurinn í þessari fyrstu
skáldsögu Þorvarðar Hjálmarssonar
er grannur og einfalt spunnin. At-
burðarásin er hæg, raunar má segja
að fátt eitt gerist. Á yfirborðinu.
Sögusviðið er að mestu leyti Pét-
ursborg vorra daga. Bæði tíminn og
sviðið mynda trúverðuga umgjörð
um átök sögunnar. Aðalpersónan er
nafnlaus karlmaður sem er á ferð
með fransk-íslenskum vini sínum,
yfirborðskenndum, að nafni Jakob
Eleny. Frönsk stúlka,, Daphne, verð-
ur á vegi aðalpersónunnar og kemur
róti á huga hans og hjarta. Einföld
fléttan verður ekki endursögð, til
þess er ferðalagið í sögunni of tilvilj-
anakennt. Við kynnumst lítið persón-
unum gegnum athafnir þeirra enda
er það eflaust ætlun höfundar að
sýna þær sem eins konar viðfangs-
efni framandi aðstæðna. Þær eru
staddar í ókunnu landi, hjá þjóð sem
er orðin ókunnug sjálfri sér.
Segja má að þungi þessarar sögu
liggi ekki í rökrænni eða listrænni
fléttu heldur í þeim heimspekilegu
og tilvistarlegu pælingum sem bæði
staður og stund bjóða upp á. And-
Minningar Sigurðar
Sigurmundssonar
Á milli landshorna. Bernsku- og
æskuár nefnist nýútkomin minn-
ingabók eftir Sigurð Sigur-
mundsson frá Hvítárholti. Bókin
hefur að geyma bernsku- og
æskuminningar höfundar.
í kynningu útgefanda stendur
að bókin sé „örlagasaga einnar
fjölskyldu", í henni sé „lýst við-
horfi drengs, sem er að vaxa úr
grasi á fyrsta þriðjungi þessarar
aldar, þeirrar sem brátt mun verða
öllum þorra núlifandi manna horf-
inn heimur“.
Útgefandi er höfundur.
Prentsmiðja Suðurlands hf. á
Selfossi prentaði. Bókin kostar
2.480 krónur.
Sigurður Sigurmundsson
stæðurnar í mannlífi og pólitík hrópa
á viðbrögð sögupersóna. Þannig vex
sagan úr ákveðnu meðvitundarleysi
sem sögupersónan orðar svo framar-
lega í verkinu: „Hér úti á hafinu,
þegar hvergi sér til strandar, er veru-
leikinn einn og heill. Á slíkri stundu
er draumurinn bara draumur, engin
meðvitund er til.“ Þegar komið er til
borgarinnar blasir hins vegar ögrun-
in, óróinn og óvissan alls staðar við.
Spytja má hvað haldi saman þessu
verki fyrst ekki er fyrir að fara dig-
urri fléttu. Fyrst og seinast eru það
samtölin, aðallega vinanna tveggja.
Þau eru krydduð vísunum til ýmissa
höfunda án þess um sé að ræða til-
vitnanir. Samræðumar, þar sem fé-
lagarnir ná sér á flug, eru tvímæla-
laust með því besta í þessari bók.
Stundum virðast samræðurnar þó
jaðra við yfirborðsmennsku þar sem
jafnvel sjálfum sögumanni þykir nóg
um. Eftir að hafa rætt um hug-
myndakerfi og mannlegan harmleik
slær sögumaður botninn í samtal
þeirra félaga með því að segja: „En
komum uppá hótel, mig óar við því
hvert þessar hástemmdu samræður
gætu leitt okkur.“
Þótt lesandinn sé sáttur við hæg-
an og einfaldan söguþráð, og sam-
þykki að styrkleiki bókarinnar felist
i samtölum persóna, kemur fyrir að
samtölin verða rýrari en vera þyrfti.
Samræða þeirra félaga, hvort sem
er um pólitík eða ástir, verður klén
þegar hún er sett fram með jafn ein-
földum hætti og samræða lærisveins
og< læriföður: annar spyr en hinn
svarar.
í þessari sögu kemur hvað eftir
annað fyrir sérstakt eftirminnilegt
viðkvæði. Við getum nefnt það „mað-
urinn andspænis fjandsamlegum
heirni". Tilvistarpælingarnar fá
aukna dýpt við þversagnarkenndar
aðstæður sem manninum eru skap-
aðar: „Allt hverfur og verður að eftir-
sjá, jafnvel áþjánin. En sá sem aldr-
ei missir sjónar á sjálfum sér og lifir
ekki í háska á sér h’vorki fortíð né
framtíð. Er alltaf einn með öðrurn."
Það er engin trygging til fyrir verð-
mætum eins og hamingju og friði.
Sá sem telur sig hamingjusamlega
hafa höndlað perluna einu og sönnu,
hann veður villu og svíma því hún
mun af honum tekin. Þessi þanki er
á einum stað tengdur stórbrotinni
auðn íslands: „Hvergi annarsstaðar
verður þér það svo fullkomlega ljóst
að það er ekki auðnin sem gerir til-
kall til þín. Það ert þú sem heimtar
sess þinn í auðninni. Veröldin þarf
ekki á manninum að halda, hún get-
ur staðið ein.“
í heild má segja að veikleiki sög-
unnar felist aðallega í því hve -lítil
saga hún er í raun, framvindan frem-
ur einföld og ekki alltaf Ijós. Styrk-
leiki hennar - og hann yfirskyggir
tvímælalaust veikleikann - felst hins
vegar í þroskuðum stíl og stundum
hreinni mælsku þar sem persónur
Leiksýning
BORGARBÚUM er boðið á
ókeypis leiksýningu í Ráðhúsinu
stundvíslega kl. 15, sunnudaginn
28. nóvember nk. í tilefni alþjóða-
alnæmisdagsins sem er lialdinn
1. des. ár hvert.
Sýndur verður einþáttungurinn
„Út úr myrkrinu“ eftir Valgeir
Skagfjörð en það er eitt þeirra verka
sem hlaut verðlaun í handritasam-
keppni sem Landsnefnd um al-
næmisvarnir stóð fyrir á síðasta
ári. Leikþátturinn fjallar um starfs-
fólk auglýsingastofu sem fær það
verkefni að hanna herferð gegn
Þorvarður Hjálmarsson
takast á í áhugaverðri kappræðu.
Og hin nýja Pétursborg skapar sög-
unni viðeigandi og voldugan bak-
grunn.
í Ráðhúsinu
alnæmi. Verkið tekur um hálftíma
í flutningi. Iæikendur eru Ingrid
Jónsdóttir, Steinn Ármann Magnús-
son og Ólafur Guðmundsson. Höf-
undur verksins Valgeir Skagfjörð
leikstýrir. Um þessar mundir er
verið að sýna verkið á vinnustöðum
og í skólum en að sýningu verksins
standa Landsnefnd um alnæmis-
varnir, Menningar- og fræðslusam-
band alþýðu, Þjóðkirkjan og Al-
þýðuleikhúsið.
Verkið hefur hlotið góða dóma
■enda hnyttið um leið og það vekur
ýmsar spurningar um viðhorf nú-
tímafólks gagnvart alnæmi.