Morgunblaðið - 27.09.1995, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 27. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
UM ÞESSAR mundir svigna
hillur matvöruverslana af íslensku
grænmeti, fersku og girniiegu.
Gæði og hollusta skína þar úr
hverri afurð og engum blandast
hugur um að hér er á ferðinni
vönduð, innlend framleiðsla.
Breytingin sem orðið hefur á fram-
leiðsluháttum og umfangi þessar-
ar greinar er raunar byltingu lík-
ust. Ekki er langt síðan að fátt
annað prýddi grænmetisborð
verslana á þessum árstíma en fá-
einir tómatpokar og nokkrar gúrk-
ur. Nú er fjölbreytnin í framboði
innlendu framleiðslunnar þannig
að neytendur kunna varla að nefna
allar tegundimar. Fáar greinar
íslensks landbúnaðar geta státað
af svipaðri grósku og garðyrkjan.
Nútíma tækni hefur verið innleidd
við ræktun, jarðvegur er víða
vermdur með hitalögnum, akríl-
dúkar hylja víðáttumikla akra og
nýjar vistvænar leiðir móður nátt-
úru eru nýttar til að hafa hemil á
skaðlegum skordýrum. Sem dæmi
má nefna að í stað þess að úða
skordýraeitri á gróðurhúsagræn-
meti eru ránmaurar nýttir til að
eyða skaðvaldinum og er óvíða ef
nokkurs staðar í Evrópu notað
jafnlítið af vamarefnum við fram-
leiðsluna og einmitt hér á landi.
Það er þó einn galli á gjöf Njarð-
ar: íslenskt grænmeti er dýrt.
Margir neita sér hreinlega um
þessa heilnæmu vöru, eingöngu
vegna verðsins, og svo mikið er
víst að fáir geta leyft sér þann
munað að borða eins mikið af
grænmeti og þeir gjarnan vildu.
Alvara þessa máls felst í því að
grænmeti er ekki munaðarvara
heldur nauðsynjavara. íslensk
börn þurfa grænmeti ekki síður
en mjólk eða aðra hollustuvöru.
Ellilífeyrisþegar og aðrir með
takmörkuð fjárráð þurfa líka að
geta haft grænmeti á
borðum, ekki bara á
tyllidögum heldur alla
daga.
Hollusta grænmetis
er óumdeild. Rann-
sóknir síðustu ára
hafa staðfest enn
frekar þau gömlu
sannindi að það er
hollt að borða vel af
grænmeti. Hollustan
er ekki aðeins fólgin í
ríkulegu magni víta-
mína, steinefna og
trefjaefna, heldur
virðist fjöldi annarra
efnasambanda koma
þar við sögu. Athyglin
hefur meðal annars beinst að svo-
nefndum andoxunarefnum í græn-
meti og ávöxtum, en þessi efni
eiga það sammerkt að þau koma
í veg fýrir skemmdir í frumum af
völdum skaðlegra sindurefna.
Rannsóknir hafa ítrekað sýnt að
þeir sem borða ríflega af græn-
meti fá síður hjarta- og æðasjúk-
dóma eða ýmis krabbamein, meðal
annars lungna- og magakrabba-
mein. Hvort hollustueiginleikar
grænmetis eru fyrst og fremst
fólgnir í andoxunarefnum, vítam-
ínum, steinefnum eða trefjum
skiptir ef til vill ekki meginmáli.
Grænmeti er einfaldlega hollt.
Þessi ágæta fæða hefur síður
en svo verið fyrirferðarmikil í dag-
legu fæði Islendinga fram til
þessa. Árið 1992 var sala og fram-
boð grænmetis tæp 40 kíló á mann
að frátöldum kartöflum og er það
minna magn en í nokkru öðru
Evrópulandi. Grænmetisneyslan
er þó greinilega að glæðast, salan
eykst ár frá ári og áhugi almenn-
ings og smekkur á nýjum tegund-
um Ieynir sér ekki. Hins vegar
vekur athygli hversu lítilfjörleg
neysla bama og ungl-
inga er á þessari holl-
ustuvöru. Samkvæmt
könnun Manneldis-
ráðs á mataræði
barna og unglinga
láta þau að jafnaði inn
fyrir sínar varir 37
grömm af grænmeti á
dag, en það samsvar-
ar um hálfum tómati
eða einum þriðja úr
gulrót. Minna gat það
varla verið. Til saman-
burðar má nefna að
æskileg lágmarks-
neysla grænmetis er
100 grömm á dag að
mati Manneldisráðs.
Danskar, norskar og sænskar ráð-
leggingar hljóða hins vegar upp á
150 gramma lágmarksneyslu
grænmetis á dag.
Manneldisráð hefur nýlega birt
endurskoðuð manneldismarkmið
fyrir íslendinga. Eins og nærri
má geta er þar lögð megináhersla
á fjölbreytt fæði úr öllum fæðu-
flokkum. Þar sem grænmetið er
tvímælalaust sá flokkur matvæla
sem helst verður útundan í fæði
okkar íslendinga stendur fjöl-
breytnin því aðeins undir nafni að
grænmeti verði áþreifanlegur hluti
daglegrar fæðu á sama hátt og
mjólk, brauð, kjöt eða fiskur. Mál-
tíð telst yfirleitt ákjósanleg að
samsetningu ef grænmeti þekur
um það bil einn þriðja hluta disks-
ins, kjöt eða fiskur annan þriðjung
og kartöflur eða annað meðlæti
þann þriðja. Slík hlutföll eru æði
ólík því sem oft ber að líta á matar-
diskum okkar þar sem örfáar
grænmetissneiðar skreyta disk-
barminn.
Því er ekki að neita að ráðlegg-
ingar Manneldisráðs um aukna
grænmetisneyslu verða stundum
hejdur hjáróma í ljósi verðlags
vörunnar. Nú er ljóst að GATT-
samningurinn verður varla sú stoð
sem margir bundu vonir við til að
knýja fram lækkun grænmetis-
verðs. Sá samningur fjallar fýrst
og fremst um afnám framleiðslu-
styrkja og því má jafnvel búast
við að heimsverð á landbúnaðar-
Manneldisráð mælir
með tvöföldun græn-
metisneyslu, segir
Laufey Steingríms-
dóttir, og staðhæfir að
lækkun grænmetisverðs
feli í sér heilsubót og
kjarabót neytenda.
vörum hækki fremur en lækki
þegar fram í sækir. Vandamál
okkar er hins vegar fyrst og fremst
hár framleiðslukostnaður íslensks
grænmetis, og það þrátt fyrir
dugnað og elju garðyrkjubænda.
Sumir kostnaðarliðir við fram-
leiðsluna eru einfaldlega þess eðlis
að hvorki er gerlegt né fýsilegt
að hafa þar áhrif. Við höfum til
dæmis ekki áhuga á að lækka laun
starfsfólks sem vinnur við upp-
skeru til jafns við laun farand-
verkafólks víða um heim. Við höf-
um heldur ekki tök á að breyta
legu landsins eða veðráttu, að
minnsta kosti ekki utandyra. Við
getum hins vegar svo sannarlega
haft áhrif á einstaka kostnaðar-
liði, hróplegasta dæmið er hár raf-
magnskostnaður grænmetisfram-
leiðenda, en þeir borga hærra verð
fyrir sína raforku en erlendir sam-
keppnisaðilar og það á sama tíma
og við keppumst við að selja ódýra
orku til stóriðju. Þrátt fyrir afnám
styrkja til landbúnaðar mætti
styðja við bakið á grænmetis-
bændum svipað og gert er víðast
hvar í veröldinni, með því að létta
af þeim ýmsum álögum við að-
föng, framkvæmdir og byggingar
Grænmeti er nauðsynja-
vara - ekki munaður
Laufey
Steingrímsdóttir
sem eru óhjákvæmilega viðameiri
og kostnaðarsamari fyrir greinina
hér á landi en sunnar á hnettinum.
Grænmeti verður seint ódýr
vara á íslandi, ekki frekar en aðr-
ar íslenskar landbúnaðarvörur.
Hins vegar er engin ástæða til
þess að það sé hlutfallslega dýrara
að framleiða grænmeti hér á landi
en aðra landbúnaðarvöru. Verð
grænmetis hlýtur að vísu að vera
mjög breytilegt, það er til dæmis
eðlilegt að það sé hæst fyrstu
dagana eftir að nýja uppskeran
kemur á markað en lækki síðan
þegar fleiri framleiðendur fylla
markaðinn. Þegar innlenda upp-
skeran minnkar á markaðnum
ætti líka innflutt grænmeti - án
ofurtolla - að geta skapað eðlilegt
aðhald fyrir greinina. Það er hins
vegar algjörlega óviðunandi fyrir
íslenska neytendur að magn inn-
flutts grænmetis án ofurtolla sé
bundið við innflutning frá árinu
1988 eins og ný lög gera ráð fyr-
ir. Neysla grænmetis er að aukast
og þarf að eflast enn frekar ef vel
á að vera. Fortíðarhelsi á þannig
engan veginn við hér. Þar sem
eftirspurn grænmetis fer að miklu
leyti eftir verðlagi er innanlands-
þörf ekki einhver ákveðin og óum-
breytanleg stærð fengin úr fortíð-
inni. Innflutningur þarf því að
geta aukist engu síður en innlend
framleiðsla. Það er engin ástæða
til að tortryggja sérstaklega holl-
ustu innflutts grænmetis eins og
margir virðast gera. Nákvæmar
mælingar Hollustuverndar ríkisins
á varnarefnum og öðrum aðskota-
efnum í grænmeti sem hér er á
markaðnum hafa sýnt að allur
ótti um að hingað sé flutt menguð
og heilsuspillandi vara er með öllu
ástæðulaus. Manneldisráð mælir
með allt að tvöföldun grænmetis-
neyslu, tvöföldun kostnaðar vegna
grænmetiskaupa yrði óefað mörg-
um heimilum um megn. Lækkun
grænmetisverðs gæti þannig orðið
hvortveggja í senn; kjarabót og
heilsubót fyrir íslenska neytendur.
Höfundur er forstöðumaður
Manneldisráðs.
Tryggingaráð og tannsmiðir
tannsmiðir að þeir hafa
ekki nægilega þekk-
ingu, en taka að sjálf-
sögðu við auknum rétt-
indum sem berast án
fyrirhafnar. Ekki skal
efa að tannsmiðir geti
lært þá verkþætti sem
um ræðir, en það verður
þá að koma upp skóla,
kenna þeim og veita
þeim viðeigandi réttindi
að loknu námi.
Til að skýra nánar
þetta einstæða kerfís-
klúður vil ég rekja sögu
þess í nokkrum þáttum.
Fræðsluþáttur
Lögverndað starf:
Hörður
Þórleifsson
klíniskt nám.
Hvort sem lög um
tannsmið eru óskýr
eður ei, eitt er ljóst:
Iðnaðarmenn hafa
hingað til ekki haft
leyfi til að vinna við
lækningar.
Bryndísarþáttur
Bryndís tannsmiður
starfaði við gervi-
tannasmíð í áravís í
trássi við lög, þrátt fyr-
ir kærur tannlækna og
viðvarar.ir landlæknis.
Hún taldi sem „meist-
ari“ að „hennar fólk“
ætti rétt á endur-
greiðslu hjá TR og
ÍSLENSKIR tannsmiðir hlakka
yfír því að Tryggingastofnun ríkis-
ins, (TR), sé ekki stætt á að mis-
muna einstaklingum innan tann-
smiðafélagsins vegna samkeppnis-
laga og deili nú út tannlæknaleyfum
til tannsmiða. Nú geta tannsmiðir
unnið sem tannlæknar í munnholi
fólks án þess að þurfa til þess sér-
hæfða (klíniska) menntun eða próf.
Tryggingaráð hefur gert iðnaðar-
menn að læknum án nokkurrar fyr-
irhafnar af þeirra hálfu.
Eðlilegt er að tannsmiðir fagni
léttfengnu leyfínu, flestir með
þriggja mánaða bóklegt nám að baki.
Telja verður slíkt með eindæmum
þegar menntunarkröfur aukast í
flestum greinum og próf og gráður
taldar æ nauðsynlegri. Erfitt er að
skilja hvað tryggingaráði gengur til
með að leggja algjörlega niður
menntunarkröfur í einni grein lækn-
inga og leyfa iðnaðarmönnum án
menntunar í faginu að stunda lækn-
ingar í munnholi.
Sem betur fer skilja og vita flestir
g] KERFISÞRÓUN HF.
“ Fákafeni 11 - Sími 568 8055
Starf þar sem löggjafinn (samfélag-
ið) krefst ákveðinnar þekkingar og
prófs til að hægt sé að fá viðurkenn-
ingu til starfsins. Löggjafanum ber
og að vernda almenning fyrir þekk-
ingarsnauðum ogpróflausum. Dæmi:
Læknir, tannlæknir, lögfræðingur,
hjúkrunarfræðingur, flugstjórar
o.s.frv.
Tanniæknar eru, samkvæmt lög-
um um tannlækningar, þeir einu sem
mega stunda þá grein og vinna í
munnholi sjúklinga. Lögin eru skýr.
Tannsmiðir læra starf sem er hlið-
argrein tannlækninga og er sú vinna
ekki klínisk og fer fram á vinnustað
sem getur verið langt frá tannlækna-
stofu.
Vandræðagangur hefur verið með
að skilgreina tannsmiði, þeir voru
ýmist taldir til heilbrigðisstétta eða
iðnaðarmanna. Reglugerð um þá sem
heilbrigðisstétt var felld úr gildi og
síðan eru þeir iðnaðarmenn með
óskilgreint starfssvið og „meistara-
bréf“. í menntun þeirra er ekkert
benti ráðherra á þessa mismunun.
Ráðherra lét boð ganga til trygginga-
ráðs að veita erindi Bryndísar já-
kvæða umfjöllun. Tryggingaráð
samdi við Bryndísi um að endur-
greiða henni vinnu eftir taxta sem
var lægri en tannlæknataxti, (ágúst
1992).
Heyrst hefur að lögfræðiálit innan
heilbrigðis- og tryggingamálaráðu-
neytisins hafi hljóðað: „Gjörð þessa
samnings stenst ekki lög.“ Sé þetta
satt verður að álykta að samningur-
inn sé lögbrot af hálfu TR. Trygg-
ingastofnun ríkisins gerði iðnaðar-
mann að tannlækni. Aðeins einn
tannsmiður hlaut heiðurinn.
Tryggingaráð ógilti ekki samning-
inn, eins og tannlæknar kröfðust,
heldur hamaðist með ölium tiltækum
ráðum við að réttlæta misgjörðina.
Lögbannsþáttur
Tannlækar vildu ekki una því að
tryggingaráð veitti iðnaðarmanni
tannlækningaleyfí og vildi fá gjörð-
Dómarar gerðu iðnaðar-
manni kleift, segir
Hörður Þórleifsson,
að vinna læknisstörf.
ina ógilta fyrir dómstólum, sam-
kvæmt lögum.
Tannlæknafélaginu var bent á að
fara lögbannsleiðina og komast
þannig hjá að lögsækja TR. Lögbann
var sett í héraðsdómi á vinnu Bryn-
dísar í munnholi sjúklinga. Hæsti-
réttur ógildi lögbannið en tók ekki
afstöðu til málsins sjálfs. Einföld og
þægileg lausn, ekki var þörf fyrir
mikla heimavinnu, engir ráðamenn
særðir.
Ógilding lögbannsins gaf Bryndísi
færi á að sækja skaðabætur til tann-
lækna og hún kærði. Tannlæknar
kærðu á móti. Lögbijóturinn, sem
árum saman hafði unnið án réttinda,
varð nú það rétthár, að hann gat
krafið þann, sem átti að hafa lög-
verndað starf, um skaðabætur,
vegna þess að ólögleg vinna hans
var stöðvuð.
Dómstólaþáttur
Málin fóru fyrir héraðsdóm og viti
menn.
Tannsmiðum voru dæmdar skaða-
bætur fyrir tekjumissi af ólöglegri
vinnu. Iðnaðarmaðurinn var sýknað-
ur af ákæru um lögbrot, þvert á
skýr ákvæði í tannlæknalögum.
Dómarar dæmdu eins og ráðherra
vildi í upphafí, þeir gerðu iðnaðar-
manni kleift að vinna læknisstörf.
Álits sérfróðra manna innan Háskóla
íslands var leitað, en virtist ekki
vera marktækt af dómurum. Hvergi
virtist vera reynt að fara að skýrum
lögum heldur var leitað afbrigða,
jafnvel áratugi aftur í tímann.
I öllu þessu málaþvargi var varla
minnst á þau réttindi sem fólkinu í
landinu eru „tryggð" með lögverndun
starfa eða eftirliti heilbrigðisyfir-
valda með því að réttindi þeirra sem
vinna við lækningar séu samkvæmt
ýtrustu menntunarkröfum.
Lokaþáttur
Sá ferill sem lýst er hér á undan
vekur furðu og margar spurningar.
Þama hefur iðnaðarmanni tekist að
fá ráðherra til að hlusta einhliða á
sitt mál. Síðan virðist viljinn til að
klekkja á tannlæknastéttinni vera
allsráðandi. Sú lögverndun sem tann-
læknalögin eiga að gefa tannlæknum
er látin víkja fyrir óljósum ályktunum
og tilbúnum óvissuþáttum. Álit Há-
skóla íslands er léttvægt fundið.
Það vekur furðu að dómarar, lög-
fræðingar frá Háskóla Islands, skuli
verða til að óvirða háskólann á þann
hátt sem hér er gert.
Því er spurt hvað komi næst? Má
búast við að rafvirkinn setji hjarta-
gangráð í fólk? Fær sjúkraliðinn að
skera upp? Flýgur flugvirkinn þotunni
o.s.frv. Eru samkeppnin og sam-
keppnislögin það sem gildir í framtíð-
inni?
Eg held að dómarar og yfírvöld
verði að gá að sér áður en starfsrétt-
indum lækna er úthlutað til iðnaðar-
manna eða ráðast að lögvernduðurfi
störfum þar sem æðri skólar eiga að
tryggja þekkinguna.
Það ber vott um skammsýni að
kasta til höndum í slíkum málum. Það
er von allra sem stunda lögvernduð
störf, að Hæstiréttur kunni sitt fag,
kynni sér málin vel og losi dómskerf-
ið, tryggingaráð og Tryggingastofnun
við þá hneisu sem þetta mál er orðið.
Höfundur er tannlæknir
á Akureyri.