Morgunblaðið - 07.04.1995, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 7. APRÍL 1995
AÐSENDAR GREIIMAR
MORGUNBLAÐIÐ
Svavar og Stasi
„HINS vegar gæti
verið að þeir (starfs-
menn Stasi) hafi stund-
um fylgst með ein-
hveijum sem var á upp-
leið, var líklegur til
þess að komast til auk-
inna metorða í stjóm-
málum, virtist vera æ
mikilvægari. Þeir gætu
hafa viljað dylja tengsl-
in við slíkan mann enn
betur.“
Þannig svaraði pró-
fessor David H. Childs
spumingu blaðamanns
Morgunblaðsins um
hugsanlega skýringu á
því hvers vegna skjöl
um Svavar Gestsson, fyrrverandi
menntamálaráðherra, vom fjarlægð
úr slqalasafni Stasi þann 25. júní
1989 þegar Svavar gegndi ráð-
herraembætti á íslandi.
Spurður nánar út í þessi orð á
fundi hjá Samtökum um vestræna
samvinnu svaraði prófessor Childs
Svavar sagðist ekki
hafa haft tengsl við
austur-þýska kommún-
ista síðan. Hrafni
Gunnlaugssyni kom
því dálítið á óvart þegar
hann rak augun í nafn
Svavars í bók sem sett
var í Druckhaus Frei-
heit, Halle, í Austur-
Þýskalandi 1968. A síðu
386 er tekið fram að
orðalista við bókina hafi
Svavar Gestsson tekið
saman. Hver borgaði
kaupið?
því til að Stasi hefði jafnan lagt
áherslu á að vemda þá menn sem
voru leyniþjónustunni verðmætir
gegn hættu á því að afhopparar
ljóstmðu upp um þá, með því að
færa skjöl um slíka menn í ramm-
byggðari geymslur. Honum þætti
því ólíklegt að skjölunum um Svav-
ar hefði verið eytt, líklegast hefði
þeim verið komið fyrir með þýðing-
armeiri skjölum sem flutt voru til
Moskvu við fall austur-þýska al-
þýðulýðveldisins.
Þegar prófessorinn var spurður
að því hvort hann teldi að Svavar
hefði getað fjarlægt skjölin sjálfur
taldi hann það afar ólíklegt. Til að
fjarlægja skjöl sem þessi hefðu að-
eins örfáir menn haft vald, en í til-
felli sem þessu væri samt ekkert
hægt að útiloka. Þetta færi eftir
því hversu valdamikill viðkomandi
aðili væri og hversu náin tengsl
hann hefði haft við Stasi og austur-
þýska ráðamenn, það væri ólíku
saman að jafna hvort íslenskur ráð-
herra talaði við kollega sinn í Aust-
ur-Þýskalandi eða venjulegur mað-
ur óskaði eftir að skjöl-
um um sig væri eytt.
Tengsl Svavars
við Stasi
Spurningin sem
vaknar við þessi orð
er því hversu náin voru
tengsl Svavars við
Stasi. Þar til snemma
á þessu ári hefur Svav-
ar jafnan reynt að
snúa öllu tali um
tengsl sín við austur-
þýska kommúnista
ýmist upp í grín eða
kallað það lágkúrulega
Moggalygi.
A þessu varð þó
nokkur breyting í sjónvarpsþættin-
um í nafni sósíalismans sem sýndur
var í sjónvarpinu 5. febrúar, en þar
gaf Svavar í skyn að hann hefði
nánast flúið frá Austur-Þýskalandi
árið sem dvöl hans lauk þar, svo
mjög hefði honum ofboðið ástandið.
Það er nýtt í þessari fullyrðingu að
fram að því hafði Svavar varið aust-
ur-þýska kommúnista í fjölda
greina, m.a. í tímaritinu Rétti. Á
þessum tímapunkti var Stasi fallið
og því óhætt að tala um fyrrver-
andi bandamenn.
Orðalistinn frá
Druckhaus Freiheit
Enn meiri nýmæli voru þó að í
þættinum sagði Svavar að hann
hefði ekki haft nein tengsl við aust-
ur-þýska kommúnista síðan. Það
kom mér því dálítið á óvart þegar
ég rak augun í nafn Svavars í bók
sem kom út 1968, vorið sem frelsis-
baráttan í Prag var brotin á bak
aftur. Bókin var sett í Druckhaus
Freiheit, Halle, í Austur-Þýska-
landi, og prentuð og bundin í
Leipziger Volkszeitung í sama
landi. Hér er um að ræða Úrvalsrit
Karls Marx og Friedrich Engels,
en á síðu 386 er tekið fram að orða-
lista við bókina hafi Svavar Gests-
son tekið saman. Undarleg tilviljun
það, úr því maðurinn var nánast
landflótta frá'Austur-Þýskalandi og
hver borgaði kaupið? Svavar hefur
jafnan reynt að gerá sem allra
minnst úr dvöl sinni í Austur-Þýska-
landi, jafnvel svo lítið að í bókinni
Samtíðarmenn hafði hann nánast
gleymt því að hann hefði til Austur-
Þýskalands komið. í upplýsingum
sem Svavar útbjó sjálfur fyrir bók-
ina er að fínna málsgrein sem ber
heitið Menntun. Þar segir að Svav-
ar hafi stundað „nám í Berlín 1967-
1968“. í bókinni Liðsmenn Moskvu
segir hins vegar að fyrir milligöngu
Sósíalistaflokksins hafi Svavar sótt
skóla í Austur-Þýskalandi árin
1967-68.
Austur verður vestur
Hvernig gat Svavar verið á
tveimur stöðum í senn? Á þessum
árum var Berlín skipt í tvo hluta.
Vestur-Berlín var nánast sjálfstætt
borgríki inni í miðju Austur-Þýska-
landi, en Austur-Berlín var hluti
Austur-Þýskalands. Þegar talað var
um Berlín án þess að taka fram við
hvorn hlutann væri átt var að sjálf-
sögðu átt við þann hluta Berlínar
sem var sjálfstæður, þ.e. Vestur-
Berlín. í Samtíðarmönnum kýs
Svavar að kalla þjálfun sína í Aust-
ur-Þýskalandi „nám í Berlín“. Er
nokkur furða? Hver vill kannast við
að hafa verið undir verndarvæng
Stasi? Að lokinni seinni heimsstyij-
öldinni sóru margir gestapó-menn
af sér nasismann og þóttust aldrei
hafa komið nálægt Hitler. Sama
hefur gerst með fyrrverandi stasi-
menn.
Hræðslan við fortíðina
Það er ekkert nýtt að Svavar
megi ekki heyra á fortíðina minnst.
Árið 1990 flutti Hrafn Jökulsson
tillögu á miðstjórnarfundi Alþýðu-
bandalagsins um að Alþýðubanda-
lagið gerði upp fortíð sína varðandi
samskipti við kommúnistaflokka
alræðisríkjanna í Austur-Evrópu. í
niðurlagi tillögunnar segir orðrétt:
„Alþýðubandalagið á sögulegar
rætur meðal annars í Kommúnista-
flokki íslands og Sameiningarflokki
alþýðu — Sósíalistaflokknum. Mið-
stjórnin harmar að þessir flokkar
áttu margvísleg samskipti við
kommúnistaflokka austantjaldsríkj-
anna, þrátt fyrir það stjórnarfar
sem þar var við lýði og þrátt fyrir
að öllum mætti vera Ijóst að grund-
vallar mannréttindi voru fótum
troðin.“
Tillögunni lýkur síðar á þessum
orðum:
„Miðstjómin hvetur því til þess
að fram fari hreinskilið og opin-
skátt uppgjör við fortíðina, meðal
annars þau samskipti sem félagar
í Alþýðubandalaginu hafa átt við
fulltrúa einræðisríkja Austur-Evr-
ópu.“
Svavar lagðist af öllu afli gegn
þessari tillögu á fundinum og sagði
að Alþýðubandalagið hefði ekkert
að gera upp. Svavar hefur alltaf
neitað algerlega tengslum við Stasi.
Það var ekki fyrr en staðreyndirnar
voru lagðar á borðið fyrir framan
hann í áðumefndum sjónvarpsþætti
sem bamba-augun brustu. Árið
1990 vora þessar staðreyndir enn
í felum og því mátti Svavar ekki
heyra minnst á að Alþýðubandalag-
ið gerði upp fortíð sína. Eða óttað-
ist Svavar að fleiri óþægilegar stað-
reyndir kæmu þá upp á yfirborðið?
Ræða Svavars frá miðstjórnar-
fundinum er merkilegt plagg, en
umfjöllun um hana verður að bíða
betri tíma. Flytjendur þessarar til-
lögu auk Hrafns vora þeir Össur
Skarphéðinsson, Kristján Ari Ara-
son og Runólfur Ágústsson.
Landráðabrigsl og
föðurlandssvik
Þétta er rifjað upp vegna þess
að fortíð Svavars Gestssonar, þess
manns sem nú skipar efsta sæti á
lista Alþýðubandalagsins í Reykja-
vík við alþingiskosningamar, er enn
óuppgerð. Sjálfur kallaði Svavar
umfjöllunina um Stasi-tengsl hans
„landráðabrigsl" í viðtali við DV
11. febrúar sl. Það er ekkert nýtt
að Svavar taki sér orðið landráð í
munn. Enginn Islendingur hefur
oftar úthrópað samferðamenn sína
landráðamenn og föðurlandssvik-
ara. Jóhannes Nordal sagði eitt sinn
frá því i viðtali, að eftir að Þjóðvilj-
inn hafi úthrópað hann landráða-
mann nánast í hvert skipti sem
hann gekk frá samningum fyrir
íslands hönd á erlendum vettvangi
hafi þessi stóru orð nánast glatað
merkingu sinni í huga hans. í tilfell-
inu Svavar og Stasi hafa þau aftur
öðlast merkingu, þrátt fyrir að sá
sem sat í ritstjórastól Þjóðviljans
og misnotaði þau um fólk sem var
að vinna þjóð sinni vel hafi heitið
Svavar Gestsson.
Um þennan mann vitum við það
eitt, að skjöl í safni miskunnarlaus-
ustu leyniþjónustu heims voru fjar-
lægð í hans eigin ráðherratíð. En
við vitum ekki hver gerði það eða
hvers vegna.
Við því verða að fást og skulu
fást svör.
Höfundur er rithöfundur og
kvikmyndaleikstjóri.
Við berum ábyrgð
á þeim, er við
kjósum til forystu
Sannarlega sárnaði
mér um daginn að neyð-
ast til í ellinni að and-
mæla opinberlega
stefnu Sjálfstæð-
isflokksins í mikilvægu
máli, sem hefði gjört
mér ókleift að kjósa
flokkinn, ef hann hefði
haldið henni til streitu.
Tel ég forystumenn
flokksins hafa vaxið við
það að hlusta á mig,
óbreyttan flokksmann,
og taka tillit til skoðana
minna og þeirra fjöl-
mörgu, er reyndust sammála mér.
Þar með þóttist ég hafa sagt nóg í
þessari kosningabaráttu.
Þá gjörðist atvik, sem snerti við
mér, en þar sem það varðaði R-list-
ann, þóttist ég þess fullviss, að ein-
hveijir kristnir stuðningsmenn
þeirra flokka, er studdu R-listann,
mundu láta málið til sín taka. En
þar sem mér sýnist þögn ætla að
ríkja um málið, að undanteknu einu
lesendabréfi í Morgunblaðinu, get
ég ekki þagað lengur.
II
Fjölmiðlar skýrðu frá því, að
„borgaraleg ferming" hefði farið
fram í ráðhúsi Reykjavíkur í marz-
mánuði og borgarstjórinn í Reykja-
vík hefði heiðrað samkomuna með
nærvera sinni og ávarpað þátttak-
endur.
Borgaraleg ferming er hliðstæða
„manndómsvígslunnar" áður fyrri,
þegar unglingurinn var tekinn í full-
orðinna tölu. Slík athöfn var algeng
á Þýzkalandi á dögum nazista og
hún var einnig algeng í austantjald-
slöndunum, meðan þau lutu Sovét-
ríkjunum. Manndómsvígslan (Jug-
endweihe) átti að koma í stað kris-
tinnar fermingar og draga úr áhrif-
um kristni á unglingana.
Nú misskilji enginn orð min.
Á íslandi ríkir algjört trúar-
bragðafrelsi og hveijum trúarsöfn-
uði eða einstaklingi er fijálst að tilb-
iðja þann guð, er hann sjálfur kýs,
á þann hátt, er hann sjálfur óskar,
nema því aðeins, að framkvæmdin
bijóti gegn landslögum. Fólki er
fijálst að hafna öllum guðum. Það
eitt er tilskilið, að allir greiði sama
gjald og rennur þá gjald þeirra, sem
era utan kirkju, í sérstakan sjóð í
eigu Háskóla íslands.
Og loks er mönnum heimilt að
nota hvert það húsnæði, er þeim
hentar og þeir geta fengið aðgang
að til trúariðkunar sinnar, þar með
talið Ráðhús Reykjavíkur. Og öllum
er fijálst að taka þátt í slíkum at-
höfnum með leyfi þeirra, er standa
að athöfninni.
III
Hvað var þá athugavert við borg-
aralegu ferminguna í Ráðhúsinu um
daginn? Og hvern varðar um það,
þótt borgarstjórinn taki þátt í henni
og flytji þar ávarp?
Borgaryfirvöld ráða yfir húsinu.
Og þótt þarna hafi verið um að
ræða athöfn, sem stefnt er gegn
kirkjunni, þá er ekkert við því að
segja.
Áf hveiju er ég þá að minnast á
þetta?
Aðeins vegna þess, að ég tel fróð-
legt fyrir kjósendur, er vilja efla
áhrif kristni í þjóðfélaginu, en kusu
R-listann í borgarstjórn, að athuga,
hveija þessir fulltrúar telja hæfa til
að fá inni í Ráðhúsinu við hátíðleg
tækifæri og hveijum er vísað frá.
Ég á erfitt með að trúa því, að þú
sért sammála þessu mati meirihluta
borgarstjónarinnar.
IV
Á þessu ári eru liðin 100 ár, síðan
Hjálpræðisherinn hóf starf á ís-
landi. Hann náði fljótt fótfestu hér,
einkum meðal verka-
manr.a og sjómanna;
enda eru líknarstörf
ætíð dijúgur þáttur í
starfi hans, auk boðun-
arstarfsins.
Þótt Herinn hafi ekki
náð mjög_ mikilli út-
breiðslu á íslandi, hefur
hann hér sem annars
staðar unnið ágætt
starf, sem ég leyfi mér
að þakka fyrir hönd ís-
lenzku þjóðkirkjunnar.
í tilefni þessara
tímamóta spurðist Her-
inn fyrir um, hvort
hægt væri að fá hús-
næði á vegum Reykjavíkurborgar til
hátíðahaldamna, t.d. Tjarnarbíó.
Þáverandi borgarstjóri, Markús Örn
Antonsson, nefndi þá, að Ráðhúsið
væri virðulegur staður fyrir slíka
hátíð.
Er’farið var að undirbúa sjálft
hátíðahaldið, sneri Herinn sér til
borgarstjóra og spurðist fyrir um
Ráðhúsið, en nú var komið annað
hljóð í strokkinn enda kominn nýr
borgarstjóri. Herinn náði ekki tali
af borgarstjóra, en fulltrúi hennar
taldi öll tormerki á því að leyfa slíka
samkomu í Ráðhúsinu, enda gæti
það orðíð vafasamt fordæmi. Bent
var á, að fá félög hefðu starfað hér
á landi í heila öld, en það breytti
Vinir mínir, sem kusuð
R-listann. Eflaust gjörð-
uð þið það í góðri trú,
segir Jónas Gíslason.
Nú eruð þið reynslunni
ríkari. Hér sjáið þið mat
hans á þessum tveimur
hreyfíngum.
engu um svarið. Hjálpræðisherinn
fékk ekki að minnast aldarafmælis
síns í Ráðhúsinu.
Herinn sætti sig við þessa af-
greiðslu, enda er kærleikur aðalvopn
hans. Hann leitaði á náðir kristinna
trúsystkina í Hvítasunnusöfnuðin-
um, sem fúslega luku dyram húss
síns upp á gátt og báðu hermenn
Krists vera velkomna í hús sitt. Það
var þér líkt og söfnuði þínum, Hafl-
iði Kristinsson, trúbróðir minn og
vinur. Ég bið ykkur blessunar Guðs.
V
Vinir mínir, sem kusuð R-listann.
Eflaust gjörðuð þið það í góðri
trú. Nú eruð þið reynslunni ríkari.
Þið berið ábyrgð á þessum meiri-
hluta, sem þið kusuð. Hér sjáið þið
mat hans á þessum tveimur hreyf-
ingum.
Eruð þið sammála því? Á ég að
trúa því, að þið takið því þegjandi,
þegar kjörnir fulltrúar ykkar, sem
þið hafið kosið, snúast gegn ykkur.
Ég er hættur að taka slíkri af-
stöðu þegjandi, þótt flokkurinn minn
eigi í hlut. Eigum við ekki að taka
höndum saman og gjöra flokkunum,
sem við styðjum, Ijóst í eitt skipti
fyrir öll, að enginn flokkur á’ okkur.
Öllum er fijálst að ákveða afstöðu
sína til manna og málefna. Þetta
gildir bæði okkur, er viljum efla
kristni, og hina, er vilja vinna gegn
kristni þjóðarir.nar.
Ætli þetta sé ekki eitt mikilvæg-
asta verkefni kristins fólks á Islandi
í dag. Það hefur hvílt þungt á mér
undanfarið að koma þessu til skila
til ykkar. Nú eigið þið leikinn, kristn-
ir vinir minir!
Guð blessi ykkur!
Höfundur er vígslubiskup.
Jónas Gíslason