Morgunblaðið - 30.03.1994, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 30. MARZ 1994
„Hver dagur líti dáð á ný, hver
draumur rætist verknm í ..."
Hugleiðingar um stöðu íslands í samfélagi þjóðanna
eftir Jón Baldvin
Hannibalsson
Inngangur
Ó, ísland, fagra ættarbyggð,
um eilífð sé þín gæfa tryggð,
öll grimmd frá þinni ströndu styggð
og stöðugt allt þitt ráð.
Hver dagur líti dáð á ný,
hver draumur rætist verkum í...
(Hulda: „Hver á sér fegra föðurland", 1944)
Á fimmtugasta afmælisári lýð-
veldisins bíða íslendinga umfangs-
mikil úrlausnarefni í utanríkismál-
um. Við íslendingar höfum á lýð-
veldistímanum tekið virkan þátt í
alþjóðlegu samstarfí með frelsi,
ábyrgð og traust ríkja í milli að
leiðarljósi. Náin samstaða Norður-
landanna hefur veitt okkur meira
rúm á alþjóðavettvangi en önnur
smáríki eiga að venjast. Samstaða
okkar með öðrum vestrænum lýð-
ræðisríkjum jók einnig á mikilvægi
okkar í þeirri stöðugu heimsmynd
sem við höfum átt að venjast undan-
farna áratugi. Þá tókum við okkur
sess meðal þeirra ríkja sem boðað
hafa frelsi í milliríkjaviðskiptum
með aðildinni að EFTA.
Fæstum blandast hugur um að
innganga þriggja Norðurlanda í
Evrópusambandið, ef af henni verð-
ur um áramótin, mun hafa rík áhrif
á stöðu íslands jafnt í norrænu sem
evrópsku samstarfí. Brýnustu við-
skiptahagsmunum íslands er borgið
með EES-samningnum. í samræmi
við samhljóða ályktun Alþingis frá
5. maí í fyrra mun ríkisstjórnin taka
upp tvíhliða viðræður um samskipti
íslands og Evrópusambandsins í
framtíðinni. Frá því að sú samþykkt
var gerð hafa framtíðarhorfur
breyst. Samningar Norðurlandanna
við Evrópusambandið skapa nýjan
grunn fyrir efnislega umræðu um
næstu skref af íslands hálfu.
Vera kann að Evrópusambandið
verði í framtíðinni allsheijarsamtök
Evrópuþjóða á sviði efnahags- og
öryggismála. Með hliðsjón af því
verður ekki undan því vikist að
meta kosti og galla aðildar íslands
að Evrópusambandinu, enda hefur
ríkisstjómin nú þegar ákveðið að
fela rannsóknarstofnunum Háskóla
íslands það verkefni. í því felst
meðal annars að skoða áhrif á utan-
ríkis- og varnarmál, pólitíska
ákvarðanatöku, almenn efnahags-
áhrif, samkeppnisstöðu atvinnuveg-
anna, stjómskipan í landinu og full-
veldishugtakið. Óskað er eftir nið-
urstöðum fyrir mitt ár, en að því
stefnt að skipa nefnd með þátttöku
fulltrúa úr atvinnulífinu, til þess að
taka saman heildarskýrslu um mál-
ið, eins og fram kemur í samþykkt
ríkisstjórnarinnar.
Ljóst er að á næstu mánuðum
munu miklar umræður fara fram
um Evrópumálin og það hvernig
ísland geti best treyst hagsmuni
sína í evrópsku samstarfí. Alþýðu-
flokkurinn hefur staðið öðmm
flokkum framar í að ræða fordóma-
laust um stöðu íslands í samfélagi
þjóðanna. Þessari samantekt er
ætlað að vera innlegg í þá umræðu
sem framundan er um þessi mikil-
vægu mál.
E vrópuhugsj ónin
Þær Evrópuhugsjónir friðar og
framfara sem lágu að baki, þegar
hafíst var handa um friðsamlega
samvinnu Evrópuríkja á vettvangi
Kola- og stálbandalagsins undir
forystu þeirra Roberts Schumans
og Jeans Monnets, eru enn teknar
upp og dustað af þeim rykið á há-
tíðastundum. En eftir því sem ógn-
ir heimsstyijaldarinnar seinni fölna
í minningunni hefur krambúðar-
hugsun og hagsmunatogstreita
stundum orðið meira áberandi í
starfi Evrópusambandsins en hug-
sjónaglóð. Náið samstarf ríkjanna
um flesta þætti viðskipta og efna-
hagsmála hefur á stundum leitt tii
harðsvíraðrar hagsmunatogstreitu
um krónur og aura, styrki og fram-
lög.
Það hefur háð okkur íslendingum
í samstarfí við Evrópusambandið
hversu lítið vægi pólitískum sjónar-
miðum er ætlað. Afstaða til Evrópu-
sambandsins hefur fyrst og fremst
verið byggð á viðskiptahagsmun-
um. Ágæti samninga við Evrópu-
sambandið hefur verið metið eftir
því hversu mikið hefur áunnist í
lækkun tolla á sjávarafurðir. Heil-
steypt afstaða hefur ekki verið
mótuð til Evrópusamrunans sem
slíks eða til þess hvern hlut íslend-
ingar ætla sér í samskiptum við
önnur Evrópuríki í menningarlegu,
pólitísku og efnahagslegu tilliti.
Aðildarríki Evrópusambandsins
hafa með Maastricht-samningnum
tekið ákveðin spor í átt til nánara
pólitísks samstarfs. Fijóustu og at-
hyglisverðustu hugmyndirnar um
framtíð Evrópu koma þó ekki frá
höfuðstöðvum Evrópusambandsins
heldur frá Mið-Evrópu. Hinir sönnu
arftakar hugsjóna stofnenda Evr-
ópusamvinnunnar eru menn á borð
við Vaclav Havel, forseta Tékk-
lands. í ræðu sem hann flutti ný-
lega á þingi Evrópusambandsins
fjallaði hann um væntingar þjóðar
sinnar til evrópsks samstarfs og
aðildar að Evrópusambandinu.
Hann lýsti Maastricht-samningnum
sem haganlegri smíð í tæknilegu
tilliti, en hann skorti lífsanda og
siðferðilega framtíðarsýn. Havel
kallaði eftir nýrri stofnskrá Evrópu
sem íbúar álfunnar gætu sameinast
um og gæti svarað spurningunni
um hinn raunverulega tilgang Evr-
ópusamrunans sem tíðast hverfur
bak við argaþras um byggðastyrki
og búnaðaruppbætur.
Jafnaðarmenn um alla Evrópu
hafa verið í fylkingarbijósti í þróun
Evrópusamrunans. Hugsjónaarfur
jafnaðarmanna stuðlar að heil-
steyptri sýn á framtíð Evrópusam-
starfsins; samruna þjóða sem
byggja á frelsi, lýðræði, mannúð
og umburðarlyndi, almennri velsæld
og félagslegu jafnrétti og öryggi.
Allt frá stofnun Alþjóðasambands
jafnaðarmanna hafa jafnaðarmenn
í Evrópu hafnað togstreitu og úlfúð
ríkja í milli, en hvatt til samstarfs
og samvinnu þjóðanna. Á grund-
velli Evrópuhugsjónarinnar hefur
tekist að skapa lengra tímabil póli-
tísks stöðugleika, efnahagslegrar
hagsældar og félagslegs réttlætis
og friðar en áður hefur þekkst í
Vestur-Evrópu. Átök á Balkan-
skaga og uppgangur þjóðrembinga
og lýðskrumara sem boða erindi
mannahaturs og ójafnaðar víða um
álfuna eiga að minna okkur á að
friður, efnahagslegur stöðugléiki
og félagsleg samhjálp eru ekki sjálf-
sögð í daglegu lífí.
íslenskir jafnaðarmenn hafa því
sérstöku hlutverki að gegna nú
þegar við blasir að móta áherslur
Islands gagnvart Evrópusamstarf-
inu. Okkar hlutverk þarf meðal
annars að vera að taka herhvöt
Havels og koma í veg fyrir að
umræða um Evrópu hér á landi
verði eingöngu um styrki, bætur,
greiðslujöfnuð og tollalækkanir.
Norræn samvinna
í tilefni af nýafstöðnu þingi
Norðurlandaráðs höfðu íslendingar
tækifæri til að minnast þess að
norræn samvinna hefur verið ein
af máttarstoðum íslenskrar utan-
ríkisstefnu allt frá því að íslensk
stjórnvöld tóku meðferð utanríkis-
mála í eigin hendur. Óþarft er að
ljölyrða um menningarlegan og fé-
lagslegan ávinning allra Norður-
landanna af þessu samstarfi, en
þeim mun meiri ástæða er til að
minna á þann pólitíska styrk á al-
þjóðavettvangi sem hefur hlotist af
samstöðu norrænna frændþjóða.
Þetta skýrir meðal annars langvar-
andi áherslu íslenskra stjórnvalda á
norræna samvinnu, sem gagriast
hefur íslendingum umfram öðrum,
sökum fámennis og landfræðilegrar
legu. Samstarf og samráð Norðu-
landanna innan alþjóðastofnana
hefur tryggt íslendingum áhrif
langt umfram það sem önnur smá-
ríki hafa mátt venjast. Hvort sem
vettvangurinn hefur verið Samein-
uðu þjóðimar, GATT, RÖSE eða
aðrar alþjóðastofnanir hafa Norður-
löndin haft samráð um undirbúning
mála og meðferð þeirra. íslendingar
hafa því verið virkir þátttakendur
í umfjöllun um flókin og viðamikil
mál og á stundum verið í forsvari
fyrir ríkjahóp sem telur um 20 millj-
ónir íbúa.
Nú, þegar horfur eru á því að
öll Norðurlöndin, að íslandi undan-
skildu, verði aðilar að Evrópusam-
bandinu, hefur orðið vart við
áhyggjur hérlendis um að markmið
norrænnar samvinnu breytist þann-
ig að samnorrænir hagsmunir víki
fyrir hagsmunum þeirra Norður-
landa sem verða innan sambands-
ins. Danmörk sem hingað til hefur
eitt Norðurlandanna átt aðild að
Evrópusambandinu hefur getað
tekið þátt í norrænu samráði á al-
þjóðavettvangi, þrátt fýrir að sú
þátttaka Dana hafi sætt vaxandi
gagnrýni frá öðrum Evrópusam-
bandsríkjum á síðustu árum.
Ástæða er til að ætla að norræn
aðildarríki Evrópusambandsins
verði framvegis í auknum mæli
bundin af sameiginlegri utanríkis-
Jón Baldvin Hannibalsson
„íslenskir jafnaðar-
menn hafa því sérstöku
hlutverki að gegna nú
þegar við blasir að móta
áherslur Islands gagn-
vart Evrópusamstarf-
inu. Okkar hlutverk
þarf meðal annars að
vera að taka herhvöt
Havels og koma í veg
fyrir að umræða um
Evrópu hér á landi verði
eingöngu um styrki,
bætur, greiðslujöfnuð
og tollalækkanir.“
og öryggismálastefnu þess, líkt og
önnur aðildarríki. Þetta kann að
leiða til þess að einangrun íslands
aukist, ekki einungis á vettvangi
Norðurlandanna, heldur einnig í
Evrópusamstarfí og á öðrum vett-
vangi.
Áhyggjur af þessu tagi eru skilj-
anlegar og réttmætar, þótt margt
sé enn óljóst um hversu vel Evrópu-
sambandinu muni takast það ætlun-
arverk sitt að koma fram sameigin-
lega á sviði utanríkis- og öryggis-
mála. Stjórnvöld annarra ríkja ■
Norðurlanda munu líklega ekki
hafa frumkvæði að því að draga
úr norrænni samvinnu. Hins vegar
mun aðild fjögurra Norðurlanda að
Evrópusambandinu hafa það í för
með sér að það verður forgangs-
verkefni þeirra að stilla saman
strengi innan vébanda víðtækara
Þórir S. Gröndal skrifar frá Flórída
Hver erum við eiginlega?
Eins og margir fleiri horfðum
við á hrafl af sjónvarpssendingum
frá Vetrarólympíuleikunum í Lille-
hammer. CBS-útvarpsfyrirtækið
sá um varpið hingað til guðs-eigin-
lands og misstum við landar allt
álit á því strax eftir fyrsta kvöldið,
þegar leikarnir voru settir og fylk-
ingar þátttakenda gengu inn á
svæðið undir fána lands síns. CBS-
mönnum lá svo mikið á að sýna
nauða-ómerkilegt viðtal við banda-
ríska skíðakonu, sem hafði slasast
í fyrra, að þeir bara ákváðu að
sleppa að sýna keppendur eins
landsins ganga inn á völlinn. Og
hvaða land haldið þið að þeir hafi
valið? Auðvitað litla, vanmáttuga,
vesalings óíþróttalega ísland!
Vonandi hafíð þið heima séð
meira af okkar mönnum á ísienska
skjánum, þótt það hafi náttúrulega
ekkert bætt frammistöðuna. Ymsir
hér vestra spurðu mig af hveiju
íslandsmenn tækju ekki þátt í leik-
unum. Einn sagðist vera hissa á
því, að afkomendur norska afreks-
fólksins á Islandi, sem einnig væri
fjöllótt og kalt land, létu ekki til
sín taka í keppni í vetraríþróttum.
Vitanlega bar ég í bætifláka fyrir
landa mína og svaraði því til, að
tíð væri rysjótt og óstopul til skíða-
iðkana. Þegar hann spurði um
skautamennskuna varð ég að
segja, að ís á vötnum væri ótrygg-
ur og enginn vildi hætta á að detta
niðrum vök og drukkna kannski.
Svo væri líka dimmt á vetrum og
þá bezt að halda sig innan dyra.
Vegna alls þessa fór ég að spek-
úlera dálítið í því, hvers vegna við
værum annars ekki líkari frændum
okkar, Norðmönnum. Það hurfu
bókstaflega allir í skugga þessa
glæsilega, Jjóshærða þjóðflokks,
sem setti Ólympíuleikana á svið
með myndarbrag fyrir alheim að
dást að. Meira að*Segja veðurguð-
irnir voru líka á þeirra bandi. Svo
hirtu þeir vitanlega flest verðlaun-
in. Ef íslendingar hefðu verið eins
fræknir og heimamenn, miðað við
höfðatölu, hefðu þeir átt að vinna
eina eða tvær medalíur.
Líklega náði öfund og minni-
__________
máttarkennd tökum á mér, því ég
var farinn að efast um það, að við
værum að neinu Ieyti komnir af
Norðmönnum. Líkamsatgervi
erum við búin að afgreiða en svo
kemur allt hitt. Ekki erum við
sparsamir, nægjusamir og saman-
saumaðir eins og þeir. Heldur erum
við ekki nærri eins almennt trúað-
ir eins og Norðmenn. Ekki heldur
viðskiptajöfrar á alþjóðamæli-
kvarða eins og þeir eru, t.d. í skipa-
útgerð.
Við erum að ýmsu leyti líkari
hinum Norðurlandaþjóðunum. Við
erum merkilegir með okkur og
montnir eins og Svíar, bílífismenn
eins og Danir, inn í okkur, bros-
lausir og drykkfelldir eins og
Finnar, og óráðsíumenn í fjármál-
um eins og Færeyingar. Ég vona
nú, að enginn taki þetta illa upp
og móðgist. Við erum bara að
ræða þetta okkar á milli og reyna
að finna út, hveijir við eiginlega
erum. Nú á dögum er það talið
mjög áríðandi fyrir þjóðir sem ein-
staklinga að þær reyni að grafast
fyrir um uppruna sinn. Það ku
hjálpa til að útvega frið í sálina,
sem er feikilega áríðandi.
Mér er kunnugt um það, að við
íslendingar erum sagðir mjög hör-
undssárir og ekki ánægðir að taka
við gagnrýni á land og þjóð, jafn-
vel þótt hún sé fram sett í góðlát-
legu gríni. Þess vegna vil ég nú
gera hlé á krítík og minna heldur
á það, að okkar landsmenn hafa
margt afrekað í alþjóðakeppnum.
Við erum meðal fremstu þjóða í
barvísindum og uppfínningum á
nýjum vínblöndum. Ekki má
gleyma fegurðarkeppnum, en þar
hafa fósturlandsins freyjur unnið
margan eftirminnilegan sigurinn.
Einnig stöndum við okkur ávallt
afbragðs vel í hágreiðslukeppnum
og þolkeppnum (hvað er það ann-
ars?). Og til að afsanna framan-
greinda kenningu um hina
óíþróttalegu Islendinga verður
auðvitað að geta hinna frækilegu
handboltaafreka íslenskra pilta.
Eða er það ef til vill undantekning-
in, sem sannar regluna?
Nú er búið að útdeila nógu hóli
í bili, svo við getum aftur snúið
okkur að niðurrifsstarfinu. Sumir
segja, að við séum að ýmsu leyti
líkir Irum og að fleiri af þeim þjóð-
flokki, en áður var haldið, hafi
sest að á íslandi, annaðhvort sjálf-
viljugir eða sem þrælar. Víst er
um það, að rauðleitt hár er al-
gengt á Fróni og drykkjuskapur
enn algengari. Hvoru tveggja má
rekja til írskrar arfleifðar og
áhrifa. Einnig getum við þakkað
írum ríkt ímyndunarafl og skáld-
gáfu. Sömuleiðis óbilgirni, hefríi-
girni og illgirni. Nóg um það.
Þá er það spurningin um gyðing-
ana. Öll vitum við um einokunar-
kaupmennina dönsku, sem flestir
voru gyðingar. Þeir höfðu mikil
áhrif og margir þeirra settust að
hér og hafa skilið eftir sig hóp
glæsilegra og gáfaðra íslendinga.
Sumir þeirra, sem líka stunduðu
viðskipti á vetrum á Jómfrúreyjum
í Karabíahafi, komu einnig með
þeldökka þjóna, sem blönduðu litn-
ingum sínum í íslenska þjóð og
bættu hörundslit og hárkrullur.
Allt var þetta vel þegið og elsku-
legt.
Þeir, sem ganga vilja lengra í
gyðingakenningunni, halda því
fram, að hinn týndi og tólfti ætt-
flokkur gyðinganna hafi ferðast
norður meginland Evrópu og sezt
J