Morgunblaðið - 11.06.1995, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ 1995 11
UMGEIUGMÍN UM AUÐLIIVIDiR HAFSIMS
FISKUR
FYRIR
BORÐ
Flestir sjómenn virðast hafa tekið þátt í að fleygja veiddum físki
aftur í sjóinn, sumir miklu, og vita mörg dæmi þess. Kemur þetta
fram í viðtölum Helga Bjarnasonar, Guðna Einarssonar og
Péturs Gunnarssonar við sjómenn í verstöðvum víðsvegar um
landið. Viðtölin eru fyrsti hluti umflöllunar Morgunblaðsins um
þetta mál og birtast fleiri greinar á næstu dögum.
SJÓMENN sem rætt var við
í verstöðvum á Suðurlandi,
Reykjanesi, Vesturlandi,
Vestfjörðum og Norður-
landi reyndust yfirleitt reiðubúnir
að segja frá reynslu sinni af því
þegar fiski væri kastað í sjóinn og
lýsa skoðunum sínum á því. Hefur
viðhorf þeirra breyst því fyrir
nokkrum árum var erfitt að fá sjó-
menn til að ræða þessi mál opinber-
lega. Almennt óskuðu viðmælend-
umir eftir því að fá að njóta nafn-
leyndar því annars gætu þeir lent
í vandræðum í vinnunni og jafnvel
átt á hættu að þurfa að taka pok-
ann sinn. Var því ákveðið að birta
öll viðtölin án þess að geta nafna
þeirra og skipa. Þá er ekki sagt frá
því hvar viðtölin eru tekin til þess
að síður sé hægt að rekja þau til
ákveðinna manna.
Kenna kvótakerfinu um
Flestir viðmælendumir hafa
sjálfír tekið þátt í því að kasta fiski
útbyrðis, sumir í stórum stíl, og
vita auk þess um fjölda annarra
tilvika. Ljóst er að vinnubrögðin eru
mismunandi milli skipa og útgerða
og jafnvel má greina mun milli
landshluta.
Virðast vera minni líkur á að físki
sé hent af skipum kvótasterkra út-
gerða en þeirra sem lítinn kvóta
hafa. Kvótakerfíð er algengasta
skýring sjómanna á því að físki sé
fleygt. Flestar frásagnirnar sem
birtar em á næstu síðum tengjast
einmitt því. Mikið er um að sjómenn
telji sig verða að henda fiski vegna
þess að þeir eiga ekki kvóta fyrir
honum eða em að reyna að nýta
takmarkaðan kvóta sem best. Sjó-
menn gáfu dæmi um hvernig þeim
hefndist fjárhagslega fyrir að
bjarga afla í land með því að leigja
kvóta utan úr sjó og selja fískinn
síðan á markaði við lægra verði en
kostnaðinum nam.
Henda smáfiski og
dauðblóðguðu
í fyrra tilvikinu era þeir að reyna
við t.d. ýsu eða ufsa og fá þorsk
með eins og oftast gerist og henda
þá þorskinum. Bent hefur verið á
að vægi milli tegunda sé ekki í
samræmi við raunveruleikann í
sjónum, þ.e. að úthlutað hafi verið
of miklum ýsu- og ufsakvóta í hlut-
falli við þorsk. Sama gildir um
rækjuskipin, þau em oft þorskk-
vótalaus og telja skipstjórarnir sig
verða að henda aflanum þegar
þeir verða fyrir því óláni að fá
þorsk í stað rækju.
Benda menn á að þeir geti ekki
landað þessum físki þar sem þeim
verði þá refsað með miklum fjár-
sektum og jafnvel veiðileyfamissi.
Þeir verði því að henda fiskinum
til að geta haldið áfram veiðum.
Vemlegur hluti undirmálsfísks-
ins, t.d. þorskur undir 50 sm að
lengd, sem kemur um borð í veiði-
skipin virðist ekki koma að landi,
þó skoðanir séu skiptar um það
hversu hátt hlutfallið er. Þá er við-
urkennt að netabátar henda
skemmda fískinum, landa aðeins
lifandi blóðguðum fiski þó vitað sé
að það kemur fyrir að þeir geta
ekki vitjað netanna daglega og hluti
þorsksins er dauður í netunum.
Bæði smáflskur og dauðblóðgaður
em markaðshæf vara, þó mun
lægra verð fást fyrir hana en betri
afturðir. Sjómennirnir segjast aftur
á móti verða að nýta takmarkaðan
kvóta sem best og þeir stórtapi á
því að landa verri fískinum.
Rányrkja í karfastofninum
Margir sjómannanna tala um
rányrkju í karfastofninum. Sum
skip henda öllum smákarfa undir
hálfu kílói, önnur miða við 100 gr.
Þá kemur fram að aðeins það besta
er hirt þegar verið er að físka í sigl-
ingartúra. Ófagrar lýsingar em af
karfaseiðadrápi rækjuskipa fyrir
Norðurlandi og Vestfjörðum en nú
hefur verið gert að skyldu að hafa
seiðaskiljur á öllum úthafsrækju-
veiðum og ætti seiðadrápið því að
minnka.
Misjafnt er hvað hirt er af svo-
kölluðum meðafla, það er tegundum
sem slæðast í veiðarfærin á öðrum
veiðum. Á sumum skipum er fískur-
inn flokkaður og allt hirt sem mögu-
legt er að nýta en á öðrum er öllum
meðafla hent. Því er haldið fram
að á einhveijum frystiskipum sé
stærsta þorskinum hent af því hann
passar ekki í vinnsluna en frystitog-
aramenn sem rætt var við segjast
handflaka stóra þorskinn.
Þá bendir einn'viðmælandi á tví-
lembingstrollin sem tvö skip draga
en annað vinnur úr aflanum. Segir
að þau séu tímaskekkja því stund-
um komi allt of stór höl fyrir vinnsl-
una.
Dæmi em um að smæstu rækj-
unni, svokallaðri iðnaðarrækju, sé
hent vegna þess að ekki er pláss
fyrir hana um borð. Við humarveið-
ar fer smáhumar og kvenhumar
með hrogn aftur fyrir borð. Því
hefur verið haldið fram að humar-
-
<■
■%»
m
MYNDIR sem Fiskifréttii
birtii í mars sl. og sýndu
rækjuskip fleygja aftur í
sjóinn tólf toinnim af
þorski sem kom óvart í
rækjutrollið liafa vakið
mikla athygli meðal sjó-
mnnna. Önmir skip á
svæðinu fengu einnig
þorsk og flest losuðu þau
sig við liann vegna þess
að þau liöfðu ekki þorsk-
kvóta. Myndin hér að
ofan er úr blaðinu en
nafn ljósmyndarans var
ekki gefið upp.

Sjómenn að eyði-
leggja starf sitt
AÞEIM skipum sem ég hef ver-
ið á hefur fiski verið hent í
sjóinn, öllu öðru en rækju. Það er
blóðugt að horfa upp á þetta. Fólk
í landi trúir þessu ekki,“ segir ung,-
ur sjómaður sem í mörg ár hefur
stundað úthafsrækjuveiðar fyrir
Norðurlandi og Vestíjörðum, á tog-
urum og stærri bátum, og verið á
bolfiskveiðum á ísfisktogara.
Þessi viðmælandi telur mest fara
forgörðum á rækjuveiðum, einkum
karfí. „Rækjuflotinn hefur drepið
ofboðslega mikið af karfaseiðum.
Oft er það þannig að trollið fyllist
af karfaseiðum hvar sem því er
dýft í sjó fyrir Norðurlandi. Það
kemur oft fyrir að helmingur aflans
er karfaseiði sem er mokað beint i
sjóinn aftur. Oft eru 10-20 skip á
svæðinu, öll í því sama. Sjórinn allt
í kringum skipið verður hvítur af
dauðum karfaseiðum. Það kæmu
stórar tölur út úr því ef öll þessi
seiði yrðu reiknuð út í fullvöxnum
karfa.
Það þýðir lítið að loka svæðinu
því þetta er svona á öllu veiðisvæð-
inu og það þyrfti þá að loka fyrir
öllu Norðurlandi. Svo eru veiðieftir-
litsmennirnir misjafnir. Þeir eru
flestir gamlir skipstjórar. Sumir
loka strax og undirmál nær
ákveðnu hlutfalli. Aðrir eru ennþá
það miklir veiðimenn í sér að þeir
léyfa mönnum að veiða áfram ef
vel aflast.
Sendir kvótalausir af stað
Stundum fáum við eingöngu full-
orðinn þorsk en hann fer beina leið
í hafíð aftur. Ég get ekki ímyndað
mér að öðruvísi sé staðið að málum
á öðrum rækjubátum en þeim sem
ég hef verið á. Fæst skipin eru með
annan kvóta en rækju. Skipstjórinn
getur lítið að þessu gert, hann er
sendur kvótalaus af stað og getur
ekki komið með þorskinn í land.
Því fer allur aukaafli í sjóinn, sama
hvaða nafni hann nefnist.
Og það er barnalegt að halda því
fram að eingöngu rækja komi í
trollið, það trúir því ekki nokkur
maður sem þekkir til. Það ætti að
láta rækjuskipin koma með allt í
land, til þess að menn sjái hvað
þetta er mikið og sem minnst fari
til spillis."
Hann hefur einnig verið á ísfisk-
togurum en telur að frákast hafi
minnkað. „Áður var öllu undirmáli
hent. Það hefur verið að breytast.
Á skipi sem ég var mikið á gerði
skipstjórinn þá kröfu í fyrra að allt
væri hirt. Nú er farið að greiða
sæmilega fyrir undirmálið og var
farið að hirða allt að 10 tonn í túr.
Ekki er hægt að losna alveg við
smáfiskinn. Maður getur verið að
fá 2-3 höl með stórum fiski og svo
kemur allt í einu hal með smáfiski.
Þetta er ekki hægt að varast og
ekki alltaf hægt að hirða allt.
Vandamálin þegar
þorskkvótinn er búinn
Vandamálin verða þegar þorsk-
kvótinn er búinn. Þá fara menn út
á sjó til að reyna að veiða karfa
eða grálúðu. Því miður er ekki
hægt að velja sér fisktegund þegar
trolli er sleppt, alltaf kemur upp
afli sem skipstjórarnir segjast ekki
mega veiða. Þó maður sé á hefð-
bundinni karfaslóð kemur þorskur
alltaf með. Ef menn eru svo heppn-
ir að eiga kvóta fyrir honum koma
þeir með hann í land. Víða eru
menn hins vegar búnir með þorsk-
kvótann og verða að henda fiskin-
um. Kvótakerfið knýr menn til að
gera þetta, ef menn vilja halda
áfram veiðum. Ef menn koma með
fiskinn í land missa þeir veiðileyfíð
eða fá miklar sektir.
Ákveðið í landi hvað
veiða skal
Ákvörðunin er tekin í landi. Skip-
stjórinn fær þau fyrirmæli að veiða
tiltekna tegund. Hann ræður síðan
þegar út á sjó er komið. Ef til
dæmis 75% aflans em af þeirri teg-
und sem verið er að veiða en af-
gangurinn af öðrum tegundum, er
helvíti hart að þurfa að sigla úr
veiðinni. Einstaka 'skipstjórar gera
það þó, en meirihlutinn heldur
áfram á meðan meirihluti aflans er
af þeirri tegund sem þeir eru að
reyna við.“
Nefnir hann sem dæmi að á grá-
lúðuveiðum slæðist alltaf þorskur
og karfi með og ýsan sé yfirleitt
vel blönduð af öðru, meðal annars
þorski. „Við fórum í ýsutúr á báti.
Meginhluti aflans reyndist vera
þorskur en í því tilviki áttum við
reyndar kvóta fyrir honum. Ýsan
er frekar erfið og oft sem menn
eiga ekki kvóta fyrir meðaflanum."
Þá segir hann að eftir að riðlinum
í trollinu var breytt, stækkaður upp
í 155 mm, hafi mikið af grálúðu
skemmst. „Það ánetjast svo mikið,
hausinn festist í möskvanum og
lúðan hangir. Allt trollið fer kafloðið
þegar það kemur upp. Við reynum
auðvitað að hrista lúðuna niður- á
dekk en það sem eftir er kremst
þegar lengjan fer yfir.“
Sjómaðurinn segir að á karfa-
veiðum sé öllum undirmálsfiski
hent, það er karfa sem er hálft kíló
eða léttari. Misjafnt er hve stórt
hlutfall undirmálsins er, stundum
allt upp undir helmingur í hali. Og
það fer allt í sjóinn aftur.
Hrikalegt vanmat
Sjómaðurinn hefur ákveðnar
skoðanir á umfjöllunarefninu.
„Þetta er komið út í tóma vitleysu
og ég er undrandi á því hvað þetta
hefur gengið langt. Áður, á meðan
fiskur var um allan sjó, töldu sjó-
menn unnt að veiða endalaust og
hirtu bara stærsta fiskinn. Nú er
að koma í Ijós að það var hrikalegt
vanmat. Sjómenn eru að vakna upp
við vondan draum. Við emm að
eyðileggja okkur sjálfa, sjómenn,
kippa grundvellinum undan starfi
okkar."
Hann segir að mikil óánægja sé
með það meðal sjómanna að þurfa
að kasta fiski. Aldrei hafí hann þó
heyrt sjómann mótmæla því við
skipstjóra. „Menn vita að skipstjór-
inn er ekki ánægður með þetta.
Menn gera þetta með hundshaus
og af illri nauðsyn. Verða að koma
með það að landi sem þeim er sagt.“
Ekki segist hann geta neitað
áhrifum togveiðanna á uppvöxt
fískistofna og nefnir Hampiðjutorg-
ið sem dæmi um það. „Áður var
varla hægt að toga þar í hálftíma
án þess að undirbyrðin kæmi upp
í henglum. En mikið kom upp af
„osti“, kóral og grálúðu. En nú
getum við togað þar endalaust án
þess að lenda í vandræðum með
trollið og fáum hvorki „ost“ né kór-
al en eitthvað af grálúðu. Víðar er
búið að hefla botninn svo kyrfilega
að fiskurinn hefur lítið skjól."
Umræddur sjómaður segir að
tregða sjómanna við að segja frá
því hvað miklu væri hent stafaði
af hræðslu við afleiðingar þess fyr-
ir þá sjálfa, menn gætu misst pláss-
ið. „En fólkið í landi á auðlindina
með okkur. Það verður að fá að
vita hvernig hún er nýtt og það
gerist ekki nema menn komi með
allan afla að landi.“
inn þoli ferðalagið en menn em
ekki á eitt sáttir um það.
Rányrkja á fjarlægum miðum
Mörgum sjómönnum liggur
þungt á hjarta hvernig íslendingar
haga sér utan landhelginnar, á fjar-
lægum miðum. Viðmælendur tala
um rányrkju í Barentshafi, þar sem
skip veiddu miklu meira en vinnslan
um borð réði við svo stór hluti afl-
ans fór sömu leið til baka. Þeir segja
frá því hvemig karfi var drepinn í
stómm stíl við rækjuveiðar á
Flæmska hattinum við Nýfundna-
land og hversu gífurlega miklu er
hent við úthafskarfamoksturinn á
Reykjaneshiygg.
Minnkaði þorskveiðin ekki?
Mönnum ber ekki alveg saman
um það hvort það hafi aukist að
físki væri fleygt. Margir halda því
fram að það hafí stóraukist með
minnkandi þorskkvóta, og sumir
meta það svo að jafnmikið sé veitt
og fyrir síðustu kvótaskerðingu en
mismuninum sé hent.
Aðrir segja sem svo að físki hafí
alltaf verið fleygt. Maður sem hefur
yfirsýn yfir 25-30 ára tímabil segir
að mikið af fiski hafi farið forgörð-
um fyrstu árin eftir að frystitogar-
arnir komu, afköstin hafi verið svo
lítil en veiðin oft mikil. En þetta
hafi lagast, nú sé hvert einasta
kvikindi hirt sem mögulegt er að
nýta. Svipað heyrist af sumum ís-
físktogurum.
Fá engn um ráðið
Margir af þeim sjómönnum sem
rætt er við hafa áhyggjur af afleið-
ingpm þess að meira er drepið af
fiski en opinberar tölur sýna og
fagna umræðu um það. Þeir segjast
ekki hafa hag af því að henda fiski,
þvi þeir fái greitt fyrir það sem
þeir komi með að landi en ekki það
sem fari í sjóinn. Þeir geti hins
vegar lítið gert, agavald skipstjór-
ans sé algert og menn geti þurft
að taka pokann sinn ef þeir neiti
að vinna verkið. Síðan sé skipstjór-
inn undir þrýstingi frá útgerðinni
sem að vísu segi honum áreiðanlega
ekki að fleygja fiski en hún segi
honum hvað hann megi koma með
að landi.
„Sjómenn eru að vakna upp við
vondan draum. Við emm að eyði-
leggja okkur sjálfa, sjómenn, kippa
gmndvellinum undan starfí okkar,“
segir einn sjómaðurinn.
„Gramsa“ 2-5 þúsund tonn utan kvóta
VENJA er á frystitogurum að hver
sjómaður taki með sér ákveðinn
skammt af flökum í land eftir túrinn.
Á ísfisktogurunum og bátum taka
menn einnig með sér þann fisk sem
þeir þurfa. Sjómenn kalla þetta
„grams“ og er ljóst að margir magar
í landi eru mettaðir með því, ekki að-
eins hjá sjómannsfjölskyldum. Þar fyr-
ir utan þarf töluvert í kostinn fyrir
6.000 sjómenn. Allur er þessi fiskur
utan kvóta. Erfitt er að áætla hvað
þetta er mikið en hér er skotið á 2-5
þúsund tonn upp úr sjó.
Sjómaður á frystitogara segir að það
sé regla að hver maður taki með sér
einn kassa af flökum eftir túrinn. 28
kg eru í kassanum sem gæti samsvarað
60-70 kg. upp úr sjó og alls 20-25 tonn
á frystitogara yfir árið. Síðan fer mikið
af fiski í kost.
Eitthvað er það þó misjafnt hvað
menn taka með sér í land. Sjómaður á
rækjufrystitogara segir að þar taki
menn með sér tvær öskjur af flökum,
eða um 18 kg.
Háseti á ísfisktogara segir að menn
„gramsi“ það sem þeir þurfi. „Við flök-
um og söltum fyrir kokkinn. Síðan flaka
menn eins og þeir þurfa fyrir sjálfa
sig. Þetta er ekki mikið, kannski svipað
og á frystitogurunum,“ segir sjómaður-
inn.
Bátamenn segja sömu söguna. Vitað
er að töluvert er gert af því að sjómenn
á bátum, allt frá stórum bátum og allt
niður í litla kvótabáta, flaki fisk og
salti í ker. Þetta fer allt í land utan
kvóta og síðan er reynt að selja afurð-
irnar í húsgöngusölu, í veitingahús og
mötuneyti. Skipverji á bát þar sem
áhöfnin var að byrja á þessu segir að
sér hafi komið á óvart hvað mikið fram-
boð er af þessum fiski á markaðnum
og samkeppni inikil.
Bátasjómaður segir að þar hafi
þorskur verið flakaður og saltaður í
tunnur um borð. Þessi fiskur var meðal
annars gefinn fólki í landi sem hafði
úr litlu að spila.
FISKI landað. (Mynd úr inyndasafni
Morgunblaðsins.)
„Gramsið" er í flestum tilvikum ýsa.
En þorskurinn er flakaður og saltaður
eða flattur í saltfisk. Þá hengja menn
upp spyrðling og taka með sér fisk á
þurrkhjallana.
Starfsmannafélög áhafna sumra skip-
anna hafa leyfi útgerðarmanna til að
landa fiski utan kvóta til að selja í fjár-
öflunarskyni. Peningarnir eru notaðir í
utanlandsferð eða annað það sem áhöfn-
in ákveður. Sjómaður á frystitogara
segir að það sé venjan hjá útgerðum sem
vilji gera vel við mannskapinn að láta
hann fá fisk. Dæmi er um að starfs-
mannafélag fær 100-200 kg af grálúðu
úr túr á rækjufrystitogara. Verðmæti
þessa er 20-40 þúsund kr. eftir hvern
túr og samtals yfir 200 þúsund á ári.
Sjómaður sem rætt var við segist vita
til þess að öll grálúða sem rækjubátur
fær í trollið sé gefin íþróttafélagi á
staðnum. Segir að þetta séu 5-15 kassar
af heilfrystri grálúðu eftir vikuróður.
Lúðan er seld til fjáröflunar fyrir félag-
ið.