Morgunblaðið - 25.11.1993, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. NÓVEMBER 1993
Um nafngiftirnar ,eldri
borgari“ og ,nýbúi“
„,Nýbúabarn“ er eitt
mesta orðskrípi sem ég
hef heyrt. Það vefst
ekki síður fyrir mér að
skilja hvaða börn eru
,nýbúabörn“ en hvaða
fólk er ,nýbúar“.“
eftir Helgu
Garðarsdóttur
,Eldri borgari“
Mig hefur lengi undrað hve
margir kalla aldrað fólk ,eldri borg-
ara“. Eldri er miðstig lýsingarorðs-
ins gamall; gamall - eldri - elstur.
Mér var kennt að í íslensku væri
miðstig notað þegar eitthvað tvennt
væri borið saman; þegar talað væri
um annan af tveimur, og ég veit
ekki til þess að því hafi verið breytt:
konan er eldrí en karíinn; köttur
er minni en Ijón; Sigmundur er eldri
bróðirinn, en Þórír er stærri.
Ég tek það skýrt fram að aðeins
hluti aldraðs fólks kallar sig ,eldri
borgara". Allt annað gamalt fólk
bið ég að láta sem þetta greinar-
korn komi því'ekki við.
Svo skrítið sem það er gengur
sumu öldruðu fólki illa að sætta sig
við aldur sinn. Hvers vegna, veit
ég ekki. En sá sem er sáttur við
sjálfan sig kallar sig ekki ,eldri
borgara“. ,Eldri borgarar" hafa
rembst eins og ijúpan við staurinn
við að skilgreina aldur sinn á allan
, ,annan hátt en þann að þeir séu
gamlir, rosknir, aldurhnignir, aldr-
aðir. Til skamms tíma kallaði fólkið
sig ,fullorðið“ og reyndi að fá aðra
til að taka undir það með sér. En
það gekk vitanlega ekki. Þorri þjóð-
arinnar er fullorðinn og það eiga
þeir sem komnir eru til vits og ára
að vita. Þegar þjóðin hafnaði þeirri
tillögu aldraðra að fólk yrði ekki
fullorðið fyrr en á sjötugsaldri fóru
þeir að kalla sig ,eldri borgara" og
kenna m.a.s. félagsskap sinn við
^ þá ambögu. Heiti félagsins á líklega
hvað stærstan þátt í því hve ambag-
an er orðin mörgum töm í munni.
Nú orðið eru t.d. auglýstar til sölu
íbúðir fyrir ,eldri borgara". Það er
umhugsunarvert hve málkennd
þeirra sem apa þessa málleysu hver
eftir annan er lítil og veikburða.
Það er ávallt hættulegt þegar fólk
tekur gagnrýnislaust upp vitleysur
annarra og breiðir þær út. Ábyrgð
þeirra er lítið minni en þess sem
kemur vitleysunni af stað.
Ég velti því stundum fyrir mér
hvað ,eldri borgurum" finnst um
málshætti um elli og orðasamband
eins og ,að vera á gamals aldri“.
Finnst ykkur slíkt ekki vera hin
mesta móðgun við ykkur eða hafið
þið e.t.v. ekki leitt hugann að því?
Hvernig lýst ykkur t.d. á það að
snúa málshættinum eigi er allur í
senn ungur og gamall yfír í ,eigi
er allur í senn ungur og eldri borg-
ari“ og enginn verður eldri en gam-
all yfir í ,enginn verður eldri en
eldri borgari"? Þið getið sjálf dund-
að ykkur við að snúa málsháttun-
um: Hvað ungur nemur, gamall
temur. Gamlir eru elstir. Tvisvar
verður gamall maður barn. Gott er
að vera gamall og muna margt.
sokkabuxur hnésokkar
O&umv*
v/Nesveg, Seltj.
Hann hefur ekki langt líf að missa
sem gamall er. Svo missést öldruð-
um sem ungum. Oft kann gamall
maður góð ráð.
Ég þykist vita að aldraðir geri
sér vonir um að nafngiftin ,éldri
borgari" verði til þess að fólk beri
virðingu fyrir ellinni og því fólki sem
fær að lifa svo lengi að verða gam-
alt. Ég ætla ekki að leggja mat á
það hvort gamalt fólk njóti of lítill-
ar eða ekki nægilega mikllar virð-
ingar en það að afbaka móðurmál
sitt er ekki virðingarvert.
„Nýbúi“
Ég hafði ekki velt fyrir mér orð-
inu ,nýbúi“ fyrr en ég sat ráðstefnu
í septembermánuði _ sl. um _ stöðu
erlendra kvenna á íslandi. Á ráð-
stefnunni sagði einn frummælenda
að innflytjandi væri fyrst og fremst
sá sem flytti inn vöru og þess vegna
hefði verið óskað eftir nýju orði.
Þetta er einfaldlega rangt hjá við-
komandi. Innflytjandi er annars
vegar (ekki fyrst og fremst) sá sem
flytur inn vöru og hins vegar maður
sem er að flytjast_ (er nýfluttur)
búferlum til lands. (íslenzk orðabók
handa skólum og almenningi, bls.
308, ritstj. Árni Böðvarsson, útg.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs,
Reykjavík 1963). í 2. útg. bókarinn-
ar frá 1983 má sjá að merking orðs-
ins hefur staðist tímans tönn. í
sömu bók stendur að flóttamaður
sé: maður á flótta; sá sem hefur
flúið föðuríand sitt, vegalaus maður
og útlendingur er sagður vera mað-
ur í eða úr öðru landi. M.ö.o. þá
var ,nýbúi“ ekki smíðað vegna þess
eftir Sigurunni
Konráðsdóttur
Gamli tíminn sagði já, nýi tíminn
segir nei. I gamla daga var áfengis-
bann á Islandi sem gekk í gildi
1917. Þessi var svo lítið um lögbrot
í Reykjavík að fangahúsið var leigt
sem íbúðarhúsnæði. Og fyrsta des-
ember 1918 var það fijáls og vímu-
laus þjóð sem fagnaði fullveldi sínu,
en þetta fullveldi fékkst ekki bar-
áttulaust. Ég er sannfærð um að
þar átti bindindishreyfingin stóran
þátt.
Góðtemplarareglan kom til
landsins á seinni tugum nítjándu
aldar. Á þessum árum var voðalegt
ástand í landinu, bæði fátækt og
fýilirí, brennivínið fékkst í hverri
búð og var haft ódýrt, kostaði
minna en kaffi á greiðasölum svo
að viðskiptamenn keyptu það heldur
en kaffið og fengu það líka skrifað
í reikning. Líka var annað sem
þarna kom til. Stórbændur og emb-
ættismenn höfðu töluvert vín um
hönd í kaupstaðarferðum og víðar.
Þetta þótti fínt og sjálfsagt, og
hefur trúlega kitlað hégómagirnd
hinna minna megandi og aukið þeim
kjark, þá væri komin kaupstaðar-
lykt af þeim eins og hinum. Það
sönnuðust þá eins og oft bæði fyrr
og síðar orðin: Það sem höfðingjarn-
ir hafast að hinir ætla sér leyfist
það. Og svo er enn. Valdið verður
að koma ofan frá. 0g það var ein-
mitt það sem hafði gerst. Fjölmarg-
ar stúkur höfðu verið stofnaðar í
að íslensk orð hafi vantað. Mér seg-
ir svo hugur um að ástæðan sé sú
að draga úr notkun fólks á orðunum
flóttamaður, innflytjandi og útlend-
ingur og hafa með því áhrif á um-
ræður um veru þess fólks hér á
landi. Því það vita allir að skoðanir
íslendinga á því máli eru skiptar.
Ég ætla ekki að blanda mér í þær
deilur hér, enda er það efni í sér-
grein. En ég vek athygli á því að
skoðunum fólks verður ekki breytt
með feluleik. Feluleik með orð er
hægt að leika um tíma, eða þar til
orðið verður útjaskað, en þá þarf
að finna nýtt ef halda á leiknum
áfram. Annað og ekki minna mál
er það að fólk skuli taka sér það
vald að segja orð merkja annað en
það merkir til þess að koma að
orði sem er því þóknanlegt. Því það
sjá allir hugsandi menn að það end-
ar með ósköpum ef fólk getur fellt
burt orð úr málinu og komið með
annað þegar það hefur ákveðið upp
á sitt eindæmi að orð geti ekki leng-
ur gengið.
Það er augljóst að við smíði orðs-
ins hefur verið höfð hliðsjón af orð-
byijun níunda tugar nítjándu aldar.
í guðsótta og góðum siðum, sem
sagt í trú, von og kærleika, sem
eru einkunnarorð starfsins. Éólkið
var ekki dæmt, það var laðað að
þar voru allir jafnir, engir niður-
lægðir fyrir að hafa ánetjast
ómenningu samtíðarinnar eins og
nú er gert. Þá var öll ríkisstjórn
íslands bindindismenn að einum
undanskildum. Og mig minnir flest-
ir þingmennirnir hafi verið bindind-
ismenn líka. Þessir menn höfðu nú
unnið að sjálfstæði lands og þjóðar
heilum huga og komið danska kaup-
mannaveldinu burtu með sínar
brennivínsbúðir, bannað allan
áfengisinnflutning til landsins.
Þeir voru nógu víðsýnir til að sjá
að meðan eitthvað áfengi var fyrir
hendi myndi einhver ánetjast því
og smita út frá sér og þá væri til
einskis barist. Sýkilinn varð að
skera burt og það tókst, eins og
með berklana eftir að Guðmundur
Björnsson landlæknir fékk berkla-
lögin samþykkt á Alþingi, að þeir
sem höfðu smitandi berkla væru
settir á hæli hvort sem þeir vildu
eða ekki og hvort þeir áttu peninga
eða ekki. Með þessu átaki tókst að
útrýma berklunum úr landinu með
Guðs hjálp og góðum vilja. Þetta
skrifa ég hér fólki til umhugsunar,
því að fortíð skal hyggja ef framtíð
á að byggja.
Á fjórða tug aldarinnar hófst
nýtt tímabil í sögunni. Áfengis-
banninu var aflétt með lögum frá
Alþingi, þó voru vínveitingar eitt-
um eins og einbúi og borgarbúi.
Einbúi er sá sem býr einn, borgar-
búi sá sem býr í borg en hver er
,nýbúi“? Skv. orðinu er það sá sem
er nýr þar sem hann býr og því
verður sá sem flytur frá Reykjavík
til Kópavogs ,nýbúi“ í Kópavogi,
sá sem flytur í blokk verður ,ný-
búi“ í blokkinni o.s.frv. Svo má
spyija hvort maður sem flytur frá
einu sveitarfélagi til annars verði
ekki tvöfaldur ,nýbúi“; annars veg-
ar í húsinu og hins vegar í sveitarfé-
laginu. Spurningin hvort orðið ,ný-
búi“ er hugsað sem heiti á ákveðnu
tímabili í ævi fólks (eins konar
,nýbúatímabil“) og hvað það sé þá
langt, brennur á vörum mér. Eða
á sá sem flytur frá einum stað til
annars að vera ,nýbúi“ þar það sem
hann á eftir ólifað?
,Nýbúabarn“ er eitt mesta orðs-
krípi sem ég hef heyrt. Það vefst
ekki síður fyrir mér að skilja hvaða
börn eru ,nýbúabörn“ en hvaða fólk
er ,nýbúar“. Eru það aðeins hör-
undsdökk börn, þ.m.t. börn sem
íslensk hjón hafa ættleidd? Eru það
aðeins börn flóttamanna og innflytj-
enda hvort heldur þau eru fædd og
uppalin hér á landi eða annars stað-
ar? Eru það hálfíslensk böm? Eru
það íslensk börn sem eru fædd er-
lendis en fluttust síðar nokkurra
ára gömul heim til íslands með for-
eldrum sínum? Eða eru það einhver
enn önnur börn? Ég ætla að nokkru
leyti að svara mér sjálf. Það að
kalla hörundsdökk börn ,nýbúa-
börn“ er vísasta leiðin til að kynda
undir óánægju. Börn sem íslensk
hjón ættleiða, hvort heldur börnin
eru hvít eða dökk á hörund, eru
ekki ,nýbúabörn“. Þau alast upp á
íslenskum heimilum á íslandi, for-
eldrar þeirra eru íslenskir sem og
annað skyldfólk þeirra. Börn inn-
flytjenda og flóttamanna sem hafa
aldrei átt heima annars staðar eru
ekki ,ný“ í landinu. Hálfíslensk börn
eiga ættir sínar að rekja til tveggja
þjóða en það gerir þau ekki ,ný“
hvað takmarkaðar á hótelum en
Áfengisverslun ríkisins var opnuð í
Reykjavík; fólk gat farið þangað
og keypt vín og neyslan byijaði eitt-
hvað að nýju.
En á stríðsárunum jókst drykkjan
að miklum mun og þá fór kvenfólk
að drekka líka, sem áður var lítið
um. Síðan hefur alltaf verið að síga
á ógæfuhliðina og aldurstakmark
neytendanna alltaf að færast neð-
ar. Nú voru þetta ekki manneskjur
sem drukku heldur ræflar og rónar
sem ekki var við bjargandi ef það
ánetjaðist víninu. Margt af þessu
fólki hafði að engu að hverfa, drakk
frá sér aleiguna, fjölskyldur og
heimili; þeirra beið ekkert nema
gatan. Ríkið setti upp meðferðar-
stofnun og vinnuhælið á Gunnars-
holti þar sem margir hafa náð fullri
heilsu og komist út í lífið aftur, en
aðrir sjúkir einstaklingar eiga þar
skjól og er þetta til mikillar fyrir-
myndar.
Næst á eftir ríkinu komu AA-
samtökin og síðar SÁÁ. Svo er ein
meðferðarstofnun sem ég nefni síð-
ast en ekki síst, það er Hlaðgerðar-
kot, sem að mínu viti og reyndar
margra annarra hefur náð einna
bestum árangri í starfi. Það er rek-
ið af samhjálp Hvítasunnusafnaðar-
ins með aðstoð frá ríkinu. Sama
fjölskyldan hefur haft stjórn þess á
höndum í 20 ár. Þeir hafa keypt
húsnæði á Hverfisgötu 42 í Reykja-
vík, sem þeir kalla áfangaheimili,
fyrir heimilislaust fólk sem er að
taka fyrstu skrefin eftir meðferðina
út í lífið aftur og fá sér vinnu. Einn-
ig reka þeir gistiskýlið í Þingholts-
stræti 25, ásamt borginni. Þetta
starf er unnið í trú, von og kær-
leika. En ríkisstjómin sem nú situr
reynir að minnka aðstoð til allra
meðferðarstofnana, en þó einkum
til þessarar. Því skora ég nú á
Davíð Oddsson, yngsta og ástæl-
asta borgarstjóra Reykjavíkur, sem
flestir borgarbúar þá kusu mann
ársins, og gerði það að verkum að
hann er forsætisráðherra íslands,
þar sem þau eru fædd og uppalin.
Eftir standa íslensku börnin sem
eru fædd á erlendri grundu. Það
stendur vonandi ekki til að eyrna-
merkja þau sem ,nýbúa“ í föður-
landi þeirra?!
Rétt eins og nafngiftin ,eldri
borgari" mun ,nýbúi“ gera gömul
og góð íslensk orð neikvæð í hugum
fólks. Nokkuð sem fáum hefði kom-
ið til hugar fyrir örfáum árum. Ég
er ekki nógu víðsýn til að koma
auga á hvað er athugavert við það
að vera aldraður, að hafa neyðst
til að flýja föðurland sitt og að vera
innflytjandi. Þess vegna er mér fyr-
irmunað að skilja af hveiju sumt
fólk berst gegn þessum orðum: orð-
um sem er ljóst hvað merkja; orðum
sem allir skilja; og síðast en ekki
síst orðum sem eru ekki neikvæð.
Kannski getur einhver opnað augu
mín fyrir því. Þrátt fyrir þá sann-
færingu mína að fátt eða ekkert
stöðvi þá sem ætla að gera orð
neikvæð ítreka ég það sem ég sagði
hér að framan að ef halda á leiknum
áfram verður sífellt að finna ný
orð. Ef fólk lítur á eitthvað sem
vandamál á það að taka á vandan-
um en ekki pakka honum inn í
nýjar umbúðir. Upphaf vandamála
er sjaldan, eða aldrei, hægt að rekja
til orða, og þess vegna er ekki
hægt að leysa vanda með því að
beijast gegn orðum.
Málfræðingur sem ég ræddi við
taldi það hve bjart er yfir orðinu
,nýbúi“ skýra, a.m.k. að hluta, hve
margir hafa tamið sér það. En hann
sagði jafnframt að margt væri að
athuga við það. Að endingu fer ég
þess á leit við þá sem hyggjast
leggja íslensku máli til ný orð að
þeir hafi samvinnu við málfræð-
inga. Þeir vita manna best hvað orð
merkja og hvort þörf er á nýju orði.
Þeir kunna einnig að smíða orð og
skilgreina þau.
Höfundur er opinber starfsmaður.
Sigurunn Konráðsdóttir
yÞá var öll ríkisstjórn
Islands bindindismenn
að einum undanskild-
um. Og mig minnir
flestir þingmennirnir
hafi verið bindindis-
menn líka.“
að láta þessa heilbrigðisráðherra í
stjórninni slíðra niðurskurðarhníf-
ana sem þeir beita til að skera nið-
ur aðstoð við þá sem áfengisbúll-
urnar eru nú að eyðileggja lífið fyr-
ir. Og reyna að koma einhveiju
skikki á drykkjuskapinn í landinu
og aðra vímuefnaneyslu, svo að
þjóðin öll megi í orðsins fyllstu
merkingu kjósa hann mann ársins,
ekki bara núna heldur mörgum
sinnum.
Höfundur er húsmóðir í
Hafnarfirði.
MARGT SMÁTT GERIR EITT STÓRT.
<SlT HJÁLPARSTOFNUN
hr/ KIRKJUNNAR
^ ^ - með þinni hjálp
Á ég að gæta bróður míns?