Morgunblaðið - 07.12.1995, Blaðsíða 10

10 FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Krafa RLR að blaðamaður Morgunblaðsins upplýsi um ónafngreinda heimildarmenn sína
BOGI Nilsson, rannsóknarlögreglustjóri ríkisins,
sótti málið, en krafa hans er sú að Agnesi
Bragadóttur blaðamanni Morgunblaðsins verði
með úrskurði gert að svara spumingum um það
hvaða gögn hún hafi haft undir höndum og frá
hvaða mönnum hún hafi fengið gögn og upplýs-
ingar er hún ritaði í Morgunblaðið 25. - 28.
mars á þessu ári fjórar greinar þar sem gerð
var söguleg úttekt á endalokum Sambands ís-
leriskra samvinnufélaga og uppgjöri viðskipta
SÍS við Landsbanka íslands. RLR vinnur að
rannsókn sem beinist að ætluðu trúnaðarbroti
starfsmanna Landsbankans í tengslum við
efnisöflun blaðamannsins. Sú rannsókn hófst
með bréfi ríkissaksóknara til RLR þar sem RLR
var falið að rannsaka hvort miðlað hefði verið
upplýsingum til Agnesar með hætti sem bryti
gegn ákvæðum laga um þagnarskyldu banka-
starfsmanna og ákvæðum hegningarlaga um
þagnarskyldu opinberra starfsmanna.
Bogi Nilsson sagði að fyrir lægju skýrar
vísbendingar um að Agnes hefði byggt grein
sína á trúnaðarupplýsingum sem starfsmenn
Landsbanka íslands hefðu látið henni í té.
Agnes hefði við yfirheyrslu hjá RLR — þar sem
henni var kynnt að fyrir lægi í málinu saman-
burður á orðalagi í skrifum hennar og orða-
lagi ákveðinna trúnaðarskjala í bankanum —
neitað að svara öllum spurningum um á hvaða
heimildum hún hefði byggt skrif sín. Þar sem
vitnum væri ekki skylt að gefa lögreglu skýrslu
samkvæmt íslenskum lögum hefði RLR ekki
átt annars kost en að krefjast þess að hún
svaraði spumingunum fyrir dómi.
Með vitund og vilja saksóknara
Því hefði blaðamaðurinn neitað og þá hefði
RLR krafist þess úrskurðar sem málflutningur
stæði nú um. Bogi Nilsson tók fram að aðgerð-
ir sínar í málinu væru með vitund og vilja
embættis ríkissaksóknara.
Bogi Nilsson sagði að samkvæmt ákvæðum
39. greinar laga um meðferð opinberra mála
væri öllum skylt að bera vitni fyrir dómi. Um
væri að ræða mikilvæga laga- og siðferðis-
skyldu ails almennings að bera vitni fyrir dómi,
skýra satt og rétt frá og stuðla að réttri niður-
stöðu dómsmála.
Með gildistöku nýrra laga um meðferð opin-
berra mála 1. júlí 1992 hafi verið sett í lög
ákvæði um undanþágu blaðamanna frá vitna-
skyldu að uppfylltum tilteknum skilyrðum.
Fyrir gildistöku þessara laga hafi íslensk lög
ekki veitt blaðamönnum neinn rétt til að skor-
ast undan vitnaskyldu.
Bogi Nilsson reifaði norrænar skýrslur sem
m.a. íjölluðu um vitnaskyldu blaðamanna _og
sagði að ljóst væri að Blaðamannafélag Is-
lands hefði engin áhrif haft á þessa löggjöf
hér á landi, hvetju sem um væri að kenna.
Lítil opinber umræða hefði verið um stöðu
blaðamanna varðandi mál af þessu tagi hér-
lendis. Stöðug umræða um þessi mál erlendis
og ályktun frá Alþjóðasamtökum blaðamanna
frá árinu 1957, þar sem sagði að samtökum
blaðamanna væri treyst til að tryggja að rétt-
ur þeirra væri virtur í löggjöf hvers lands,
hefði ekki haft áhrif hér á landi.
Ákvæðið sem veitir blaðamönnum undan-
þágu frá almennri vitnaskyldu er að fínna í
1. málsgrein 53. greinar laga um meðferð
opinberra mála og er á þá leið að þeim sem
beri ábyrgð að lögum á efni sem birt er opin-
beriega án þess að höfundur sé nafngreindur
sé óskylt áð skýra frá fyrir dómi hver höfundur-
inn sé. Þetta eigi þó ekki við ef vitnisburðar
sé krafíst vegna afbrots sem ætla megi að
varði þyngri refsingu en fésektum eða varð-
haldi eða vegna brots gegn þagnarskyldu i
opinberu starfí, enda sé vitnisburður nauðsyn-
legur fyrir rannsókn máls og ríkir hagsmunir
í húfí.
Túlkun vinsamleg fjölmiðlafólki
Bogi kvaðst telja að þessa grein bæri að
skýra á þann hátt að undanþágan taki einnig
til kröfu um að veita upplýsingar um ónafn-
greinda heimildarmenn nafngreinds blaða-
manns eins og við eigi í tilviki Agnesar.
Lagaákvæðið tryggi að varði brot ekki
þyngri refsingu en sektum eða varðhaldi og
snúist mál ekki um brot gegn þagnarskyldu í
opinberu starfi sé ekki hægt að krefja þá sem
bera ábyrgð á fjölmiðlaefni svara um nöfn
heimildarmanna.
Þessa túlkun lagaákvæðisins sagði Bogi
Nilsson vinsamlega fjölmiðlafólki. í henni fæl-
ist að ef sú rannsókn sem hér um ræði hefði
snúist um ætluð brot starfsmanna Islands-
banka ætti undanþáguákvæðið við og engin
krafa um vitnisburð Agnesar Bragadóttur hefði
verið lögð fyrir dóminn.
En það sem skipti máli sé að hér eigi í hlut
Landsbanki íslands. Starfsmenn Landsbank-
ans séu opinberir starfsmenn og því ekki að-
eins bundnir þagnarskyldu samkvæmt ákvæð-
um laga um viðskiptabanka heldur einnig sam-
kvæmt þeim kafla almennra hegningarlaga
sem fjallar um brot í opinberu starfi.
Mánaðargamall hæstaréttardómur yfir fyrr-
Málflutningur
hafinn í Héraðs-
dómi Reykjavíkiu’
Málflutningur fór fram í Héraðsdómi Reykjavíkur í gær
um þá kröfu RLR að Agnesi Bragadóttur blaðamanni
verði gert að svara spumingum fyrir dómi um það hverj-
ir voru heimildarmenn hennar að greinum sem birtust
í Morgunblaðinu í mars í vetur og voru söguleg úttekt
á uppgjöri viðskipta SÍS og Landsbanka íslands. Pétur
Gunnarsson fylgdist með málflutningnum.
um forstöðumanni
hagdeildar Búnað-
arbankans staðfesti
að Hæstiréttur líti
á starfsmenn ríkis-
bankanna sem op-
inbera starfsmenn.
Hvað sem mönnum
þyki um það að
önnur lög gildi um
opinbera starfs-
menn en starfs-
menn einkageirans
séu slík lög stað-
reynd og leiði til
þess að refsing fyrir
t.d. fjárdrátt fram-
inn í opinberu starfi
sé 50% þyngri en ella.
manna ríkisbanka sé þess vegna þyngri en
einkabanka og refsiábyrgð starfsmanna ATVR
þyngri en verslunarmanna í einkageiranum
eins og dómaframkvæmd sýndi.
Eins kvæðu lög á um hvenær blaðamönnum
væri skylt að bera vitni fyrir dómi og sú skylda
hvíldi á Agnesi í þessu máli. Margir vildu sjálf-
sagt að blaðamenn gætu verið með öllu undan-
þegnir vitnaskyldu til að vemda trúnað við
heimildarmenn sína og víða væri tekist á um
slík sjónarmið.
Sú leið sem íslenski löggjafínn hefði farið
væri tiltölulega vinsamleg fjölmiðlafólki og
gerði að skilyrði vitnisburðar að brot varðaði
þyngri refsingu en sektum eða varðhaldi, rann-
sókn beindist að þagnarskyldubroti opinberra
starfsmanna, vinisburðurinn væri nauðsynleg-
ur rannsókn og ríkir hagsmunir væru í húfi.
Öllum þessum skilyrðum væri til að dreifa í
máli þessu.
Nauðsyn og ríkir hagsmunir
Varðandi það hvort vitnisburður Agnesar
væri nauðsynlegur fyrir rannsóknina eins og
lögin gera að skilyrði þess að vitnisburðar sé
krafíst sagði Bogi Nilsson að það lægi skýrt
fyrir í rannsóknargögnum að svo væri. Einnig
sagði hann það skilyrði uppfyllt að um ríka
hagsmuni sé að tefla, bæði einkahagsmuni, al-
mannahagsmuni og hagsmuni viðskiptalífsins.
Þótt hver sem er geti sett sig í þau spor
að lesa um samskipti sín við banka í dagblaði
daginn eftir ráði einkahagsmunirnir ekki úrslit-
um heldur það að við slíkt ástand geti banka-
kerfíð ekki búið því það vinni gegn markmiðum
þess og grafi undir möguleikum þess til að
gegna hlutverki sínu í þjóðlífinu. Grundvallar-
skilyrði þess að aðili fái tækifæri til að geyma
trúnaðarmál annars aðila sé að hann varðveiti
þau leyndarmál sem honum er trúað fyrir.
Varðveiti banki ekki leyndarmál viðskipta-
vina sinna muni þeir snúa sér annað. Það sé
mikið í húfi að ríkisbanki eins og Landsbanki
íslands, sem í áraraðir hafí verið í fyrirsvari
fyrir og fyrirmynd bankakerfisins hér á landi,
gæti leyndarmála. í því máli sem rannsókn
RLR beinist að megi ætla að fyrirsvarsmaður
Landsbankans, bankaráðsmaður eða banka-
stjóri, hafí brugðist trúnaði viðskiptavinar og
þar með brugðist bankanum.
Bogi Nilsson hafnaði því einnig að Agnes
gæti vikist undan að svara spumingunni á
þeim forsendum að þá væri hætt við að hún
játaði á sig hlutdeild í þagnarskyldubroti opin-
bers starfsmanns. Það lagaákvæði væri til
þess eins að sá sem er spurður sem vitni verði
ekki sóttur til saka þótt hann skýri rangt frá
ef réttur vitnisburður hefði orðið til að varpa
sök á hann sjálfan.
Jón Steinar
Gunnlaugsson ■
hæstaréttarlög-
maður flutti málið
fyrir hönd Agnesar
Bragadóttur og
krafðist þess að
kröfu rannsóknar-
lögreglunnar yrði
synjað.
Hann kvaðst
mótmæla því að
ákvæði hegningar-
laga um þagnar-
skyldu opinberra
Bogi Nilsson rannsóknarlögreglustjóri og “ um ^banlfa-
Jon Steinar Gunnlaugsson hrl. starfemenn. Nú á
Refsiábyrgð starfs- dögum gildi ein og sömu lögin um viðskipta-
banka og sparisjóði og taki þau jafnt til ríkis-
banka og einkabanka. Þar sé að fínna ákvæði
um þagnarskyldu starfsmanna þessara stofn-
ana og varði brot á því ákvæði sektum eða
varðhaldi.
Eðli starfsemi bankanna og þagnarskylda
starfsmannanna sé eitt og hið sama, hvort um
sé að ræða einkabanka eða ríkisbanka og þagn-
arskyldunni sé ætlað það eitt að vemda hags-
muni viðskiptavinanna. Hann mótmælti því að
byggt yrði á nýlegum dómi Hæstaréttar um
að fyrrum forstöðumaður hagdeildar Búnaðar-
banícans hefði gerst sekur um brot í opinberu
starfí, enda lægi ekkert fyrir í forsendum dóms-
ins um að spumingin um réttarstöðu banka-
mannsins sem opinbers starfsmanns hefði
fengið efnismeðferð í málinu og því hefði tilvís-
un til þess hæstaréttardóms ekki þýðingu.
Jón Steinar sagðist aðallega byggja mál sitt
á 51. grein laga um meðferð opinberra mála,
en samkvæmt því ákvæði er manni ekki skylt
að svara spurningu að viðlagðri vitnaábyrgð
ef ætla má að svarið feli í sér játningu hans
við því að hafa framið refsiverðan verknað.
Rannsókn RLR beinist að meintu broti banka-
starfsmanns á þagnarskyldu. Brotið hafí þá
verið framið með því að afhenda blaðamanni
upplýsingar sem þagnarskyldu voru bundnar.
Þær upplýsingar hafi birst í Morgunblaðinu
fyrir atbeina Agnesar í greinum sem hún beri
ábyrgð á samkvæmt prentlögum og einsýnt
sé að þar sem Agnes hafi miðlað þessum upp-
lýsingum kunni hún að sitja undir þeirri sök
að hafa gerst sek um hlutdeild í hinu meinta
broti bankastarfsmanns. Hún geti þess vegna
ekki svarað spurningum um hver hefði veitt
henni upplýsingar án þess að kalla yfir sig
hættu á að vera sjálf sökuð um hlutdeild í
broti viðkomandi. Þetta sé óyfirstíganleg
ástæða fyrir því að synja kröfu RLR.
Sérstaða blaðamanna
Hafni dómurinn þessum rökum krefst Jón
Steinar þess að kröfunni verði synjað á þeim
forsendum að blaðamenn njóti sérstakrar stöðu
og ríkir almannahagsmunir séu við það bundn-
ir að ekki séu skertir möguleikar blaðamanna
til að njóta og virða trúnað við heimildarmenn
sína. í því sambandi vísaði hann til ákvæða
73. greinar stjórnarskrárinnar um tjáningar-
frelsi, ákvæðis 10. greinar mannréttindasátt-
mála Evrópu, sem hefur lagagildi á íslandi,
og ti! fyrrgreindrar 53. greinar laga um með-
ferð opinberra mála.
Hann sagði réttinn til að taka við og miðla
hugsunum og tjáningu annarra njóta vemdar
stjórnarskrár og Mannréttindasáttmála og veiti
þessi ákvæði blöðum og blaðamönnum aukna
vemd, enda gegni þeir aðilar þýðingarmiklu
hlutverki í þágu almennings í lýðræðissamfé-
lagi og við störf þeirra séu bundnir almanna-
hagsmunir sem ekki séu alltaf jafnaugljósir til
skamms tíma og aðrir þrengri hagsmunir.
Jón Steinar sagði að gagnvart greinum
Agnesar Bragadóttur horfði málið þannig við
að þær fjölluðu um mál sem varði íslenska
almannahagsmuni og eigi fullt erindi til al-
mennings. Samband íslenskra samvinnufélaga
hafi verið umfangsmikið félag með víðtækri
þátttöku almennings og hafi átt í víðtækum
viðskiptum við Landsbanka Islands, ríkis-
banka. Með því að birta upplýsingar um við-
skipti þessara aðila sinni fjölmiðlar aðeins lýð-
ræðislegri skyldu sinni. Greinar Agnesar hafi
verið söguleg úttekt og fíallað um liðna at-
burði og þótt heimildarmenn hafi e.t.v. brotið
gegn þagnarskyldu hafi þær upplýsingar sem
fram komu aðeins sögulega þýðingu.
Jón Steinar sagðist halda því fram að fyrr-
greind 1. málsgrein 53. greinar laga um með-
ferð opinberra mála vemdaði rétt Agnesar til
að neita að svara spumingum fyrir dómi þar
sem, eins og hann hefði áður rakið, þagnar-
skylda opinberra starfsmanna ætti ekki við um
bankamenn, og því væri aðeins til rannsóknar
brot gegn þagnarskyldu bankastarfsmanna sem
einungis gæti varðað sektum eða varðhaldi.
Ríkari hagsmunir
Um það hvort sú nauðsyn sem lög gera
kröfu um sé til staðar í málinu kvaðst Jón
Steinar ekki geta um dæmt hafandi verið synj-
að um aðgang að rannsóknargögnum málsins.
Loks kvaðst hann hafna því að skilyrði laga-
ákvæðisins um ríka hagsmuni væri til staðar
í þessu máli.
Einsýnt sé að þeir hagsmunir sem bundnir
eru því að Agnes Bragadóttir fái að virða trún-
að við heimildarmenn sína séu ríkari en hags-
munir þeir sem tengjast grun rannsakenda um
að framið hafi verið brot í opinberu starfi.
Jón Steinar vísaði því á bug að almanna-
hagsmunir byggju að baki þagnarskyldu
bankastarfsmanna. Þeirri reglu væri einungis
ætlað að standa vörð um einkahagsmuni við-
skiptavina bankanna.
Þá sagði Jón Steinar að við lægi að rann-
sóknarlögreglustjóri vægi að starfsheiðri Ag-
nesar Bragadóttur í greinargerð sinni, þegar
hann tiltaki af handahófi nokkur ummæli úr
greinunum og staðhæfi að markmið greina-
skrifanna hefði verið að varpa ljóma á starfs-
menn Landsbanka íslands á kostnað viðskipta-
manns bankans og að birting trúnaðarupplýs-
inga af því tagi og með þeim hætti sem gert
var eigi tæpast nokkuð skylt við lýðræðislegt
hlutverk fjölmiðla.
Jón Steinar tiltók dæmi úr greinunum þar
sem starfsmenn bankans væru harðlega gagn-
- rýndir og sagði óviðeigandi af rannsóknarlög-
reglustjóra að setja fram í greinargerð mein-
ingar um efni greinanna og hugleiðingar sínar
um meintar skoðanir blaðamannsins. Jón
Steinar sagði að ætla mætti rannsóknin helgað-
ist að einhveiju Ieyti af þeim skoðunum sem
rannsóknarlögreglustjóri telji að komi fram í
greininni og sé svo hljóti það að teljast býsna
hráslagalegur boðskapur íslensks stjórnvalds.
Starfsskilyrði blaðamanna
í þessu máli sé tekist annars vegar á um
hagsmuni ríkisins af því að afla upplýsinga
vegna rannsóknarhagsmuna og hins vegar um
hagsmuni blaðamanna af að vera lausir undan
þvingun af því tagi sem hér sé beint að trúnað-
arsambandi blaðamanns og heimildarmanns.
Þetta mál snerti stárfsskilyrði blaðamanna og
varði rétt þeirra til að taka við og birta upplýs-
ingar ef sá sem lætur þær í té vill ekki að
rfafns síns sé getið. I lýðræðisríki verði að
veita blöðum og blaðamönnum víðtækt frelsi
til að afla slíkra upplýsinga án þess að þeir
sem þær veita þurfi að óttast að trúnaður við
þá verði rofínn.
Jón Steinar vitnaði til þess að stjórn Blaða-
mannafélags íslands hefði ályktað um stuðning
við málstað Agnesar Bragadóttur í þessu máli,
enda væri trúnaðar við heimildarmenn krafist
í siðareglum stéttarinnar og mörg dæmi þess
erlendis að blaðamenn kysu frekar að taka á
sig viðurlög en að rjúfa þann trúnað. Sýni það
betur en flest annað hve trúnaðarskyldan sé
mikils metin í hópi þess fólks sem starfi á
sviði fréttamiðlunar.
Jón Steinar taldi augljóst að hætt væri við
því að fólk veigraði sér við að tala við og veita
blaðamönnum upplýsingar ef það gæti ekki
treyst því að það geti notið nafnleyndar og
þar með rýrt möguleika fjölmiðla á að sinna
hiutverki sínu. Vegna þess að alkunna væri
hve mikils metin trúnaðarskylda væri meðal
blaðamanna forðuðust fyrirsvarsmenn rann-
sókna yfírleitt að Ieita upplýsinga af þessu
tagi, þótt þess væru dæmi í mun alvarlegri
málum en hér væri um að ræða. Vegna þess
hve sjaldgæf mál af þessu tagi væru nyti rétt-
ur blaðamanna til að varðveita trúnað við heim-
ildarmenn sína í reynd mun víðtækari verndar
en dómaframkvæmd gæfi til kynna.