Morgunblaðið - 19.09.1995, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
ÞRIÐJUDAGUR 19. SEPTEMBER 1995 25
Rétt er rétt
- málsvörn
í tilefni af þjófnaðarákæru Jóns Ásgeirssonar
í MORGUNBLAÐINU sunnu-
daginn 17. september, bls. 12, birt-
ist ítarleg gagnrýni eftir Erlend
Sveinsson um kvikmyndina Tár úr
steini, sem frumsýnd var í Stjörnu-
bíói tveimur dögum fyrr. Eg, undir-
ritaður, er einn af helstu aðstand-
endum myndarinnar og auk þess
annar af upphafsmönnum verksins.
Gagnrýnin er á þann veg að sjaldan
eða aldrei hefur annað eins sést í
íslensku dagblaði. Lofið er slíkt og
er myndinni hikstalaust lýst sem
heimslist „sem á eftir að bera hróð-
ur aðstandenda hennar út um víða
veröld." Tveimur blaðsíðum síðar,
á bls. 14, birtist þjófnaðarákæra á
hendur mér sem undirskrifuð er
af tónlistargagnrýnanda blaðsins,
Jóni Ásgeirssyni, tónskáldi. Ákær-
an birtist á áberandi stað í svörtum
ramma og ber yfirskriftina: „Smá-
bréf til forseta Bandalags íslenskra
listamanna." Hún er dagsett 15.
september, frumsýningardag kvik-
myndarinnar. Það er óhætt að segja
að í þetta skiptið hafi verið vandað
vel til sparksins, og það jafnvel svo
að maður eins og Jón Leifs fékk
þau varla verri á sínum storma-
sama ferli hér á okkar landi.
Ákæran
Jón sakar mig um í ákæru sinni
að hafa stolið tónhendingum úr
Vísum Vatnsenda-Rósu, sem hann
nefnir hugverk sitt, og notað þær
í kvikmyndinni Tár úr steini. Fyrir
slíku hafi ég ekki haft samþykki
hans né heldur hafi ég skráð hann
sem höfund þessara hendinga. Um
Vísur Vatnsenda-Rósu segir hann
orðrétt: „Svo er mál með vexti, að
ég hef unnið úr þjóðlagi nokkru
tónverk, sem þekkt er undir nafn-
inu Vísur Vatnsenda-Rósu. Verkið
er í þrískiptu formi og er A hluti
þess íslenskt þjóðlag, en B hluti
mín tónsmíð. Þá er einnig þess að
geta, að í niðurlagi þjóðlagsins,
Enginn lái öðrum frekt, eins og það
er á blaðsíðu 831 í þjóðlagasafni
Bjarna Þorsteinssonar, breytti ég
tveimur síðustu töktunum (af átta
töktum lagsins).“ Jón lýsir því síðan
yfir að höfundaréttur hans nái yfir
breytinguna á þjóðlaginu, sem
hann notar í fyrsta og þriðja hluta
verksins (A-hlutar), yfir sjálft stef-
ið sem miðhlutinn byggir á (B-
hluti), og yfir þá hugmynd að
tengja þessi stef saman hlið við
hlið. Síðan leggur hann fram sjálfa
| ákæruna og er hún í sex sundur-
greindum atriðum:
„1. breytinguna á þjóðlaginu
og miðlagið notar þú óbreytt
án leyfis,
2. raddsetur án leyfis,
3 hljóðritar án leyfis,
4. notar í kvikmynd án leyfis,
5. gefur það út á geisladisk án
leyfis og síðast en ekki síst,
6 eignar þú (útsetjari) þér allt
hugverkið."
Þetta eru þungar ásakanir frá
i kollega og góðum kunningja til
fjölda ára, og hann gerir ákæruna
enn þyngri og dramatískari með
því að tengja ætlaða
sök mína embætti
mínu sem forseti
Bandalags íslenskra
listamanna. Þá gefur
Jón í skyn, að í því
embætti hafi ég vald
til þess að dæma í eig-
in máli en hann vildi
ekki setja mig í þá
stöðu „heldur senda
Stefi ósk um að þetta
mál verði tekið til at-
hugunar...“
Málsvörn
I kvimyndinni Tár
úr steini eru tvö atriði
þar sem notuð eru stef
sem Jón Ásgeirsson telur sig eiga
einhvern rétt í. Þetta eru þau atr-
Þegar ég útfærði þessar
laglínur í kvikmyndinni
Tár úr steini, stóð ég í
þeirri einlægu trú, að
þær væru hrein og tær
íslenzk þjóðlög, segir
Hjálmar H. Ragnars-
son í greinargerð sinni.
iði sem við höfum nefnt Ástardúett
og Eftir konsertinn. í Ástardúettin-
um er þjóðlagastefið, sem Jón Ás-
geirsson merkir A, leikið tvisvar
ásamt með öðru óskyldu efni, og í
atriðinu Eftir konsertinn er það
sama stef notað aftur tvisvar auk
þess sem á milli er leikið stef, sem
Jón merkir B og telur nú alfarið
sína eigin smíð. í myndinni tekur
flutningur þessa síðara stefs (í
minni eigin útfærslu) tæpar 16
sekúndur!
I kreditlista kvikmyndarinnar er
tónlistin í þessum tveimur atriðum
skráð sem íslensk þjóðlög og erum
við Jón Leifs skrifaðir höfundar að
útfærslunni. Heimildamaður minn
fyrir þeirri skráningu, að þessi stef
séu íslensk þjóðlög en ekki höf-
undaverk einhvers einstaklings, er
maður sem ég hefi hingað til talið
mig geta treyst og ekki þurft að
vefengja. Hann heitir Jón Ásgeirs-
son og er tónskáld og starfar sem
tónlistargagnrýnandi við Morgun-
blaðið.
Fyrir um það bil einum aldar-
fjórðungi lagði heimildamaður
minn, Jón Ásgeirsson, fram hand-
rit til vörslu og kynningar í nýstofn-
uðu fyrirtæki íslenskra tónskálda.
Þetta fyrirtæki heitir íslensk tón-
verkamiðstöð og sat Jón þá í stjórn
þess. Eitt meginmarkmiðið með
fyrirtækinu var að efla dreifingu
og kynningu á íslenskri tónlist.
Þetta handrit sem Jón lagði fram
ber yfirskriftina „Isl. þjóðlög radds.
Jón Ásgeirsson." í þessu handriti
er eitt atriði sem ber
yfirskriftina „ Vísur
Vatnsenda-Rósu
(1795 - 1855) ísl.
þjóð. radds. Jón Ás-
geirsson.“ (Sjá með-
fylgjandi mynd.) Það
er einmitt í þessu atr-
iði handritsins sem
þau tvö stef birtast
sem Jón merkir A og
B og telur sig nú eiga
höfundarétt í. Afrit af
þessu handriti hafa
síðan allt til þessa
dags verið til sölu á
Hjálmar H. opinberum sölustöð-
Ragnarsson um, og Vísur Vatn-
senda-Rósu hafa verið
ótal sinnum sungnar með þeirri
kynningu sem Jón gerir í þessu
handriti, bæði á hljómleikum og í
útvarpi. Þá hafa vísurnar verið
gefnar út á hljómplötu og hvað
eftir annað fjallað um þær í blöðum
landsins með þessari sömu yfir-
skrift. Ekki er mér kunnugt um
að Jón hafi með nokkrum opinber-
um hætti breytt þessari skráningu
né heldur með neinum áberandi
máta gert við hana nokkrar at-
hugasemdir, - fyrr en nú.
Raddsétning, skv. laganna bók-
staf, nýtur ekki höfundaréttarlegr-
ar verndar, og því síður eignast
raddsetjari stef með því einu að
setja það í hljómrænan búning,
þ.e.a.s. að raddsetja það. Útsetning
tónverks nýtur hins vegar lagalegr-
ar verndar, enda er í útsetningum
tónlistar oft um frumort efni að
ræða þó ekki sé það í öllum tilfell-
um. Með yfirskrift sinni i handrit-
inu að því verki, sem Jón nú fullyrð-
ir að sé hans eigin réttmæta hug-
smíð, segir Jón Asgeirsson tvennt.
í fyrsta lagi segir hann að stefin
í verkinu séu íslensk þjóðlög, og í
öðru lagi segir hann að hann sjálf-
ur, Jón Ásgeirsson, hafi raddsett
þessi þjóðlagastef, þ.e.a.s. fært þau
í hljómrænan búning. Enga nokkra
ástæðu hefi ég hingað til haft, né
nokkur annar maður, til þess að
efast um að þessi skráning Jóns
sjálfs sé rétt og gerð með heiðarleg-
um hætti, og ekki veit ég betur en
að fólk geti enn á þessari stundu
keypt sér með löglegum hætti nót-
urnar að Vísum Vatnsenda-Rósu í
handriti Jóns með þessari sömu
yfirskrift. Spumingin sem brennur
á manni er þessi: Hvers vegna skrá-
ir Jón á sínum tíma stefin í Vísum
Vatnsenda-Róu sem íslensk þjóð-
lög, en ekki sem eigin hugsmíðar,
og hvers vegna takmarkar hann
þá hlut sinn í verkinu við hlut radd-
setjarans en ekki við hlut útsetjara
eða frumhöfundar? Fannst Jóni
kannski á sínum tíma, þegar smíð-
in var honum enn fersk í minni,
að stefin bæru of mikinn keim af
þjóðlagaarfinum til þess að honum
væri stætt á því að skrá þau sem
eigin stef? Eða var þetta kannski
bara klókindalegt bragð sem hugs-
anlega myndi nýtast honum vel
einhvern tímann síðar meir? Ekki
veit ég svörin við þessum spuming-
um, en hitt veit ég, að þegar ég
útfærði þessar laglínur í kvikmynd-
inni Tár úr steini stóð ég í þeirri
einlægu trú að þær væru hrein og
tær íslensk þjóðlög, sem eru sam-
eiginleg eign okkar allra. Segir mér
svo hugur um að sú muni einnig
vera trú flestra þeirra annarra sem
á annað borð til þessarar tónlistar
þekkja. Það þarf þess vegna engan
að undra þótt ég hafi ekki talið
mig þurfa þess, sem tónlistarstjóri
kvikmyndarinnar Tár úr steini, að
biðja Jón Ásgeirsson um leyfi til
þess að nota þessi ágætu þjóðlaga-
stef í myndinni né heldur biðja
hann leyfis til að útsetja þau fyrir
sinfóníuhljómsveit, hljóðrita þau,
eða skrá uppruna þeirra í kreditlist-
anum öðruvísi en gert er og sá
hinn sami Jón gerir í opinberu
handriti sínu, sem selt hefur verið
í afritum til almennings í landinu
undir heitinu Vísur Vatnsenda-
Rósu.
Jón gerir að umtalsefni í ákæru
sinni útgáfu íslenskrar tónverka-
miðstöðvar á tónlistinni úr um-
ræddri mynd á hljómdiskum, en til
er samningur á milli aðalframleið-
anda kvikmyndarinnar, Tónabíós
hf., og tónverkamiðstöðvarinnar
þar sem Tónabíó fyrir sitt leyti
veitir miðstöðinni leyfi til þess að
gefa slíka diska út gegn ákveðnum
tæknilegum skilyrðum. Tónabíó sá
um að tónverkamiðstöðin fengi
aðgang að viðkomandi hljóðbönd-
um og afhenti auk þess afrit af
kreditlista kvikmyndarinnar, að
sjálfsögðu með þeirri skráningu
sem fyrr getur um í þessari grein.
Hvort um ónákvæmni í höfunda-
skráningu á þessum hljómdiskum
er að ræða getur Jón Ásgeirsson
sjálfur.sem auðveldast rætt um við
forsvarsfólk miðstöðvarinnar og
með því gert sér ferð upp í Síðum-
úla 34. Ég er viss um að hann mun
mæta þar velvilja með kvartanir
sínar, og hann getur þá í leiðinni
skráð vísurnar hennar Vatnsenda-
Rósu með sínum nýja hætti og tek-
ið þá um leið ítrekuðum áskorunum
forsvarsmanna miðstöðvarinnar
um að höfundar skrái verk sín með
réttum og nákvæmum hætti.
Eins og fyrr kemur fram í þess-
ari málsvörn þá gefur Jón Ásgeirs-
son í ákæru sinni það til kynna,
að ég geti hugsanlega dæmt í mínu
eigin máli sem fremsti forystumað-
ur í stærstu félagshreyfíngu ís-
lenskra listamanna. Til þess að
koma í veg fyrir slíkt ætli hann
að vísa ákæru sinni til Stefs, Sam-
taka tónskálda og eigenda flutn-
ingsréttar. Hér mælir Jón einfald-
lega gegn betri vitund því að hann
veit fullvel, eins og ég, að Bandalag
íslenskra listamanna er ekki neins
konar réttardómstóll og fer ekki
með neina lögboðna réttargæslu í
málefnum listamanna. Ég læt les-
endum eftir að dæma sjálfir um
það hvers konar hugarfar það er
sem býr að baki aðdróttunum af
þessu tagi.
Hins vegar mun ég fagna því ef
Jón vísar ákæru sinni á hendur mér
um stuld á tónhendingum hans til
Stefs, og enn betra þætti mér ef
hann vísaði henni jafnframt til al-
mennra dómstóla þar sem ég fengi
með reisn að veija heiður minn og
sæmd. Ef til slíkrar dómsmeðferðar
kæmi myndi ég að sjálfsögðu leiða
heimildamann minn, Jón Ásgeirs-
son, til vitnis í máli mínu. Spuming-
in er bara sú hvor Jóninn það verð-
ur sem mælir í vitnastúkunni: sá
sem skrifar handritið að Vísum
Vatnsenda-Rósu eða sá sem nú sak-
ár kollega sinn í tónskáldastétt um
glæpsamlegt athæfí.
Eftirmáli
Það hefur verið mér nokkuð til-
efni til umhugsunar síðan þessi
skrif Jóns Ásgeirssonar birtust í
sunnudagsblaðinu hvernig það
eiginlega getur gerst að maður fái
birta í blaðinu, með því sem næst
engum fyrirvara, ákæru á hendur
öðrum manni um þjófnað. Sú
spurning vaknar hvort hér séu all-
ir jafnir gagnvart ritstjórn blaðsins
eða hvort starfsmenn þess njóti
hvað þetta varðar einhverra for-
réttinda. Getur til dæmis einhver
maður X út í bæ fengið birta
ákæru í Morgunblaðinu því sem
næst samdægurs á hendur ein-
hverjum öðrum manni Y, sem sá
fyrrgreindi grunar um að hafa
rænt frá sér peningum? Eða: Þarf
maður X að vera starfsmaður
blaðsins til þess að fá að njóta
slíkra réttinda? Eða er heila málið
svo einfalt, að láti starfsmaður
blaðsins birta eftir sig ákæru af
því tagi sem hér um ræðir hafi
hann brugðist trúnaði þeirra sem
ráðið hafa hann til starfsins? Spyr
sá sem ekki veit.
Höfundur er tónskáld.
Til varnar vini
„Svona gerir maður
ekki.“ Á þessum orð-
um endar Jón Ás-
geirsson, tónskáld og
tónlistargagnrýnandi,
ádrepu sína til ein-
hvers mesta sóma-
manns sem ég hef
kynnst, Hjálmars H.
Ragnarssonar. Ég vil
hér með gera orð Jóns
að mínum og endurtek
því: Svona gerir mað-
ur ekki. Maður sendir
ekki frá sér illskeyttar
sendingar r stundar-
bræði, án þess að hafa
samband við þann
sem sendingin er ætluð, og
skyggnast fyrir um hvaða forsend-
ur búa að baki, og allra síst manni
sem ég veit að Jón þekkir ekki
að neinu misjöfnu. (Jón telur sig
reyndar hafa ámálgað þetta við
Hjálmar að lokinni frumsýningu.
Ég spyr hins vegar: Hvernig getur
hann ætlast til þess að höfundur
sem er að upplifa afrakstur sex
ára vinnu sinnar, og er í sæluvímu
vegna móttakanna, sé, örfáum
mínútum eftir að sýningu verksins
lýkur, í aðstöðu til að svara að-
dróttunum af einhverju viti?) Jón
er svo (ó)heppinn að hafa of greið-
an aðgang að blaði allra lands-
manna, því greinin er prentuð og
birt áður en honum rennur reiðin.
Hilmar Oddsson
hlutlæga
blaðsíðum
Jón Ásgeirsson gerir
sig hér sekan um
bráðlæti. Játi hann
slíka yfirsjón er hann
í mínum augum meiri
maður.
Mér er ómögulegt
að skilja hvernig mað-
ur, með allar þessar
miklu og heitu tilfinn-
ingar út af „smá-
ræði“, sem hugsan-
lega, já, aðeins hugs-
anlega er yfirsjón að-
standenda kvikmynd-
arinnar Tár úr steini,
getur skrifað aðra
grein, í þessu tilfelli
gagnrýni, nokkrum
framar í sama blað.
Jón Ásgeirsson, segir
Hilmar Oddsson, gerir
sig sekan um bráðlæti.
Enda segir mér svo hugur að
persónuleg sárindi hafi meitlað
mál hans, og mögulega varnað
því að hann „miSsti sig“, gæfi
annars konar tilfinningum lausan
taum. Nei, rétt skal vera rétt,
smátt sem stórt, nú sem fyrr.
Höfundur er leikstjóri.