Morgunblaðið - 11.06.1995, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. JÚNÍ1995 27
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Sjávarauðlindin var undir-
staða afkomu og eigna ís-
lendinga á þessari öld - fram-
fara og uppbyggingar í samfé-
laginu. Veiðar, vinnsla og sjáv-
arvörumarkaðir, sem tekizt hef-
ur að byggja upp erlendis, hafa
verið og eru hornsteinar ís-
lenzkrar velmegunar. Það er
mikilvægt að varðveita þessa
auðlind og byggja nytjastofnana
upp til hámarksarðsemi til að
tryggja áframhaldandi velferð í
landinu. Án þessarar auðlindar
er ísland vart byggilegt.
Heildarafli landsmanna dróst
saman um 9,8% í fyrra, miðað
við árið 1993, fyrst og fremst
vegna 45 þúsund tonna minni
þorskafla. Þrátt fyrir þennan
samdrátt jókst útflutningur
sjávarvöru um 8,9% - vegna
afla af Qarmiðum, löndunar er-
lendra fiskiskipa og meiri full-
vinnslu sjávarfangsins. Þetta,
ásamt byijandi efnahagsbata,
hefur styrkt sjávarútveginn sem
atvinnugrein.
íslendingar standa í fremstu
röð sjávarútvegsþjóða í þekk-
ingu og þróun tækninýjunga á
sviði veiða og vinnslu og vísinda-
legum rannsóknum á lífríki sjáv-
ar. Við höfum einnig náð góðum
fyrirbyggjandi áföngum í örygg-
ismálum á sjó. Nefna má þróun
tækjabúnaðar til sjálfvirkrar til-
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
kynningaskyldu fyrir íslenzka
fiskiskipaflotann. En óhjá-
kvæmilegt er, á sjómannadegi,
að minna á það, að í öryggismál-
um á sjó þarf mun betur að
gera, samanber greinar Guðrún-
ar Pétursdóttur, forstöðumanns
Sjávarútvegsstofnunar Háskóla
íslands, og Hilmars Snorrason-
ar, skólastjóra Slysavarnarskóla
sjómanna, hér í blaðinu í gær.
Sjómannadágurinn skipar
veglegan sess í hugum lands-
manna. Ekkert er eðlilegra, svo
mikilvægt sem sjómannsstarfið
og sjávarfangið er í þjóðarbú-
skapnum. Morgunblaðið árnar
sjómönnum gæfu og gengis í
tilefni dagsins.
Samband
sveitarfélaga
fimmtugt
Sveitarfélögin eru trúlega
elzta stjórnsýslustig okk-
ar. Landinu var skipt upp í
hreppa snemma á þjóðveldis-
öld, samanber Grágás, sem
geymir elztu landslögin. Enn
í dag eru sveitarfélögin það
stjórnsýslustig, sem næst
stendur þegnunum. Sveitar-
stjórnir búa að staðbundinni
þekkingu á aðstæðum íbúanna
- og geta þess vegna mætt
samfélagslegum þörfum þeirra
með hagkvæmari hætti en
fjarlægara stjórnvald.
Samband íslenzkra sveitar-
félaga heldur upp á fimmtíu
ára afmæli sitt í dag. Farsælt
samstarf sveitarfélaga innan
sambandsins hefur skilað ríku-
legum árangri. Af þeim sökum
standa þau sterkari að vígi,
bæði gagnvart ríkisvaldinu og
til að takast á við margvísleg
verkefni.
Því miður hefur afkoma
sveitarfélaga versnað mikið
síðustu árin. Jafnvægi var á
heildina litið í fjármálum
þeirra árið 1990. En árið 1993
var halli þeirra kominn í 4,7
milljarða króna, sem hefur,
ásamt halla ríkissjóðs, stuðlað
að lélegri afkomu og slæmri
fjárhagsstöðu hins opinbera.
Ein af ástæðum hallans er
sú að tekjur hafa ekki vaxið í
samræmi við aukin verkefni,
sem sveitarfélögin hafa tekizt
á hendur. Framlög í Atvinnu-
leysistryggingasjóð, framlög
til átaksverkefna gegn at-
vinnuleysi, vöxtur félagslegrar
þjónustu og aukin fjárhagsað-
stoð við illa sett fólk á þreng-
ingarárunum hafa ýtt undir
þessa þróun.
Af þessum sökum standa
sveitarfélögin nú frammi fyrir
brýnu aðhaldsverkefni. Bæði
ríkið og sveitarfélögin verða
að gæta ítrasta aðhalds í
rekstri og fjárfestingu og leit-
ast við að lækka skuldir og
fjármagnskostnað.
Þrátt fyrir tímabundinn
fjárhagsvanda er ástæða til að
samfagna sveitarfélögunum,
flestum, með stórkostlega
uppbyggingu síðustu fimmtíu
árin. Morgunblaðið árnar
Sambandi íslenzkra sveitarfé-
laga farsældar í tilefni fimmtíu
ára afmælisins.
AUÐLINDIN OG
ÖRYGGIÐ
í VÍTI ER LÝST
aðgerðaleysi þeirra
sem þar dveljast en
þó virðast þeir harla
góðir með sig og
halda jafnvel allt snú-
ist um sjálfhverfa vit-
und þeirra. í fyrsta eða yzta hring
Vítis er kvalalaus samastaður, eða
íimbus patrum (feðrabústaður) þar-
sem dveljast andlegir risar og merk-
ir heiðingjar einsog Horaz, Ovid,
Sókrates og Platon og má það vera
okkur þónokkurt undrunarefni að
andlegt atgervi þeirra skuli ekki,
að dómi Dantes, hafa dugað þeim
til að komast af hinum glæddu
götum, svoað vitnað sé í Sólarljóð.
Þar segir þetta íslenzka helgikvæði
Eddu, að heiðnir fornmenn hafi
dvalizt einsog við mjaðardrykkju í
Valhöll. í IV kviðu er talað um
fálkaaugu Sesars en síðan er geng-
ið úr fyrsta hring vítis í þann næsta
og alltaf þyngjast raunirnar eftir
því sem nær dregur níunda hringn-
um þarsem sjálfur Lúsífer hefur
búið um sig í landslagi og veður-
fari sem minnir á íslenzkan frosta-
vetur enda eins langt í burtu frá
sól og guðlegri hlýju og unnt er,
eða í miðju jarðar. Þar hangir Satan
sem einskonar þríhöfða skrípamynd
af heilagri þrenningu með sex augu
og stórsvikara í hverjum skolti.
Hann er semsagt mannæta og langt
frá því árennilegur þegar þeir
ganga hjá, Virgill og Dante. I V
kviðu er fjallað um ástina og sýnt
hvemig hún getur orðið orsök synd-
arinnar og þá gripið til gamallar
sagnar um Francescu og ástir henn-
ar og mágs hennar. Francesca og
mágurinn lásu saman bók sem varð
einskonar orsök þess þau felldu
hugi saman. Bókin var semsagt
orsökin og síðan skírskotað í VIII
bók játninga Ágústínusar sem eyddi
allri ævi sinn í að læra að lesa -
og þá ekkisízt eina
bók, Biblíuna. Hann
lifði sig frá ástríðum
holdsins og er einn
helzti áhrifavaldurinn
í þessum ljóðaflokki.
Maður Francesceu
sem var fatlaður drap bæði Franc-
escu og bróður sinn. Þau lenda því
í Víti og þetta er eiginlega í eina
skiptið í öllum flokknum sem Dante
efast örlítið um réttlæti guðs því
hann virðist hafa samúð með elsk-
endunum. Undir lok þessarar kviðu
yrkir Dante um ástina og minnir á
sumt það sem hann orti ungur af
ástarljóðum.
Við höldum svo áfram í fygld
þeirra félaga og hverfuin úr einum
hring Vítis í annan og alltaf versn-
ar ástandið. í XXX kviðu er talað
um stjórnmál og ljóðlist, sællífis-
menn í anda epíkúrusa sem töldu
sálin dæi með líkamanum og svo
trúvillu, í XXV kafla verða fyrir
okkur merkileg hamskipti í anda
Ovídíusar og í næstu kviðu kemur
lygin við sögu og þeir sem hana
hafa iðkað öðrum mönnum og sam-
félaginu til óþurftar. Og þar er síð-
urensvo aðdáun á Odysseifí eða
þeim sem komu Trójuhestinum fyr-
ir á sínum tíma, enda átti Eneas,
stofnandi Róms, harma að hefna
vegna þess hvernig því stríði lauk.
Hann hlaut sömu örlög og Dante
sjálfur, útlegðina. Þá tala syndarar
úr eldtungum og enginn skyldi ætla
páfar brenni ekki í helvíti ef svo
ber undir, en verstir eru þó svikarar
og þá ekkisízt þeir sem svíkja aðra
undir yfirskini góðmennsku.
Og nú fylgjum við þeim félögum
inní hreinsunareldinn þarsem þeir
dveljast sem iðrast synda sinna og
færast hægt og bítandi að Paradís.
Þar verða fyrir okkur margir merk-
ir menn einsog skáldið Statius og
sá trúbadúr sem bæði Petrarca og
Dante töldu öðrum trúbaradúrum
betra skáld, Arnaut Daniel, sem var
náttúrulega frá Provence í suðaust-
anverðu Frakklandi og einkum
þekkt fyrir riddaraskap og Ijóðlist.
Dante vitnar í hann í XXVI kviðu
Hreinsunareldsins ogT.S. Eliottek-
ur það upp í V og síðasta kafla
Eyðilandsins, Svo mælti þruman.
Augu Dantes fylla hjarta hans
nú aftur gleði yfir því sem við blas-
ir á göngu þeirra um lága strand-
lengju austur af Fjalli Hreinsunar-
eldsins, en áður höfðu þessi söniu
augu fyllt hjarta hans hryggð og
volæði. Við honum blasir blár him-
inn og Venus í austri. Nú sjá þeir
dýrð Suðurhiminsins, sem hefur
verið hulinn jarðneskum mönnum
frá syndafallinu. í norðri sér Dante
ímynd Catos og er andlit hans upp-
ljómað af fjórum stjömum, sem
tákna höfuðdyggðimar: forsjálni,
réttlæti, hugprýði og hófsemi. Cato
þessi var ættaður frá Útiku. Hann
var einn af ákveðnustu andstæðing-
um Sesars og eftir orustuna við
Farsalus í Þessalíu þarsem herir
Pompejusar biðu ósigur fyrir liðs-
sveitum Sesars framdi hann sjálfs-
morð helduren að falla í óvinahend-
ur. Var það virt sem hin æðsta
hollusta við frelsið og þess vegna
var honum falin varðstaða í for-
garði Hreinsunareldsins. Cato spyr
þá hvernig holdi gæddur maður
hafi komizt í gegnum Helvíti og sé
nú staddur í forgarði Hreinsunar-
eldsins. Virgill getur blíðkað hann
og segist vera af æðri veru sendur
til að leiða skáldbróður sinn um til-
verustigin. Býr hann Dante til höf-
uðgjörð úr reyr, tákni kristilegs
hugarfars, skilyrði fyrir því að hann
geti farið í gegnum Hreinsunareld-
inn.
M
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjaU
DEILAN um stækkun
Atlantshafsbandalags-
ins til austurs hefur
skapað óvissu í sam-
skiptum Rússlands og
Bandaríkjanna og má
fullyrða að þau hafa
ekki verið stirðari frá
því að veldi kommúnismans leið undir lok.
Ríkin í Mið- og Austur-Evrópu, sem áður
heyrðu Varsjárbandalaginu og sovésku yfir-
ráðasvæði til, þrýsta ákaft á að fá aðild
að vamarbandalagi lýðræðisríkjanna. Rúss-
ar vára við afleiðingum þessa og nota hvert
tækifæri til að fullvissa Vesturlandabúa um
að stækkun Atlantshafsbandalagsins muni
reynast vatn á myllu rússneskra þjóðerni-
söfgamanna. Lýðræðið stendur víða höllum
fæti, svo ekki sé meira sagt, í ríkjum þeim
sem áður heyrðu Sovétríkjunum til. Nú er
spurt hvort lýðræðisríkjunum í vestri beri
að leggja sitt af mörkum til að innsigla
lýðræðið í Mið- og Austur-Evrópu, þótt það
kunni að geta af sér nýja skiptinu álfunnar
og meiri óvissu í rússneskum stjórnmálum.
Spurningin um réttmæti þess að stækka
Atlantshafsbandalagið til austurs er flókn-
asta verkefnið á vettvangi evrópskra örygg-
ismála nú um stundir og um leið það mikil-
vægasta.
Það vakti litla hrifningu víða í Evrópu
þegar upplýst var að Bill Clinton, Banda-
ríkjaforseti, hefði á fundi með Borís N.
Jeltsín, Rússlandsforseta, í Moskvu í maí-
mánuði, gefíð í skyn að ekkert væri því til
fyrirstöðu að Rússar fengju í fyllingu
tímans aðild að Atlantshafsbandalaginu.
Fullyrt hefur verið að þessi sama hugmynd
komi fram í bréfí, sem Clinton sendi hinum
rússneska starfsbróður sínum í marsmán-
uði. Sendimenn Bandaríkjastjórnar máttu
hafa sig alla við að skýra afstöðu Banda-
ríkjamanna fyrir bandamönnum þeirra í
Brussel eftir fundinn. Foi’ystumenn Evrópu-
þjóðanna eru flestir hveijir æfir sökum
þessa og væna Bandaríkjamenn um að
hafa ekki haft eðlilegt samráð við banda-
menn sína.
Slíkar ásakanir hafa áður komið fram.
Það vakti hörð viðbrögð í Evrópu þegar í
ljós kom að Ronald Reagan, þáverandi
Bandaríkjaforseti, hafði ljáð máls á allsheij-
ar kjamorkuafvopnun á Reykjavíkurfundin-
um haustið 1986. Forsetinn hafði ekki haft
fyrir því að kynna þessa hugmynd fyrir
öðrum aðildarríkjum Átlantshafsbandalags-
ins og undirsátar hans voru ekki öfunds-
verðir, þegar þeir reyndu að útskýra þessa
afstöðu leiðtoga hins fijálsa heims, sem
fáeinum árum áður hafði jafnað Sovétríkj-
unum við „heimsveldi hins illa“ og boðað
kjarnorkuvarnir í geimnum.
Skömmu eftir hrun Berlínarmúrsins
haustið 1989 tók að örla á umræðu um
að stækka bæri Atlantshafsbandalagið til
austurs til að tryggja öryggi þeirra ríkja,
sem áður höfðu heyrt undir sovéskt áhrifa-
svæði. Leiðtogar þessara ríkja, þekktir and-
ófsmenn á borð við Lech Walesa, forseta
Póllands, og Vaclav Havel, forseta Tékkó-
slóvakíu, báðust afsökunar á óhróðri þeim,
sem talsmenn sovétkommúnismans höfðu
borið út um Atlantshafsbandalagið og báru
lof á framlag bandalagsins til friðar í Evr-
ópu. Sósíalista víða um heim setti hljóða.
Þeir Walesa og Havel, auk ráðamanna
í Ungveijalandi, Eystrasaltsríkjunum þrem-
ur og síðar Slóvakíu, tóku nú að lýsa yfír
því á opinberum vettvangi, að ríki þeirra
æsktu þess að fá aðild að Atlantshafsbanda-
laginu sem fyrst. Fyrr yrði öryggi þessara
ríkja ekki tryggt með viðeigandi hætti.
Þetta sjónarmið kom fram í viðtali Morgun-
blaðsins við talsmann þess flokks, sem var
arftaki pólska kommúnistaflokksins þegar
vorið 1990. Þessar yfirlýsingar vöktu í
fyrstu almenna gleði í röðum stuðnings-
manna vamarsamvinnu lýðræðisríkjanna.
Viðbrögð Banda-
ríkjanna við þessari
kröfu voru nokkuð
ur 1 friðar- fumkennd enda var
báe-u hið n^a °s stór-
" ® bætta samband við
Rússland efst á verkefnalistanum í Wash-
Félagsskap-
ington. Svo fór að lokum að Bandaríkin
hrundu af stokkunum í nafni Atlantshafs-
bandalagsins, hinum svonefnda Félags-
skap í friðarþágu (Partnership for Peace),
og var öllum fyrrum ríkjum Varsjárbanda-
lagsins og Sovétríkjanna boðið til sam-
starfs við bandalagið á þeim vettvangi.
En þrýstingnum linnti ekki, Mið- og
Austur-Evrópuríkin spurðu hvernig unnt
væri að útiloka þau frá þessu bandalagi
sem tryggt hefði friðinn í Evrópu í rúm
40 ár og Vesturlandabúar hefðu lofað ára-
tugum saman.
Viðhorfin tóku að breytast í kjölfar
uppreisnar kommúnista haustið 1993 og
sigurs þjóðernissinna í þingkosningunum
í Rússlandi, sem hafði víðtæk áhrif á
stjórnmálaástandið eystra og veikti mjög
stöðu Jeltsíns forseta. Mönnum varð ljóst
að því færi fjarri að pólitískur stöðugleiki
yrði tryggður í Rússlandi á næstu árum
og herskáar yfirlýsingar manna á borð við
Vladímír Zhírínovskíj, leiðtoga þjóðernis-
sinna, vöktu ugg á Vesturlöndum.
Bandarískir embættismenn og síðar Bill
Clinton forseti, sem tók við völdum í jan-
úar 1993, tóku nú að lýsa því yfir að
stækkun Atlantshafsbandalagsins kæmi
til greina síðar. Kanna þyrfti nánar skil-
yrði þessa. Eftir því sem Clinton lenti í
sífellt meiri erfiðleikum á heimavelli varð
hann afdráttarlausari í yfirlýsingum sín-
um. Bæði þjónaði það hagsmunum forset-
ans að beina athyglinni að utanríkismálum
auk þess sem fólk af austur-evrópskum
uppruna er fjölmennt í Bandaríkjunum og
hefur umtalsverð stjórnmálaleg ítök í ríkj-
um, sem Clinton verður að vinna ætli hann
sér að ná endurkjöri haustið 1996.
Virtir sérfræðingar á vettvangi alþjóða-
mála og bandarískrar utanríkisstefnu tóku
nú að ræða kosti og galla stækkunar og
þekktir menn á borð við Henry Kissinger,
fyrrum utanríkisráðherra Bandaríkjanna,
tóku málstað Austur-Evrópuríkjanna.
Þrýstingurinn magnaðist enn og svo fór
að lokum að Clinton lýsti því yfir í Evrópu-
ferð í júní í fyrra, að spurningin væri ekki
sú, hvort þessi ríki fengju fullgilda aðild
að Atlantshafsbandalaginu heldur hvenær
og hvernig bæri að standa að því.
Kaldur frið-
ur og neit-
unarvald
Viðbrögðin í
Moskvu við þessari
yfirlýsingu Clintons
voru strax mjög
neikvæð. Greinilegt
var að samskiptin
voru nú á allt öðrum nótum en þegar síð-
asti Sovétleiðtoginn, Míkhaíl S. Gorbatsj-
ov, samþykkti aðild hins sameinaða Þýska-
lands að Atlantshafsbandalaginu og batt
þar með enda á kalda stríðið. í fyrstu
voru það einkum talsmenn Rauða hersins
sem vöruðu við stækkun Atlantshafs-
bandalagsins til austurs en í seinni tíð
hafa rússneskir ráðamenn nánast hvar í
flokki sem þeir standa fordæmt þessi
áform. I desembermánuði í fyrra varaði
Jeltsín við því að tímabil hins „kalda frið-
ar“ kynni að vera í uppsiglingu í samskipt-
um austurs og vesturs og hófsamir menn
eins og Andrei Kozyrev utanríkisráðherra
hafa verið óvenju afdráttarlausir í yfirlýs-
ingum sínum.
Orðahnippingar þessar brugðu ljósi á
versnandi samskipti Bandaríkjanna og
Rússlands eftir því sem Rússum óx þrótt-
ur eftir nokkurra ára niðurlægingarskeið.
Þær endurspegluðu einnig þá breytingu
sem orðið hafði í rússnesku samfélagi;
almenningur var í vaxandi mæli tekinn
að líta svo á að Rússar væru ofurseldir
vilja og hugmyndafræði Vesturlandabúa
sem ekki hefði orðið til þess að bæta lífs-
kjör almennings eystra.
Sú skoðun að ekki megi tryggja Rússum
„neitunarvald" í málefnum Atlantshafs-
bandalagsins hefur nú um nokkurt skeið
verið hið opinbera svar aðildarríkjanná,
þegar stækkun til austurs ber á góma.
Jafnframt er sagt að taka beri tillit til sjón-
armiða Rússa. Þessari stefnu fylgja íslensk
stjórnvöld samkvæmt ummælum Halldórs
Ásgrímssonar utanríkisráðherra. Utanrík-
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 10. júní
isráðherrar Atlantshafsbandalagsins
ræddu skilyrði stækkunar bandalagsins
sérstaklega á fundi í fyrra mánuði. Rússar
ítrekuðu þá andstöðu sína er þeir gerðust
fullgildir aðilar að Félagsskap i friðarþágu.
Stækkun bandalagsins er opinberlega
komin á dagskrá, þótt tímasetningar séu
mjög á reiki. Enginn vafí leikur á að rúss-
neskir ráðamenn ákváðu að gengið skyldi
til samstarfs við Atlantshafsbandalagið á
grundvelli Félagsskapar í friðarþágu til
að geta með markvissari hætti beitt sér
gegn stækkun bandalagsins til austurs.
Þátttaka veitir þeim áhrif en hjáseta ekki.
Hefðbundin
rök við nýj-
ar aðstæður
Rökin fyrir
stækkun Atlants-
hafsbandalagsins
til austurs eru ein-
föld. Fylgismenn
benda á að aðild að
bandalaginu treysti lýðræðið í sessi og
vísa til þess að sú hafi orðið raunin í Þýska-
landi eftir síðari heimsstyijöldina. Hið
sama eigi nú við um Pólland, Ungveijaland
og Tékkland. Slóvakía hefur oftast verið
nefnd með þessum þremur ríkjum sem lík-
legt aðildarríki en verður þó ekki borið
saman við þau þar sem andlýðræðisleg öfl
setja mjög mark sitt á stjórnmálalífið í
landinu. Að undanförnu hefur þess orðið
vart að efasemdir um réttmæti aðildar
Slóvakíu fara vaxandi. Með sama hætti
þykir aðild Rúmeníu og Búlgaríu óhugs-
andi.
Önnur rök og öllu hefðbundnari eru þau
að drottnunarhyggja risti djúpt í rúss-
neskri þjóðarsál og það megi nánast heita
lögmál að ráðamenn í Kreml reyni að
stækka áhrifasvæði sitt. Innbyggð í þessa
skoðun er sú fullyrðing að Rússar hafi
enga reynslu af lýðræði og fái ekki skilið
það stjórnarform. Af hinu sama leiði að
þeir geti ekki borið virðingu fyrir því.
Henry Kissinger er trúlega þekktasti tals-
maður þessa sjónarmiðs sem þó má kall-
ast nokkuð viðtekið í herbúðum banda-
rískra hægrimanna.
Það eru stjórnmálamennirnir sem sæta
þrýstingnum en vitað er að víða í Evrópu
fara efasemdir um réttmæti stækkunar
Atlantshafsbandalagsins vaxandi. Þá er
einnig athyglisvert að andstaðan við
stækkun er sögð almenn í röðum evr-
ópskra herforingja. Telja má til undantekn-
inga að þeir tjái sig á opinberum vett-
vangi um pólitísk álitamál enda er það
ekki þeirra starf. Því vakti sérstaka at-
hygli er norskur herforingi lýsti skoðun
sinni á dögunum í samtali við norska blað-
ið Aftenposten. Dagfinn Danielsen, sem
starfar í Brussel, kvaðst algjörlega andvíg-
ur stækkun bandalagsins og lagði fram
eftirfarandi rök máli sínu til stuðnings:
1. Nú þegar er nógu erfitt að fá fram
sameiginlega niðurstöðu allra 16 aðildar-
ríkjanna. Það mun reynast enn erfiðara
fjölgi þeim. Allt ákvarðanaferlið mun
hrynja. Eigi að stækka bandalagið þarf
að varpa fyrir róða reglunni um sameigin-
lega afstöðu aðildarríkjanna.
2. í ljósi þess niðurskurðar, sem nú
hefur verið ákveðinn og framkvæmdur á
vettvangi varnarmála verður ekki séð
hvernig bandalagið ætti að fara að því að
veita nýjum aðildarríkjum viðeigandi ör-
yggistryggingar. ,
3. Það mun reynast tímafrekt, dýrt og
erfitt fyrir nýju aðildarríkin að ná sömu
stöðu og hin ríkin hvað varðar tækjabún-
að, áætlanagerð og hernaðarlegan viðbún-
að.
Danielsen er þeirrar hyggju að áfram
eigi að styðjast við samstarfið sem ákveð-
ið hefur verið á vettvangi Félagsskapar í
friðarþágu og telur „fráleitt" að gera ráð
fyrir aðild Rússlands.
Svipuð afstaða kom fram í máli Sergeis
Júsenkovs, formanns varnarmálanefndar
rússneska þingsins, 15 maí. Júsenkov lýsti
því yfir að Rússum stæði lítil ógn af stækk-
un Atlantshafsbandalagsins. Hún myndi
þvert á móti veikja bandalagið, kosta mik-
ið fé og seinka og flækja ákvarðanatöku
innan þess.
Morgunblaðið/RAX
Bandalög eru
eðli málsins sam-
kvæmt ýmist
laga mynduð um eitt-
hvað eða gegn ein-
hveiju. Innan Atlantshafsbandalagsins
sameinuðust lýðræðisríkin gegn þeirri ógn,
sem stafaði af kommúnismanum og hern-
aðarmætti Sovétríkjanna. Þau bundust
samtökum um að veija frelsið og lýðræð-
ið. Því verður ekki séð hvernig tal um
stækkun bandalagsins beinist ekki gegn
Rússum eins og haldið er fram og snerti
ekki öryggishagsmuni þeirra beint. Sé á
hinn bóginn ekki svo verður ekki séð með
hvaða rökum undanskilja eigi Rússa. Sú
áhætta sem fylgir öllu tali um aðild Rúss-
lands felst einmitt í þessu. Hvernig myndu
Bandaríkjamenn og bandamenn þeirra í
Evrópu bregðast við ef fram kæmi umsókn
um aðild af hálfu Rússa? Og hver yrðu
viðbrögð Rússa yrði henni hafnað?
Verði Rússland á hinn bóginn eitt af
aðildarríkjum Atlantshafsbandalagsins
verður ekki lengur um sama bandalagið
að ræða. Allt jafnvægi innan bandalagsins
myndi raskast, ef inn í það kæmi evró-
asískt. risaveldi, sem á hagsmuna að gæta
í öðrum heimshluta og skilgreinir áhrifa-
svæði sitt í samræmi við það. Fullyrða
má að innan Atlantshafsbandalagsins er
enginn vilji til þess að breyta eðli þess
með slíkum hætti.
Tvennt annað ber að hugleiða í þessu
viðfangi. í fyrsta lagi má halda því fram
að nýfijálsu ríkjunum í Mið- og Austur-
Evrópu stafi engin hernaðarleg ógn af
Rússlandi nú um stundir. Nægur tími
gæfist til að bregðast við slíkri ógn yrði
hún raunveruleg. í annan stað fer því
fjarri að pólitískur stöðugleiki ríki í Rúss-
landi. Þetta öfluga ríki er að ganga í gegn-
um skeið erfiðra grundvallarbreytinga og
langur tími mun líða áður en festa kemst
á þar eystra gerist það á annað borð.
Ráðagerðir um stækkun Atlantshafs-
bandalagsins til austurs gætu ýtt undir
óstöðugleika og orðið til þess að festa í
sessi þau öfl sem boða einangrunarhyggju
og vara við vestrænum áhrifum. Því má
einnig halda fram, að öryggi þessara ríkja
verði best tryggt í krafti ákveðinnar fæl-
ingar; fyrir liggi að þau verði gerð að full-
Eðli banda-
gildum aðildarríkjum komist rússneskir
öfgamenn til valda með einum eða öðrum
hætti. Með þessu móti gæti Atlantshafs-
bandalagið þvert á það sem nú á við, stuðl-
að að stöðugleika og jákvæðri þróun í
rússneskum stjórnmálum.
Áhyggjur ríkjanna í Mið-og Austur-Evr-
ópu eru skiljanlegar í ljósi sögunnar. At-
hygli vekur að hugsanleg aðild Eystra-
saltsríkjanna þriggja að Atlantshafsbanda-
laginu fer ekki hátt. Verið getur að þau
myndu væna Vesturlönd um svik öðru sinni
yrði varnarsamstarf lýðræðisríkjanna fært
út án þátttöku þeirra; þessar þjóðir hafa
litið svo á að Vesturlandabúar hafi snúið
við þeim baki við gerð Helsinki-sáttmálans
árið 1975 sem fól í sér viðurkenningu á
landamærum og sovésku áhrifasvæði.
Hvaða skilaboð fælust í því að undanskilja
þessi ríki og hvernig myndu öfgafyllstu
öflin í rússneskum stjómmálum túlka þau?
Margir líta svo á að hyggilegra væri
að freista þess að festa iýðræðið í sessi í
ríkjum Mið- og Austur-Evrópu á öðrum
vettvangi en þeim sem beint lýtur að ör-
yggis- og varnarmálum. Hér blasir við að
Fríverslunarbandalag Evrópu (EFTA) og
Evrópusambandið (ESB) gætu verið vett-
vangurinn fyrir þessa þróun hvað svo sem
síðar verður.
Allt eru þetta rök fyrir því að fara sér
hægt. Á hinn bóginn munu þeir ekki sízt,
sem muna neyðarópin frá Buda og Pest í
nóvembermánuði 1956, hörmungarnar í
Berlín og Poznan 1953 og 1956 og ofbeld-
ið í Prag 1968 hugsa sem svo, að nú eigi
að nota tækifærið til þess að koma þessum
ríkjum í öruggt skjól. Verði það ekki gert
nú verði það aldrei gert. Vesturlandaþjóð-
ir mundu því missa af sögulegu tækifæri
til að tryggja sjálfstæði þessara Mið-Evr-
ópuríkja og Eystrasaltsríkjanna og svíkja
þær í tryggðum. Rökin á báða bóga eru
sterk og ekki augljóst í hvora áttina á að
stefna.
En á vettvangi Evrópusamstarfsins
gefst tækifæri til að treysta samskiptin
við Rússland. Eftir slíku samstarfi sækjast
Rússar. Sameiginlegir hagsmunir eru
besta tryggingin fyrir friði. Öll viðleitni
til að tryggja friðinn og treysta lýðræðið
í sessi á að taka mið af þeirri staðreynd.
„Stækkun banda-
lagsins er opin-
berlega komin á
dagskrá, þótt
tímasetningar séu
mjög á reiki. Eng-
inn vafi leikur á
að rússneskir
ráðamenn ákváðu
að gengið skyldi
til samstarfs við
Atlantshafs-
bandalagið á
grundvelli Fé-
lagsskapar í frið-
arþágu til að geta
með markvissari
hætti beitt sér
gegn stækkun
bandalagsins til
austurs. Þátttaka
veitir þeim áhrif
en hjáseta ekki.“