Morgunblaðið - 01.12.1994, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 1. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ

STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
NY BOKHLAÐA
Landsbókasafnið við Hverfisgötu
Safnahúsið
markaði
tímamót
Þjóðarbókhlaðan verður formlega tekin í notkun í
---------3F—------- ■ —
dag og Landsbókasafn Islands - Háskólabókasafn
verður opnað í nýjum húsakynnum. Kristín Gunn-
arsdóttir kynnti sér byggingarsögu Safnahússins
við Hverfisgötu þar sem Landsbókasafnið hefur
verið til húsa frá árinu 1909.
JÓÐARBÓKHLAÐAN
svokallaða er eitt reisu-
legasta hús í höfuðborginni.
Hún er óvenjuleg smíð og
setur sterkan svip á um-
hverfi sitt. Hún dregur at-
hyglina að sér og er ein
mikilvægasta viðbót við
Vesturbæinn og Háskóla-
hverfið, en i þessum menn-
ingarkjarna höfuðborgar-
innar eru byggingar sem
fara ekki framhjá neinum.
Hin nýja bókhlaða skerpir
hverfið og eykur marg-
breytni þess. En hitt er þó
öllu mikilvægara að í þessu
húsi verður fullkomið bóka-
safn sem mætir öllum nú-
tímakröfum til þeirrar starf-
semi sem þar mun fara
fram. - Þar geta menn átt
góðan aðgang að mikilvæg-
asta bókasafni landsins og
væntanlega verður það bók-
inni til framdráttar og upp-
örvandi fyrir þá menntuðu
æsku sem á eftir að leita
sér þekkingar í þessum
aðlaðandi húsakynnum. Þar
eiga sérfræðingar að geta
sinnt störfum sínum betur
en áður og aukið við þann
arf sem okkur er ætlað að
varðveita.
íslenzk menningararf-
leifð á þetta hús skilið. Há-
skóli íslands á það ekki síð-
ur skilið. Og ekki sízt þeir
fræði- og vísindamenn ýms-
ir sem eiga eftir að leggja
leið sína í þessa mikilvægu
miðstöð alþjóðlegra mennta
og íslenzkrar arfleifðar.
Þegar Háskólabókasafnið er
komið á sinn stað í þjóðar-
bókhlöðunni ætti að verða
rýmra um þessa virðuleg-
ustu menntastofnun lands-
ins. Þá er ekki síður mikil-
vægt að gamla Landsbóka-
safnshúsið verði nýtt í fram-
tíðinni eins og efni standa
til. Það er eitt fegursta hús
hérlendis, gamalt og gróið,
og ber framsæknum tíma
nýrrar aldar á Islandi gott
og fagurt vitni.
Vonandi verður þetta
þokkafulla hús umgjörð um
einhver þau andleg verð-
mæti sem nauðsynlegt er
að hlú að og efla fullveldis-
hugsjón Islendinga til
styrktar sjálfsmynd okkar
sem menningarþjóðar. Þetta
á ekki að verða glanshús
fyrir útvalda. Það er að
sjálfsögðu grundvallaratriði
að slíkar byggingar séu
umgjörð merkilegrar starf-
semi og þess er að vænta
að andleg reisn og íslenzk
menning verði einkenni
hinnar nýju þjóðarbókhlöðu.
í riti Indriða G. Þorsteins-
sonar, Þjóðhátíðin 1974,
1100 ára afmæli íslands-
byggðar 874-1974, segir að
á sínum tíma hafi það verið
yfirlýstur vilji Alþingis að
bygging þjóðarbókhlöðu
skyldi verða helzta gjöfin
sem þjóðin gæfi sjálfri sér
á 1100 ára afmælinu. Þjóð-
hátíðarnefnd 1974 fagnaði
þeirri ákvörðun og studdi
hana af heilum hug. Gylfi
Þ. Gíslason, þáverandi
menntamálaráðherra, skip-
aði byggingarnefnd þjóðar-
bókhlöðu 15. júlí 1970 og
sátu þá í henni Magnús Már
LáruSson háskólarektor,
Hörður Bjarnason húsa-
meistari ríkisins og Finn-
bogi Guðmundsson lands-
bókavörður. Arkitektarnir
Manfreð Vilhjálmsson og
Þorvaldur S. Þorvaldsson
voru ráðnir til að vinna að
teikningu bókhlöðunnar en
jafnframt var fenginn sem
ráðunautur brezkur arki-
tekt. Það var svo ekki fyrr
en 28. janúar 1978 að fyrsta
skóflustunga var tekin að
þjóðarbókhlöðunni. Það
gerði Vilhjálmur Hjálmars-
son þáverandi menntamála-
ráðherra. Fleiri mennta-
málaráðherrar hafa komið
við sögu þessarar merku
byggingar og má vel rifja
það upp að Sverrir Her-
mannsson menntamálaráð-
herra lagði sérstakan skatt
á í því skyni að unnt væri
að ljúka byggingunni og
núverandi menntamálaráð-
herra, Ólafur G. Einarsson,
hefur lagt alla áherzlu á að
ljúka þessu mikla verki.
í riti Indriða G. Þorsteins-
sonar segir svo: „í hinni
nýju bókhlöðu er hægt að
geyma um eina milljón
bóka. Þegar skóflustungan
var tekin voru um 340 þús-
und bindi í Landsbókasafni
og á annað hundrað þúsund
í Háskólabókasafni, og
rýmkast mjög hagur fyrr-
nefndra stofnana með hinni
nýju bókhlöðu.“ Með bygg-
ingu þjóðarbókhlöðunnar
má segja að öll helztu hugð-
arefni Þjóðhátíðarnefndar
1974 séu komin til fram-
kvæmda en helstu hug-
sjónaverkefnin i tilefni af
þessu merka afmæli voru
bygging hennar og opnun
hringvegarins 14. júlí 1974.
Mörgum merkum verkefnum
öðrum hefur verið hrundið í
framkvæmd og má þar nefna
sögualdarbæinn og ritun ís-
lands sögu að ósk Alþingis.
En það lagði einnig grund-
völl að þessari' miklu þjóð-
bókarbyggingu, sem við
fögnum í dag, með þings-
ályktun 30. apríl 1970 þar
sem Alþingi ályktaði „að í
tilefni af 1100 ára afmæli
íslandsbyggðar 1974 skuli
reist þjóðarbókhlaða, er rúmi
Landsbókasafn íslands^ og
Háskólabókasafn“. Áður
hafði þjóðhátíðarnefnd farið
fram á að þessi afstaða Al-
þingis yrði innsigluð með
þessum hætti. Það má þvi
segja að vígsla hinnar nýju
þjóðarbókhlöðu nú séu við-
eigandi og skemmtileg lok
mikillar hátíðar sem varð
þjóðinni allri til gleði og upp-
örvunar. Hátíðin sló á bölsýn-
ina vegna eldgossins í Vest-
mannaeyjum og sameinaði
þjóðina til nýrra átaka og
mikillar bjartsýni. Þessi sama
bjartsýni umvefur vonandi
þá athöfn sem nú fer fram
þegar ,við fögnum þessum
glæsilega áfanga í menning-
arsögu okkar og minnum á
hvers við metum arf okkar
og hvernig bókmenning hef-
ur ávallt verið íslendingum
leiðarljós. í þessari nýju
byggingu eiga að tendrast
nýjar hugmyndir, nýjar hug-
sjónir. Þar eiga að mætast
ræktaður arfur okkar sjálfra
og sú alþjóðlega menning og
grundvallarþekking sem við
þurfum hvað mest á að halda.
Fjárfesting í slíkri þekkingu
er bezta veganesti sem lítil
þjóð getur eignazt. Hún skil-
ar margföldum arði eins og
allir vita. Hún er uppörvandi,
eflir sjálfsvitund okkar og
sjálfsímynd, eykur okkur
innri styrk og andlegt þol.
Það veit ekki sízt sú æska
sem einarðlega hefur safnað
fé til eflingar þeirri starfsemi
sem í húsinu verður enda er
slíkt átak bæði nauðsynlegt
og mikilvægt því að mikið
vantar á að bókakostur sé
fullkominn.
Morgunblaðið óskar þjóð-
inni til hamingju með þetta
nýja menntasetur og væntir
þess að það sé tákn um þá
ákvörðun okkar að standa
vörð um mikilsverðasta arf-
inn, tunguna sjálfa, og vilja-
yfirlýsing um það að við
hyggjumst nota erlend áhrif,
héðan í frá sem hingað til,
til eflingar þeim arfi sem
okkur ber að ávaxta. Alþjóð-
legt hismi hefur ekki átt
greiðan aðgang að íslending-
um, enda hafa þeir verið
minnugir þess sem Bjarni
Thorarensen kvað:
BYGGING Landsbókasafns-
ins markaði tímamót í ís-
lenskri byggingarsögu.
Húsið er síðasta stór-
byggingin sem Danir hönnuðu og
sáu um eftirlit á hér á landi en
húsið er byggt á fyrstu árum heima-
stjórnar fyrir tilstuðlan Hannesar
Hafstein ráðherra. Á þeim tíma er
steinsteypan að ryðja sér til rúms
sem byggingarefni og eru tvöfaldir
hlaðnir ytri veggir í húsinu en innri
veggir eru úr steinsteypu og öll
gólf eru steypt og voru það ný-
mæli. Einungis eitt hús hafði verið
byggt þar sem þessari tækni var
beitt við gólfsteypu en það var verk-
smiðjuhús Iðunnar.
Jóhannes Magdahl Nielsen húsa-
meistari var fenginn ti! að hanna
Landsbókasafnið en hann hafði
unnið við hönnun konunglega bóka-
safnsins í Kaupmannahöfn, Kon-
ungsbókhlöðuna. Pétur Ármanns-
son arkitekt og safnvörður bygging-
arlistadeildar Listasafns Reykjavík-
ur, sagði að sjá mætti áhrif frá
Konungsbókhlöðunni í hönnun
Safnahússins. „Landsbó’kasafnið er
feikilega vel teiknað,“ sagði hann.
„Falleg og listræn teikning. Þar
gætir vissra áhrifa frá norrænni
þjóðernisrómantík en það eru áhrif
víðar að eins og til dæmis frá bóka-
söfnum sem byggð voru í Bandaríkj-
unum fyrir aldamót."
Landsbókasafnið er friðað í A-
flokki samkvæmt lögum frá 1973
og er óheimilt að breyta útliti þess
eða hrófla við innréttingum. „Húsið
er auk þess að vera byggingarsögu-
leg gersemi, alveg einstakt hér á
landi,“ sagði Pétur.
„Það er engin hliðstæð bygging
til frá þessu tímabili sem er jafn
vel varðveitt. Gildið liggur ekki síst
í að innviðum hefur ekki verið rask-
að. Allar hurðir, þiljur, bókahillur
og allt svipmót hússins, hönnun og
mjög mikið af húsgögnunum hafa
verið í húsinu frá upphafi. Húsið
er listaverk í sjálfu sér.“
Óarðbært fyrirtæki
Árið 1894 var samþykkt tillaga
á Alþingi um að þess yrði minnst
að 50 ár voru liðin frá endurreisn
Alþingis. Reisa skyldi stórhýsi úr
steini fyrir söfn landsins og fleira
eftir því sem Alþingi 1895 tæki
ákvörðun um. Það var síðan með
stjórnarskrárbreytingu og innlend-
um ráðherra búsettum í Reykjavík
sem hreyfing komst á byggingar-
mál safnsins.
Jón Jakobsson landsbókavörður
rekur aðdraganda framkvæmdanna
í aldarsögu safnsins 1818 til 1918
og segir þar meðal annars: „Honum
[Hannesi Hafstein] var jafnkunnugt
sem oss hinum, sem þá áttu sæti á
þingi, hvílík heljar grýla bókasafns-
húsið var í augum ýmissa sparnað-
armanna á þinginu bæði lærðra og
leikra, sem óttuðust auðn í lands-
sjóði ef farið væri að eyða fé í hundr-
uðum þúsunda í svo „óarðbært“
fyrirtæki sem húsaskjól fyrir bók-
menntir, visindi og listir."
Ráðherrann lagði fram frumvarp
til laga um stofnun byggingarsjóðs,
Byggingarsjóðs Islands, og var lagt
í hann andvirði Arnarhólsjarðarinn-
ar, Klapparlóðar og Örfiriseyjar. Þá
var Landsbankanum gert að greiða
7.500 krónur á ári til sjóðsins auk
þess sem honum mátti veita lán úr
viðlagasjóði eftir þörfum.
Frumvarpið varð að lögum og í
6. grein er stjórninni veitt heimild
til „1. að láta reisa bókasafnsbygg-
ing úr steini eða steinsteypu. Hún
skal vera þannig byggð, að auka
megi við hana síðar eftir þörfum,
en í bráð skal hún rúma Landsbóka-
safnið og Landsskjalasafnið eins og
þau eru nú ásamt viðauka þeim, er
ætlað má, að þau fái næstu 50-60
ár. Skal haga svo til, að fyrst um
sinn geti orðið geymd þar einnig
hin önnur söfn landsins, eftir því
sem rúm leyfir. Til byggingar þess-
arar má veija allt að 160 þúsund
krónurn."
Mennt er máttur
Hannes Hafstein ráðherra Iagði
hornstein að húsinu 23. september
árið 1906 á ártíðardegi Snorra Stur-
lusonar. Jón Jakobsson landsbóka-
vörður segir í bók sinni um safnið,
að á steininn sé höggvið Mennt er
máttur, og að honum væri svo fyrir
komið að hann sjáist að innan úr
kjallaranum.
Eitthvað virðist það hafa misfar-
ist því Árni Óla segir í bók sinni
Reykjavík fyrri tíma að þrátt fyrir
ítrekaða leit hafi hann ekki fundið
steininn í kjallaranum. Sigurður
Björnsson brúarsmiður, sem vann
við bygginguna og Var viðstaddur
er Hannes Hafstein lagði homstein-
inn, gat loks vísað honum á stein-
inn. Kom þá í ljós að hann snýr
ekki að kjallara hússins heldur inn
í kolageymslu, sem upphaflega var
gerð undir útidyraþrepum. Þar hafði
hann verið settur undir fremsta
þrep, utan við húsið sjálft og gæti
því naumast talist hornsteinn þess.
Steinninn var að sögn Árna illa
farinn þegar hann fann hann og
skemmdur af kolum og vatni.
Öll loft steypt
í lýsingu Jóns Jakobssonar á
framkvæmdum og tilhögun við
byggingu Landsbókasafnsins kem-
ur fram að ytri veggir hússins eru
úr grásteini, 16 tommur að þykkt
og innri veggir eru úr Steinarssteini
Þú nafnkunna landið, sem lífið oss veittir,
landið, sem aldregi skemmdir þín börn,
hvertþinnar fjærstöðu hingað til neyttir,
hún séþér ódugnaðs framvegis vörn.