Morgunblaðið - 27.09.1995, Blaðsíða 20

20 MIÐVIKUDAGUR 27. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Mynd eftir Pan frumsýnd
Kaupmannahðfn. Morgunblaðið.
KNUT Hamsun (1859-1952) vekur áhuga
kvikmyndagerðarmanna. Fyrir nítján árum
kvikmyndaði danski kvikmyndagerðarmaður-
inn Henning Carlsen „Sult“ og skapaði þar
með áhrifamikla mynd eftir bók Hamsuns.
Nýlega var frumsýnd önnur Hamsun-mynd
hans, „Pan“. Einnig er kvikmynd um Knut
Hamsun í burðarliðnum, eftir að hafa verið í
bígerð í átján ár. Þar koma við sögu ýmsir
af þekktustu listamönnum Norðurlanda, svo
sem Jan Troell, Per Olof Enquist, Max von
Sydow og Ghita Nörby. Hamsun vann sér það
til frægðar að fá Nóbelsverðlaunin og vera
dæmdur fýrir landráð, fyrir fylgispekt við
nasista. Norðmenn hafa alla tíð átt erfitt með
að taka á Hamsun og enginn efi er á að
myndin mun vekja upp umræður um vanda-
málið Hamsun enn á ný. En aðstandendur
myndarinnar stefna einnig á að koma mynd-
inni á framfæri við heiminn og þá ekki síst í
Evrópu.
Hinn klassíski
ástarþríhyrningur
Pan er sagan um Glahn, þrítugan liðþjálfa,
sem fer til fjalla í Noregi eitt sumarið. Þar
verður hann ástfanginn af alþýðustúlkunni
Evu, sem hikar ekki við að fylgja tilfinningum
sínum og gefst honum á vald. En Glahn getur
ekki látið vera að elta uppí auðmannsdótturina
Edvördu og þessi samdráttur stefnir lífi þre-
menninganna í tortímingu.
Hamsun skrifaði tvisvar um Glahn. Fyrst
skrifaði hann smásögu 1894 um Glahn, þar
sem veiðifélagi hans á Indlandi segir frá hinum
bijóstumkennanlega manni, Glahn, sem hann
skýtur á endanum. Tveimur árum síðar skrif-
aði hann skáldsöguna Pan. Henning Carlsen
notar hvort tveggja í mynd sinni, þar sem
myndin hefst á að Glahn rifjar upp sumarið
sitt í Noregi og ástarsögurnar þaðan, auk
þess sem brugðið er upp glefsum af lífinu í
hitabeltinu.
Glahn er leikinn af norska leikaranum Lasse
Kolsrud og Edvarda af Sofie Gráböl, ungri
danskri leikkonu, sem þegar hefur getið sér
gott orð fyrir kvikmyndaleik heima fyrir. Eva
er leikin af norsku leikkonunni Anneke von
der Lippe, sem á eftir að leika Barböru í sam-
nefndri kvikmynd eftir bók Jörgen-Frantz
Jacobsens.
Myndin hefur fengið blendna dóma, einkum
í Noregi, meðan danskir gagnrýnendur hafa
tekið henni betur. Hún er þó ekki álitin stand-
ast samanburð við fyrri Hamsun-mynd Carls-
ens. Honum þykir heppnast vel að skapa and-
stæðu milli hitabeltisins og norska sumarsins.
Annað mál er svo að ástartvískinnungur
Glahns milli hinnar einföldu og lífsglöðu Evu
og hinnar dyntóttu Edvördu er kannski ekki
sérlega sannfærandi í augum nú-
tímafólks. Gráböl þykir heldur ekki
vera jafnstríðlynd og bókapersónan.
Þegar danski rithöfundurinn
Thorkild Hansen gaf út þriggja
binda verk 1978 um Hamsun og
réttarhöldin gegn honum vakti bókin
gífurlegar umræður og deilur í Nor-
egi. í kjölfar bókarinnar vaknaði
hugmyndin um að gera kvikmynd
um ævi hans. Það er ekki fyrr en
nú að tekist hefur að skrapa saman
fé og fólki til að gera myndina. Leik-
stjóri verður Svíinn Jan Troell, sem
meðal annars gerði á sínum tíma fræga mynd
um sænska vesturfara. Myndin mun kosta
rúmar 400 milljónir íslenskra króna.
Til liðs við sig hefur hann fengið sænska
rithöfundinn Per Olof Enquist, sem áður hefur
meðal annars skrifað leikrit um ævi Strind-
bergs og H.C. Andersens, sem íslenskir leik-
húsgestir kannast vísast við. Handritið byggir
Enquist á bók Hansens, þó réttarhöldin verði
ekki aðalatriðið, heldur ástarsaga Hamsuns
og leikkonunnar Marie, sem síðar varð kona
hans. Fyrst átti myndin að heita Knut og
Marie, en mun nú heita Hamsun.
Hamsun var orðinn þekktur rithöfundur og
48 ára, þegar leikrit eftir hann var sett upp
í Osló. Ung leikkona, Marie, átti að leika aðal-
hlutverkið og hún var því látin
hitta höfundinn. Hann varð
snarástfanginn af henni og hún
yfirgaf heitmann sinn til að
giftast rithöfundinum. Á
stríðsárunum var Hamsun hlið-
hollur Þjóðveijum og Marie
starfaði að krafti í norska nas-
istaflokknum, auk þess sem
hún lék og skrifaði barnabæk-
ur. Hún skrifaði síðar um ævi
þeirra hjóna og einnig hefur
sonur þeirra skrifað um föður
sinn.
Elli Hamsuns varð bitur, því
hann var dreginn fyrir rétt eft-
ir stríð og dæmdur fyrir land-
ráð, svo 86 ára missti hann
allt sitt í kjölfar þess. Norð-
menn hafa skýrt fylgni hans
við nasismann á ýmsan hátt, meðal annars
með því að hann hafi verið geðveikur. í mynd-
inni er reynt að draga upp mynd af rithöfund-
inum og lífi hans, en ekki einblínt á stríðsárin.
Strax og tekið var að hugleiða Hamsuns-
myndina fyrir átján árum var Max von Sydow
hafður í huga sem Hamsun og það verður líka
hann, sem leikur rithöfundinn. Hin danska
Ghita Nörby mun leika Marie, en Nörby þekkja
íslendingar ekki síst úr Matador, auk þess sem
hún leikur að staðaldri á dönsku leiksviði.
Framleiðendur myndarinnar hafa ekki aðeins
norræna markaðinn í huga, heldur vonast
einnig eftir að koma henni á framfæri í Evr-
ópu. Myndin verður að líkindum frumsýnd
1997.
KNUT Hamsun
á efri árum.
„Þetta get
ég nú gert“
MYNDLIST
Norræna húsiö
TEXTÍLAR
Anna Þóra Karlsdóttir, Ása
Ólafsdóttir, Birna Kristjánsdóttir,
Guðrún Gunnarsdóttir, Ina Salóme,
Ólöf Einarsdóttir
Opið alla daga frá 14-18 til
1. október. Aðgangur 200 krónur.
SEX framsæknar listakonur á
sviði textíla hafa tekið sig saman
um sýningu á nýjum verkum í báðum
kjallarasölum Norræna hússins undir
ofannefndum titli, en undirtitillinn
er „Stjórnleysi í nytjalist".
Er skírskotað til vinnubragðanna
og efnisins á milli handanna, sem
er hvorki sígilt né almennt í gerð
myndverka. Eins og segir utan á
sérstæðri og lífrænni skrá: hnoðuð
ull - samanþvældir rafmagnsvírar -
undið girðingamet, kassarusl, hross-
hár - og gúmmílufsur, - flekkóttar
druslur.
Þótt efnið sé þannig að vissu marki
skylt því sem þeir nefna „moyens
pauvres" í Frans, era það engir við-
vaningar sem hér era á ferð, heldur
vel menntaðar listakonur, sem hafa
það að markmiði að búa til list úr
tilfallandi hlutum. Og þó ekki alveg
tilfallandi, því þær hafa allar valið
sér sérstakan afmarkaðan efnivið til
að vinna úr hvað þessa sýningu varð-
ar, en hins vegar era þær flestar
þekktar fyrir að nýta sér aðskiljan-
legustu efni í listsköpun sinni og að
sjálfsögðu einnig sígild. Þetta, að
vinna í tilfallandi efnum getur verið
mjög lærdómsríkt hliðarspor frá hin-
um hefðbundnu, eitthvað í líkingu
við að það skerpir í flestum tilvikum
litaskyn málara að vinna einungis í
svart-hvítu og grátónaheiminum um
skeið eða inn á milli.
Einnig segir, „að myndlistarverk
án handverkskunnáttu er ef til vill
betur geymt sem hugmynd. Nytja-
list, án þekkingar og tilfinningar
fyrir fagurfræði, er betur látin kyrr
liggja“.
Anna Þóra Karlsdóttir hnoðar og
þæfir ull og gerir það af mikilli hug-
kvæmni og formrænni tilfinningu,
þannig að sum verk hennar virka sem
skúlptúrar, svo sem „Kyrna" (15)
og „Kyrna“ (18). það er eitthvað
ekta og forneskjulegt og jafnframt
nútímalegt við þessa hluti Önnu
Þóra, og hún hefur svo ríka samsemd
með efniviðinum handa á milli að
fágætt má telja. Þannig er eitthvað
sem maður finnur.
og kannast við í
þessum verkum
án þess þó að
geta fullkomlega
skilgreint það.
Hið fyrirferðar-
mikla grámósku-
lega gluggatjald
listakonunnar
stingur mjög í
stúf við hin
smærri verk, nýt-
ur sín trauðla í
þessu umhverfi
og staðsetningu.
Ása Ólafsdóttir
er öll í pappa-
kassaforminu að
þessu sinni, auk
þess sem ein frístandandi keila á
gólfí ber margar litlar ástarljóða-
umbúðir uppi (smá pappaöskjur). Til
viðbótar hanga nokkrar á veikum
þráðum úr loftinu, eins og skírskotun
til hverfulleika ástarinnar, að eins
gott er að halda vel utan um hana
og fara varlega, því mjótt er bil ást-
ar og haturs og kannski er ásthatrið
algengast í mannheimi er svo er
komið. Framkvæmdin er þó eitthvað
ósannfærandi og mun meiri veigur
í veggverkum eins og „Húsandans"
(22) þar sem sér í kunnuglega helgi-
mynd og svo „Hjálpartækjabankinn"
(23) sem geymir lífsyndið í koparvír,
skreyttan örsmáum marglitum perl-
um. En stóri svarti hilluskápurinn
(25) með tuttugu hólfum reyndist
áleitnastur verkanna við endurtekna
skoðun, vegna hinnar hreinu og af-
dráttarlausu „minimölsku" vísunar.
Birna Kristjánsdóttir er með inn-
setningarverk (installation), jafn-
. framt er verk hennar fjölþættast í
formi og efnistökum. Um tólf aflang-
ar ræmueiningar er að ræða, sem
virka eins og fortjöld og samsetning
þeirra byggist á vír, vaxi, litadufti,
dúk, málningu. Að baki þeim sér í
þrjá skápa í • formi líkamninga úr
gifsi með opið skilrúm og sér í ýmis-
legt smálegt inn í þeim eins og perlu-
festi, bamagull og ljósmyndir. Skír-
skotunin er margræð, en ekkert svar
fær skoðandinn við vangaveltum sín-
um, en getur komist að mörgum nið-
urstöðum og þeim ólíkum.
Guðrún Gunnarsdóttir, sem al-
mennt mun þekktust fyrir fallegar
rúmábreiður sem hún hannaði um
árið, hefur tekið rafmagnsvír til
handargagns og búið til úr honum
margvíslega formaðar körfur. Létt
og lífræn vinnubrögð era einkenni
Listakonurnar sex.
þeirra ásamt yndisþokka einfaldleik-
ans. Svo virðist sem hún komist full
létt frá sumum, en körfur eins og 4
og 5, sem bera nöfnin „Karfa fyrir
geimverar", og „Karfa fyrir franskt
brauð“ bera í sér formræn átök og
jafnframt „Karfa fyrir gleymsku"
(28) og „Karfa fyrir bollur" (29).
ína Salome er einnig með hreina
og klára innsetningu og er eins langt
frá fyrri athöfnum sínum í textílum
og hugsast getur. Er um að ræða
sviðsetta lautarferð með öllu því sem
slíkri uppákomu fylgir nema mann-
fólkinu, sem mun eiga líkast til að
vera sýningargestirnir sjálfir.
Ólöf Einarsdóttir áréttar svo með
verki sínu „Fótmál" (27) að fram-
kvæmdin í heild er hugsuð sem ein
allsherjar innsetning. Níu ferköntuð-
um einingum hefur verið raðað í
boga á gólfið í jnnri sal. Undirstaðan
sem sýnist fyrst úr hörðu efni eins
og sementi og leiðir hugann að gang-
stéttarhellum reynist svo vera úr
hjólbörðum og upp úr þeim eins og
vex lífið í formi hrosshára, undir-
strikað með mýkt bómullarefnisins.
Hér er eins og leikið með andstæð-
umar hart - mjúkt og sjónhverfíngu
um eðli efnanna.
Hvað innsetningar á gólfi snertir
er mikilvægt að það sé einlitt og
hlutlaust, annars spilar það full-
mikið inn í sjálf verkin eins og ger-
ist á þessari sýningu, sem ber að
auki afar mikinn svip af mörkuðum
norrænum tilraunum á sviði textíla.
Og þar sem ekki er vottur notagildis
á ferðinni, öllu frekar hrein og bein
sköpun, fer minna fyrir stjómleysi á
vettvanginum en mun meira á fram-
lengingu og kúvendingu hugtaksins.
Bragi Ásgeirsson
Nýjar bækur
A mörkum
tveggja heima
SMASAGNASAFNIÐ Kvöld í ljós-
turninum eftir Gyrði Elíasson er
komið út. Þetta er safn
tuttugu og tveggja
sagna „þar sem höf-
undurinn beitir stíl-
galdri og sérstöku inn-
sæi til að skrifa sögur
sem velflestar gerast á
mörkum þeirra tveggja
heima sem afmarka til-
veru Islendinga," segir
í kynningu forlagsins.
Ein sagnanna hefst
svo: „Á kvöldin, eink-
um að haustiagi, sést
stökum sinnum í
Möðrudal maður með
þykka bók í höndum
og lukt í enni og mjak-
ast fótgangandi yfír
möðruvelli, niðursokkinn
Gyrðir Elíasson
sölnaða
lestur.
Og luktarlampinn sveiflast af síð-
unum niður í jarðardimmuna og
sumir telja sig hafa
séð orð hrökkva af
bókarsíðunum og falla
i moldarflag - en fátt
vex af haustsáningu.“
Gyrðir Elíasson
hefur áður sent frá sér
smásögur, skáldsögur
og ljóð.
Utgefandi er Mál
og menning. Kvöld í
ljósturninum er 88
bls., unnin í Prent-
smiðjunni Odda hf.
Myndskreytingar í
bókinni eru eftir Elías
B. Halldórsson en
málverk á kápu gerði
Sigurlaugur Elíasson. Verð 2.680
kr.
Duldar vísanir
MYNDLIST
Listhorn Sævars
Karls
INNSETNING
Eygló Harðardóttir
Opið á verslunartíma rúmhelga
daga. Aðgangur ókeypis.
Til 4. október.
ÞAÐ er ekkert lát á svokölluðum
innsetningum í rými í listhúsum
borgarinnar og eðlilega ekki heldur
því, að við umfjallendur þeirra
kveinkum okkur í ljósi upplýs-
ingafátæktar á framkvæmdunum.
Jafnvel nokkrar hugleiðingar á ein-
blöðungi geta komið okkur á spor-
ið, en eins og sýningarnar eru sett-
ar fram kalla þær á skrif innvígðra
sérfræðinga, sem margir eiga
dijúgan hlut í þróuninni. En skyldu
ekki jafn fáir lesa slík skrif og
rata á sjálfar sýningarnar er svo
er komið?
Það er svo alveg víst, að innsetn-
ingar eiga að flytja boðskap hvort
heldur opinn og ótvíræðan sem
lokaðan og dulmagnaðan, en menn
vilja hafa eitthvað í lúkunum til
að ganga út frá, til að geta nálg-
ast og meðtekið vísdóminn.
Að sjálfsögðu varða hin marg-
víslegustu tákn vegferð mannsins
og er hér enginn að bera brigður
á, að þau séu fullgild, hvernig svo
sem þeim er raðað í tilfallandi sýn-
ingarrými. Spumingin er einfald-
lega út frá hveiju er gengið í það
og það sinnið, því maður býst síður
við að hér sé um staðlað ferli að
ræða og sjaldnast liggur það ljóst
fyrir. Það mætti jafnvel skilgreina
það á þann veg að líkast er sem
borinn sé eldur að kveikiþræði, að
sinna þessari sjálfsögðu upplýs-
ingaskyldu, og hann kveikir vel að
merkja og sem betur fer aldrei á
sér sjálfur. Þá greinist starfsvett-
vangur listrýna síður af hæfileika
þeirra á sviði getspeki eða að leysa
gátur, og er hér til full mikils ætl-
ast.
Gjörningur Eyglóar Harðardótt-
ur er jafn fullgildur og margir
þeir sem hafa sést í sama rými og
jafnvel lífrænni og þannig séð
markverðari, en satt að segja
treysti ég mér ekki til að ráða í
hann í ljósi upplýsingafátæktar.
Og framvegis læt ég það vera, að
skrifa um sýningar sem vanrækja
frumskyldu slíkra framkvæmda
eins og maður sér það hvarvetna
gert í marktækum sýningarsölum
erlendis.
Bragi Ásgeirsson