Morgunblaðið - 18.03.1995, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 18. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
I
AÐSENDAR GREINAR
Hléið á undan
storminum
NÚ ER komin þessi
kyrrðartíð í verkfalli
Kíog HÍK þegar lítilla
sem engra tíðinda er
að vænta af vígstöðv-
unum. Með því móti
vonast ríkisvaldið til
að geta svelt uppi
kennara svo þeir
gangi sem fyrst að
afarkostum þess.
Þetta er vissulega
skondin staða og
skringileg. Það er ekki
beinlínis vegna þess
að hún sé einsdæmi í
íslenskri kjarabaráttu,
heldur hins hve langt
þarf að fara út fyrir
álfuna til að finna fyrirmyndina
að rausnarskap ríkisins.
Þar til fyrir nokkrum árum hélt
ég að við Islendingar værum Evr-
ópubúar, sem vildu öðru fremur
varðveita tengslin við upprunann.
Ég minnist þess hve þessi vitund
var sterk í hugum minnar eigin
kynslóðar. Hún var til dæmis
leiðarljós okkar í andstöðunni við
ame'rísk áhrif, sem okkur þótti
vaða uppi með menningarlegrar
flatneskju og öðru ámóta hugsun-
í röðum verkalýðsfor-
ystunnar hefur
ríkt skefjalaus öfund í
garð kennara, segir
Halldór Björn Run-
ólfsson, sem og ann-
arra menntamanna.
arleysi. Mótvægi við þessari út-
þynningu var aðeins eitt: Meiri og
betri menntun.
Þó var á þeim árum ekki skollin
á sú upplýsingabylting, sem nú
er forsenda allra rauverulegra
framfara. Mín kynslóð gat því
ekki fundið óræk rök fyrir gildi
menntunar. Þá vorum við tvíbent
í afstöðu okkar til skólahalds. Það
var ekki laust við að sumum okk-
ar fyndust skólar til þess eins að
umbreyta námsmönnum í embætt-
isaðal og önnur miður þarfleg
möppudýr. Það var býsna útbreidd
skoðun á sjöunda og áttunda ára-
tugnum að menntun gerði menn
að hrokafullum málpípum þeirra,
sem valdið hefðu.
Breyttar
forsendur
Slík afstaða varð til þess að
dijúgur hluti íslenskra náms-
manna taldi það skyldu sína að
tala máli hins hluta samfélagsins,
sem ekki naut Iangrar skólagöngu.
Það var m.ö.o. útbreidd skoðun
meðal minnar kynslóðar að hvers
kyns langskólanám væru forrétt-
indi. Þessi forréttindi bar að þakka
dugandi og fórnfúsum meðbræð-
rum, sem sjálfir höfðu farið á mis
við þá paradís að ganga mennta-
veginn. Það hvarflaði að fæstum
okkar að framtíð íslensks þjóðfé-
lags væri þá þegar undirorpin
aukinni __ sérhæfingu langskóla-
manna. í skammsýni okkar töldum
við að við gætum að eilífu haldið
Halldór Björn
Runóifsson
Sjáhu
hlutina
í víbara
samhengi!
þjóðinni í vöggu
áhyggjulausrar veiði-
mennsku.
Nú er sök sér ef
almenningur hefur
ekki áttað sig á
breyttum forsendum.
Það tekur þjóðir tíma
að melta nýjar að-
stæður. En til þess eru
ráðamenn og ríkis-
stjórnir að hjálpa þeim
til aukins skilnings.
Það hefur ríkisstjórn-
um íslands mistekist
á undanförnum tveim-
ur áratugum vegna
þess að ráðherrar
þeirra hafa verið rúnir
allri framsýni.
Ég ætla ekki að fara að gera
upp á milli allra þeirra stjórnmála-
manna, sem slugsað hafa við
heimadæmin því jafnvel þeir, sem
byggðu fylgi sitt á fögrum fyr*r-
heitum og fagurgala um nauðsyn
kraftmikillar menntastefnu reynd-
ust verstu svikarar þegar öll kurl
komu til grafar. Hitt voru óræk
teikn um íslenskt undanhald í
menntamálum þegar einn okkar
ágætu menntamálaráðherra hældi
sér af því að vera ómenntaður en
reyndist þó ekki verr en hinir, sem
töldu sig sprenglærða. Hvað
mundu sjómenn segja ef sjávarút-
vegsráðherra gumaði af þekking-
arskorti í faginu, en reyndist svo
ekki verr en spekingarnir?
Alvöruleysi
Mannvitsbrekkurnar, sem eftir
komu, settu hina gáfulegustu hluti
á oddinn eins og afnám bókstafs
úr íslenska stafrófínu og flutning
allrar framhaldsmenntunar til
heimahaganna. Nú skyldi ekki
lengur mulið undir námsmenn með
farareyri og uppihaldi í útlöndum,
enda þótt slíkt væri margfalt ódýr-
ara og árangursríkara en menntun
heimafyrir.
Sem betur fer féll sú vitleysa
um sjálfa sig þegar ráðherrann
hrökklaðist úr stólnum. Sem yfir-
maður menningarmála lagði sama
gáfumenni til að íslenskir kvik-
myndagerðarmenn einbeittu sér
að auglýsingagerð í stað þess að
stunda sníkjur til eflingar inn-
lendri kvikmyndagerð.
Þannig hefur mennta- og menn-
ingarmálum þjóðarinnar verið
stjórnað af meira eða minna al-
vöruleysi í a.m.k. tvo áratugi. Á
sama tíma hefur almenningi verið
talin trú um að menntun tröllríði
ríkiskassanum og hér sé offram-
boð af langskólagengnu fólki.
Menntamálaráðherrann, sem
hamaðist gegn zetunni, vildi helst
telja niður menntun í landinu svo
íslendingar yrðu samkeppnisfærir
við ódýran vinnulýð í Austurlönd-
um fjær.
Dýrkeypt níska
Það kemur hins vegar á daginn
að við erum prósentvís varla hálf-
drættingar á við Dani og Þjóð-
veija í fjárframlögum til mennta-
mála. Þannig eyða þeir sjö til átta
prósentum þjóðartekna _sinna til
uppfræðslu á meðan við íslending-
ar stynjum þungan yfir skitnum
fjórum prósentum. Þegar fólks-
fjöldi landanna þriggja er tekinn
með í reikninginn verður rausnar-
skapur okkar gagnvart komandi
kynslóðum Islendinga hreinn
brandari. Þó þykjumst við ætla að
standa jafnfætis þessum þjóðum í
nýsköpun, tækniframförum og
velmegun á komandi árum.
Samkvæmt öllum útreikningum
OECD er það helber óskhyggja.
Þjóðir, sem sýna afkomendum sín-
um slíka nísku, eru dæmdar til
að heltast úr lest þróaðra ríkja í
byijun næstu aldar. Við féflettum
nú ekki einasta börnin okkar, eins
og prófessor Þorvaldur Gylfason
orðar það í nýlegri grein sinni í
Morgunblaðinu, heldur sviptum
við þau einnig öllum framtíðar-
möguleikum.
Þessa þróun má ekki einasta
þakka íslenskum stjórnmálaleið-
togum heldur og taglhnýtingum
þeirra í verkalýðsforystunni. í röð-
um hennar hefur ríkt skeíjalaus
öfund í garð kennara sem og ann-
arra menntamanna. Þeirri öfund
má líkja við sjúklegan ótta Krónos-
ar, guðsins gríska, sem var svo
smeykur við eigin afkvæmi að
hann kaus að éta þau áður en þau
komust á legg. Þetta sannaðist á
samfloti kennara með BSRB, sem
skilaði þeim ekki öðru en stöðugu
launahrapi.
Máttleysi
og fordómar
Verkalýðsleiðtogar sem gera sig
seka um að uppnefna menntamenn
„bölvaða akademíkkera“ um Ieið
og þeir kjassa kvalara sína hinum
megin við samningsborðið eiga
vissulega enga samleið með okk-
ur. Við eigum heldur enga samleið
með þeim. Það var öðru fremur
þess vegna sem ég taldi verkfall
okkar kennara illa tímasett. Það
þýðir lítið fyrir kennara að setja
fram kröfur sínar á sama tíma og
leiðtogar hinna breiðu verkalýðs-
fylkinga þá með þökkum hvaða
hungurlús, sem í þá er hreytt.
Enda sýndi það sig að stjórnvöld
kusu að láta okkur bíða uns búið
væri að semja á almennum vinnu-
markaði. Það hefur ætíð reynst
heilladijúgt herbragð að ráðast
fyrst á garðinn þar sem hann er
lægstur.
Kennarar geta heldur ekki sýnt
samstöðu með öflum, sem svara
handabandi þeirra með tómri fyrir-
litningu. Þeir verða að fínna sig
og finna til sín sem sérstakt afl
ætli þeir sér forystu í tækni- og
upplýsingabyltingiT komandi ára.
Þeir eru nógu margir til að valda
straumhvörfum ef þeir standa
saman. Þá megum við gjarnan
áminna foreldra betur um það að
aukin menntun barna þeirra sé
nauðsynleg forsenda fjárhags-
legra og félagslegra framfara. Það
staðfesta allar hagtölur veraldar.
Því verður að koma íslenskum for-
eldrum í skilning um að eitt séu
kennarar en annað barnapíur.
Fyrst þurfa þó kennarar að
sækja í sig veðrið sem harður
þrýstihópur. Þeir verða að læra
þá lexíu að strika út á kjörseðlun-
um þá stjórnmálamenn, sem gera
sig seka um fordóma gagnvart
þeim, hvar í flokki sem þeir
fínnast. Slíkir menn eiga hvort
sem er ekkert erindi á þing því
þeir verða þjóðinni ætíð til trafala.
Kennarar, kynnið ykkur afstöðu
frambjóðenda til menntunar og
fellið miskunnarlaust fauskana!
Höfundur er kennari við
Myndlista- og handíðaskóla
íslands.
ISLENSKT MAL
HELGI Skúli Kjartansson sendir
mér hið vandaðasta bréf, og birti
ég kjarna þess með þökkum.
Hann segir meðal annars nær
upphafí:
„Eitt þarfasta heimilistæki
mitt er svokölluð matvinnsluvél.
Hún er að því leyti áþekk hræri-
vél að henni má bregða í margra
kvikinda líki með því að tengja
við drif hennar ólík áhöld, svo
sem deigkrók, rifjám eða þeyt-
ara. En sá búnaður sem vél þess-
ari er eiginlegastur er tvíblaða
hnífur sem snýst í botni skálar
og gerir hvort tveggja í senn að
hræra saman því sem í skálina
er látið og skera það í smátt.
Búnað af þessu tæi vantar þjált
nafn á íslensku.“
Helgi fjallar því næst um er-
lend orð, sem um þetta tæki
hafa verið notuð, og svo tek ég
orðrétt úr bréfi hans:
„í mataruppskrift í Morgun-
blaðinu sá ég nýlega svo tekið
til orða að tiltekin hráefni skyldi
setja í „kvörn (matvinnsluvél)“,
og er þar greinilega átt við þessa
hnífaskál. Hún er að vísu ekki
„kvörn“ í þess orðs eiginlegustu
merkingu, því að eiginleg kvörn
er til þess gerð að nudda sundur
hart og þurrt efni, kom, kaffí,
þurrt krydd eða annað slíkt. Fyr-
ir löngu var þó reynt að útvíkka
kvarnarhugtakið með nýyrðinu
„kjötkvöm“ fyrir það heimilis-
tæki sem þó hefur þráast við að
sleppa sínu hálfdanska heiti:
„hakkavél“. Ein eða tvær kyn-
slóðir málhreinsunarfólks söxuðu
í kjötkvöm það sem aðrir hökk-
uðu í hakkavél. Nú held ég að
flest matreiðslufólk „saxi“ með
hníf og þurfi því aðgreiningar
vegna að „hakka“ í vél, og hrá-
efnið er orðið alltof fjölbreytt til
að eðlilegt þyki að kenna slíka
vél við kjöt öðru fremur. Kjöt-
kvarnarstríðið er sem sagt tapað.
Snoðlíkt orð, þeytikvörn, hef
ég þó vanið mig á að nota um
þetta sem á ensku heitir „blend-
er“, hvort sem það er sérstakt
tæki eða matvinnsluvél í þeím
sérstaka ham. Ég tel orðinu til
tekna þijá kosti. I fyrsta lagi er
það einfalt, stutt og þjált. í öðm
lagi verður það gangsærra en
ella vegna hliðstæðunnar við hið
ágæta orð „þeytivinda". Þeyti-
vinda vinnur sama verk og eldri
vindur, en með öðrum hætti,
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
773. þáttur
nefnilega með hröðum snúningi.
Þannig vinnur líka þeytikvörnin
sama verk og hakkavél, en öðru
vísi, einmitt með hröðum snún-
ingi. í þriðja lagi vinnur þeyti-
kvörnin verk sem í eldri tækjum
voru ýmist unnin með þeyturum
eða hakkavél, og minna liðirnir
„þeyti-“ og „kvörn“ á þessi
tvenns konar hlutverk, að þeyta
og hakka...
Þeytikvörn mæli ég með, og
vildi gjarnan sjá hvað þú, Gísli,
hefur um það að segja.“
Ekki þarf langt mál um að
flytja. Umsjónarmaður mælir hið
besta með orðinu þeytikvörn og
óþarfí að rökstyðja kosti þess
umfram það sem bréfritari hefur
gert.
★
Um leiðir og afurðir.
Orðin leið og afurð eru kven-
kyns, I-stofnar eins og sorg og
búð. Fleirtala nefndra orða er
eins í nefnifalli og þolfalli:
leiðir, um leiðir; afurðir, um
afurðir; sorgir, um sorgir; búð-
ir, um búðir. Þess vegna skipta
merin eftir atvikum við Flugleið-
ir og íslenskar sjávarafurðir.
Menn ræða um sorgir og fara í
búðir. Myndi nokkur óbijálaður
maður yrkja um *sorgi eða fara
í *búði fyrir helgina?
Margsinnis hef ég hins vegar
heyrt vitleysuna „Flugleiði“, og
er þá orðið haft karlkyns og í
fréttum frá Húsavík í útvarpinu
var sama kynvilla komin yfír ís-
lenskar sjávarafurðir. Talað var
um að skipta við „ísl. sjávar-
afurði“. Skýringin á þessu kom
í fréttinni. Islenskar sjávarafurð-
ir voru nefndar „þeir“. Það er
skýring, en fjarri því að vera
afsökun. Orðin leið og afurð eru
kvenkyns og eiga að beygjast
samkvæmt því.
★
„Núna sé ég að ung stúlka
úr skólunum heldur að „drusla“
sé komið af drasl, og lángar mig
að benda á að það kynni að vera
misskilníngur, þó orðin þurfi ekki
að vera með öllu óskyld fyrir
því. Sá sem er í drasli heitir, ég
held áreiðanlega, ekki drusla
heldur draslari. Drusla er afturá-
móti kvenkynsmynd orðsins drus
eða druss (og kynni að sínu leyti
vera dregið af þurs) sem ljóst
verður af gamalli vísu. A þakkar
gestrisni auðsýnda sér og sínum
með þessum orðum:
Hafðu þökk fyrir mig og mína
mætur hlúnkapus.
B þakkar á móti:
Það var gott fyrir þig og þína,
þú ert einginn drus.“
(Halldór Laxness: Úng stúlka
og málið, 1979.)
★
Tíningur.
1) Eftir kappleik Stjörnunnar
og KA á dögunum voru einhveij-
ir úr áhorfendahópi með leiðindi
og derring við dómarana. Nú brá
svo við, að í vörpunum, og það
ekki síður þeim ríkisreknu sem
eiga að vera fyrirmynd um málf-
ar, hófust upp ræður um hugsan-
lega „eftirmála“. Ósköp er þetta
álappalegt. En hver eftirmálin
kunna að verða, er óljóst, þegar
þetta er skrifað. Vísast svo um
þetta til hins ágæta innanhúss-
blaðs ríkisútvarpsins, Tungu-
tak, sem umsjónarmaður þrá-
vitnar í.
2) Og mikið lifandi undur og
skelfing er orðið „tippari" ömur-
lega púkalegt. Þá er nú giskari
skárra, enda hafa það upp tekið
þeir íþróttafréttamenn sem
vanda vilja mál sitt.
3) Lungi (kk.) er kjarni ein-
hvers eða það mesta (besta) úr
því, t.d. lunginn úr fiskinum,
deginum. Lunga er aftur á
móti vel þekkt líffæri. En frétta-
ritari Svæðisútvarps Norður-
lands hafði sig upp í að segja
að „lungað úr fjárveitingunni
færi“ o.s.frv. Vonandi lifír þó
fjárveitingin á því lunganu sem
eftir er.
4) Kristín Aðalsteinsdóttir í
Keflavík minnti mig á tvennt sem
ég kem fúslega áleiðis:
a) Gleymum ekki hinu ágæta
orði kringlóttur; nú er eins og
allt slíkt sé „hringlaga".
b) Það er ekki „blíða“ á Gríms-
stöðum á Fjöllum í 27 stiga
frosti. Fjarri því, en kannski
logn. Þetta er sitt hvað, enda
segir í alkunnum texta: „logn
og blíða“. Blíða er ekki nema
frostlaust sé, eða a.m.k. því sem
næst. Kaldlyndur og kuldalegur
maður er ekki blíður.
Auk þess fær Guðni Jóhann-
esson fréttamaður vænan plús
fyrir að segja að 37 keppendur
yrðu að hætta við „að renna sér