Morgunblaðið - 12.01.1996, Síða 26

26 FÖSTUDAGUR 12. JANÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
JL
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 12. JANÚAR 1996 27

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
DEILURI
KIRKJUNNI
KRISTINN siður hefur sett mark sitt á líf og menningu
þjóðarinnar í þúsund ár. í kaþólskum sið voru biskups-
stólar og klaustur nánast einu menningarmiðstöðvar og
skólar landsmanna. Og fullyrða má að þýðing heilagrar ritn-
ingar á íslenzku hafi átt ríkulegan þátt í að varðveita móður-
málið, að ekki sé fastar að orði kveðið. Síðast en ekki sízt
hefur kristin kenning mótað lífsviðhorf okkar kynslóð eftir
kynslóð og gerir enn í dag.
Kristindómur er dýrmætur hluti íslenzkrar menningar-
arfleifðar. Og boðskapur Krists um kærleika, mildi, sáttfýsi
og umburðarlyndi á sama erindi við okkur, bæði sem heild
og einstaklinga, og fyrir þúsund árum. Deilur innan ís-
lenzku þjóðkirkjunnar, sem fjölmiðlar hafa tíundað undan-
farið, koma á hinn bóginn ekki heim og saman við þennan
kærleiksboðskap í huga almennings.
Kristinn siður í landinu stendur þessar deilur af sér, sem
aðrar hliðstæðar. Þær skekkja á hinn bóginn veraldlega
ásjónu kirkjunnar. Þær geta og veikt stöðu hennar og skert
tiltrú í hennar garð. Það er áhyggjuefni þeirra, sem vilja
veg kirkjunnar mikinn.
Eftir deilur á prestastefnu í fyrra segir Morgunblaðið í
leiðara: „Deilur, sem oft snúast um persónur fremur en
málefni, og aukaatriði fremur en aðalatriði, eru algengar á
opinberum vettvangi. Hins vegar hlýtur að vera til þess
ætlazt að stofnun á borð við Þjóðkirkjuna standi utan slíkra
deilna. Innri deilur af því tagi rýra aðeins traust fólks á
henni sem stofnun, rétt eins og það myndi rýra traust á
Hæstarétti, ef dómarar ættu í innbyrðis illdeilum og gættu
ekki virðingar stofnunarinnar út á við.“ Þar er og vitnað
til siðareglna presta en í þeim segir, að prestar eigi að sýna
hver öðrum „heilindi og virðingu í viðtali sem umtali, ráðum
og gjörðum.“ Sem og að prestar eigi að gæta þess að „eiga
gott samstarf við samstarfsfólk sitt, sóknarnefndir og trún-
aðarmenn og leitast við að stuðla að eindrægni og samhug."
Varast ber að gera of mikið úr þeim ágreiningi sem uppi
er innan kirkjunnar, sem er einn af hornsteinum samfélags-
ins. Starfsfólk hennar er heldur ekki hafið yfir mannlega
samskiptabresti. Það verður á hinn bóginn að haga innra
samstarfi sínu á þann veg sem hæfir kirkjunni og kærleiks-
boðskap Krists.
NEÐANJARÐAR-
HAGKERFIÐ
0
AVEGUM Verzlunarráðs hefur verið unnin skýrsla um
neðanjarðarhagkerfið hér á landi, eða svarta atvinnu-
starfsemi, eins og það hefur verið kallað. í skýrslunni er
áætlað, að það sé svipað hér að umfangi og í nágrannalönd-
unum, eða 4-5% af landsframleiðslu. Það svarar til 20 millj-
arða króna veltu á ári. Tapaðar skatttekjur ríkis og sveitar-
félaga eru því verulegar.
Nefnd á vegum fjármálaráðuneytisins, sem skilaði af sér
1993, áætlaði að tekjutap hins opinbera væri um 14 milljarð-
ar á ári. í skýrslu Verzlunarráðs er þetta mat talið alltof
hátt, m.a. vegna þess að tekjur neðanjarðarhagkerfisins
skili sér til kaupa á skattlagðri vöru og þjónustu. Auk þess
verði aldrei hægt að komast að fullu fyrir svarta atvinnu-
starfsemi, því hluti hennar eigi sér stað innan fjölskyldna
og vinahópa. Sú starfsemi sé ekki þjóðfélaginu jafnhættuleg
og sú, sem sýki atvinnugreinar, sem eigi í samkeppni við
óskráða, skattlausa starfsemi, gegn þeirri ógnun verði að
berjast af fullum krafti.
Hörð gagnrýni kemur fram á skattayfirvöld vegna þess,
að þau einbeiti sér ekki að þessari samfélagsógnun heldur
eltist við minniháttar mál og geri miklar kröfur til þeirra,
sem líklegastir séu til að hafa sín mál í lagi. Höfuðástæða
fyrir neðanjarðarstarfseminni er talin háir skattar, enda
verði freistingin þá mest að svíkja undan. Komið hafi í Ijós,
að skatttekjur hafi aukizt þegar skattaálögur eru lækkaðar.
Þetta eru réttar ábendingar. Löng reynzla er fyrir því,
að skattskil eru betri þegar álögurnar eru hóflegar, svo og
að dregið hefur verulega úr smygli þegar óheyrilegir tollar
hafa verið lækkaðir. Stjórnvöld hafa því í hendi sér að ná
a.m.k. talsverðum hluta neðanjarðarstarfseminnar upp á
yfirborðið með því að stilla álögum í hóf. Hins vegar eiga
skattyfirvöld að sýna fulla hörku við að uppræta svarta
atvinnustarfsemi.
Endalok
einkaréttar?
Spumingar hafa vaknað um framtíð eins umdeildasta fyrirtækis á
— _ _
Islandi, Islenzkra aðalverktaka vegnakrafna Bandarílq'anna um að
vamarliðsframkvæmdir verði boðnar út. Ólafur Þ. Stephensen stiklar
á stóm í sögu Aðalverktaka, sem sitja í miðju flókins hagsmunanets.
SPURNINGAR hafa vaknað
um framtíð íslenzkra aðal-
verktaka, sem hafa ’naft
einkarétt á framkvæmdum
fyrir varnarliðið á Keflavíkurflug-
velli í meira en fjörutíu ár. Banda-
ríkin hafa krafizt þess í viðræðum
við íslenzk stjórnvöld að vamarliðs-
framkvæmdir verði boðnar út og
einkaréttur fyrirtækisins þannig
afnuminn. Aðalverktakar hafa alla
tíð verið umdeilt fyrirtæki vegna
eðlis starfseminnar og sitja í miðju
flókins hagsmunanets.
Upphaf íslenzkrar verktaka-
starfsemi á Keflavíkurflugvelli má
rekja til ársins 1951, er bandarískt
herlið kom hingað til lands sam-
kvæmt varnarsamningi íslands og
Bandaríkjanna. Keflavíkurflugvöll-
ur hafði þá verið rekinn af banda-
ríska verktakafyrirtækinu Lockhe-
ed Overseas Airport Corporation
um nokkurra ára skeið. Verktaka-
samsteypa, undir forystu Hamil-
ton-fyrirtækisins, starfaði sem
•verktaki við verklegar fram-
kvæmdir á flugvellinum og byggði
meðal annars flugstöðina, sem reist
var 1947. Er herinn kom hélt
Hamilton áfram framkvæmdum
fyrir hið nýja varnarlið, í samstarfi
við önnur bandarísk fyrirtæki.
Opna félagið sem lokaðist
Sameinaðir verktakar voru upp-
haflega stofnaðir sem félag til að
sjá um undirverktöku fyrir Hamil-
ton, fyrir tilverknað þáverandi ríkis-
stjórnar Sjálfstæðisflokks og Fram-
sóknarflokks, þar sem Bjarni Bene-
diktsson fór með utanríkisráðuneyt-
ið. Tilgangurinn var að tryggja ís-
lenzkum iðnaðarmönnum hlut í
varnarliðsframkvæmdunum. Stofn-
endur fyrirtækisins voru húsa-
smíðameistarar, múrarameistarar,
byggingarfélög og verktakar í
byggingariðnaði, samtals 43 ein-
staklingar og fyrirtæki. Fyrirtækinu
var skipt í deildir eftir iðngreinum
og var upphaflega ráð fyrir því gert,
að minnsta kosti í orði, að deildirn-
ar væru „opin og frjáls samtök iðn-
aðarmanna og byggingarfélaga”
eins og segir í skýrslu um verktaka-
starfsemi á Keflavíkurflugvelli, sem
lögð var fyrir Alþingi árið 1984.
Opna átti félagið einu sinni á ári
til þess að nýir eigendur gætu geng-
ið inn, en það var þó aðeins gert í
tvígang. I síðara skiptið, 1954, kom
fyrirtæki Sambandsins, Reginn hf.,
inn í félagið með um 7,5% eignar-
hlut.
Óánægju tók fljótlega að gæta
með fyrirkomulag verktöku á Kefla-
víkurflugvelli. Bandaríski verktak-
inn og undirverktakar stóðu sig
ekki sem skyldi að mati yfirmanna
varnarliðsins. Þeir vildu gjarnan,
samkvæmt upplýsingum Morgun-
blaðsins, að komið yrði á einhvers
konar samkeppni milli bandarískra
verktakafyrirtækja um fram-
kvæmdir á Keflavíkurflugvelli.
Einnig voru íslendingar óánægðir
með að Hamilton skyldi flytja inn
iðnaðarmenn og borga starfsmönn-
um sínum jafnframt hærri laun en
tíðkaðist hjá íslenzkum fyrirtækj-
um.
Vantrú á getu íslendinga
Stjórnarskipti urðu árið 1953.
Sömu flokkar sátu áfram í stjórn,
en höfðu stólaskipti; Ólafur Thors,
formaður Sjálfstæðisflokksins, tók
við forsætisráðherraembættinu af
Steingrími Steinþórssyni og Krist-
inn Guðmundsson varð utanríkis-
ráðherra í stað Bjama Benedikts-
sonar. Nýja ríkisstjórnin óskaði eft-
ir viðræðum við Bandaríkin um
nokkur atriði í framkvæmd varnar-
samningsins og voru „notkun inn-
lends og erlends vinnuafls við fram-
kvæmdir varnarliðsins“ og „fyrir-
komulag verktöku fyrir varnarliðið"
á meðal þeirra mála, sem íslending-
ar vildu ræða.
Bandaríkin féllust á viðræður og
fóru þær fram hér á landi. íslend-
ingar gerðu þar kröfur um að ís-
lenzkir verktakar sæju um fram-
kvæmdir fyrir varnarliðið. Banda-
ríkjamenn voru hins vegar vantrú-
aðir á að slíkt gæti gengið upp, þar
sem hér á landi voru ekki til nein
stöndug verktakafyrírtæki og verk-
kunnátta og tækniþekking, sem
þurfti til að hanna hernaðarmann-
virki, var afar takmörkuð.
Sú lausn, sem íslendingar buðu
á móti, gerði ráð fyrir að stofnað
yrði íslenzkt verktakafyrirtæki, sem
gæti uppfyllt kröfur Bandaríkja-
manna. Til þess að efla fyrirtækið
lögðu íslendingar til að öflugasta
fyrirtæki landsins, Sambandið, ætti
í því hlut — þótt verktakastarfsemi
á vegum Sambandsins hefði lítil sem
engin verið fram að þessu. Tengsl
Sambandsmanna og utanríkisráð-
herrans, sem kom úr röðum Fram-
sóknarflokksins, kunna einnig að
hafa ráðið einhvetju um þetta. Jafn-
framt gerðu íslendingar ráð fyrir
aðild ríkisins að fyrirtækinu. Sam-
kvæmt heimildum Morgunblaðsins
eru til gögn um að bandarísk stjórn-
völd hafi ekki verið of hrifin af
þátttöku íslenzka ríkisins, en þó
látið hana óátalda til að fórna ekki
meiri hagsmunum fyrir minni.
Aðalverktakar stofnaðir
Viðræðunumlauk með samkomu-
lagi, þar sem Bandaríkin féllust á
að „íslenskir verktakar, sem ríkis-
stjórn Islands samþykkir" skyldu
inna af hendi allar framkvæmdir,
sem þeir væru færir um. Hamilton
skyldi hins vegar hætta störfum.
Þá var kveðið á um að varnarliðið
skyldi nota innlent vinnuafl, fyrir
milligöngu verktaka sinna.
Samið var um að koma á þjálf-
unarverkefnum fyrir íslenzka
verka- og iðnaðarmenn til að auka
framboð á hæfu vinnuafli og „upp-
ræta eins og frekast er unnt þörf
fyrir erlent vinnuafl við fram-
kvæmdir á íslandi.” Jafnframt sam-
þykktu Bandaríkin að láta íslenzk-
um verktökum í té vélar og efni í
eigu Bandaríkjastjórnar, vinnu-
skála, verkstæði og aðra aðstöðu,
sem bandarísku verktakarnir höfðu
haft á Keflavíkurflugvelli.
í framhaldi af samkomulaginu
við Bandaríkin beitti ríkisstjórnin
sér fyrir stofnun íslenzkra aðalverk-
taka. Fyrirtækið varð sameignarfé-
lag og fóru Sameinaðir verktakar
með 50% hlut, ríkissjóður með 25%
og Reginn hf., sem var í eigu Sam-
bandsins, með 25%. Fyrirtækið hef-
ur frá upphafi og allt þar til á síð-
asta ári verið tilnefnt af hálfu utan-
ríkisráðuneytisins á ári hvetju sem
samningsaðili við varnarliðið um
framkvæmdir á Keflavíkurflugvelli.
Þannig hefur fyrirtækið haft einka-
rétt á framkvæmdum fyrir varnar-
liðið.
Árið 1957 var gerð sú breyting
að Sameinaðir verktakar hættu öll-
um framkvæmdum sem undirverk-
taki og urðu í raun aðeins eignar-
haldsfélag um helmingshlutinn í
Aðalverktökum. Um leið var fyrir-
tækinu breytt í hlutafélag.
Keflavíkurverktakar með
hlutdeild í einkaréttinum
Sama ár var fyrirtækið Kefla-
víkurverktakar stofnað, einkum til
að friða iðnmeistara á Suðurnesjum,
sem töldu sig ekki hafa fengið sneið
af varnarliðskökunni. Að fyrirtæk-
inu standa fjögur hlutafélög: Bygg-
ingaverktakar Keflavíkur, Járniðn-
aðar- og pípulagningaverktakar
Keflavíkur, Málaraverktakar Kefla-
víkur og Rafmagnsverktakar Kefla-
víkur. „Að öllu jöfnu eru hlutabréf
til sölu-hjá öllum fjórum félögunum
til þeirra aðila, er uppfylla skilyrði
um iðnréttindi og búsetu,“ segir í
áðurnefndri skýrslu utanríkisráð-
herra frá 1984. Utanríkisráðuneytið
hefur tryggt Keflavíkurverktökum
verkefni með því að tilnefna þá ár-
lega, rétt eins og Aðalverktaka, til
að sinna ákveðnum verkefnum fyrir
varnarliðið, einkum viðhaldi. Þannig
hafa Keflavíkurverktakar raunar
notið einkaréttar á framkvæmdum
á Keflavíkurflugvelli, ásamt Aðal-
verktökum. Undanfarin ár hafa
Aðalverktakar fengið í sinn hlut
meira af viðhaldsverkefnum, enda
hefur hlutur þeirra aukizt með
minnkandi nýframkvæmdum á
Keflavíkurflugvelli. Morgunblaðið
hefur upplýsingar um að utanríkis-
ráðuneytið hafi reynt að gæta Jafn-
vægis“ er það skiptir verkefnum á
milli fyrirtækjanna.
Auk Aðalverktaka og Keflavíkur-
verktaka hafa ýmsir undirverktakar
komizt að kjötkötlunum, sem
varnarliðsframkvæmdirnar hafa
óneitanlega verið. Þessir undirverk-
takar hafa þó lengst af átt það sam-
eiginlegt að- tengjast Aðalverktök-
um eða Sameinuðum verktökum
með einhveijum hætti. Fyrirtæki og
iðnaðarmenn, sem stóðu að Samein-
uðum verktökum, hafa þannig ann-
azt undirverktöku í talsverðum
mæli. Það hefur heyrt til undan-
tekninga að undirverktakar væru
valdir með útboði. Vegna þrýstings
frá Verktakasambandinu hafa
stundum verið teknir inn „óviðkom-
andi“ undirverktakar, til dæmis við
hafnarframkvæmdirnar í Helguvík.
Safnað í sjóði
Varnarliðsframkvæmdirnar hafa
verið arðbærar, þótt ekki liggi ná-
kvæmlega fyrir hversu mikinn
hagnað þeir hafa haft af þeim, sem
standa að Aðalverktökum. Thor Ó.
Thors heitinn, sem var fram-.
kvæmdastjóri Aðalverktaka um
langt skeið, sagði í viðtali við Morg-
unblaðið árið 1989 að Bandaríkja-
menn hefðu alltaf ætlazt tii þess
að Aðalverktakar hefðu ágóða af
þjónustu sinni við þá. „Þegar samn-
ingar hafa tekizt um verk, er bætt
við 10% ofan á beinan kostnað og
þau kölluð ágóði. Það gefur því
auga leið, að séu umsvifin mikil og
að unnið sé fyrir 50 til 65 milljónir
dollara á ári, eins og undanfarið
hefur verið gert, þá er ágóðinn veru-
legar upphæðir."
Vegna þeirrar gagnrýni, sem hef-
ur beinzt að Aðalverktökum fyrir
að græða á framkvæmdum fyrir
herinn í skjóli einkaleyfis, var sú
stefna ríkjandi hjá stjórnendum fyr-
irtækisins um langt skeið að borga
eigendunum lítið út af því fé, sem
fyrirtækinu safnaðist, og geyma
þess í stað feiknaháar innstæður í
bönkum. Á þeim tíma, sem raun-
vextir voru hér neikvæðir, má lík-
lega til sanns vegar færa að féð
hafi verið „á megrunarkúr" eins og
Thor Ó. Thors orðaði það í áður-
nefndu viðtali. Með hækkun vaxta
hafa bankainnstæðurnar hins vegar
orðið dijúg tekjulind á seinni árum,
ekki síður en verktakastarfsemin
sjálf.
Iðnaðarmenn og fyrirtæki, sem
átt hafa aðild að Sameinuðum verk-
tökum, gátu hins vegar lengi vel
fengið sinn skerf af ágóðanum í
gegnum undirverktöku, en um end-
urgjald fyrir hana var, eins og áður
segir, yfirleitt samið við viðkomandi
fyrirtæki án útboðs.
Kröfur um útborgun
Hluthafahópur Sameinaðra verk-
taka er hins vegar ekki lengur sam-
settur af starfandi verktökum og
iðnaðarmönnum fyrst og fremst,
heldur að stórum hluta af ekkjum
stofnendanna og öðrum erfingjum
þeirra og ýmsum fyrirtækjum, sem
ekki hafa lengur verktakastarfsemi
með höndum heldur eru fyrst og
fremst pappírsfyrirtæki utan um
hlut í Sameinuðum verktökum. Með
breyttri samsetningu hluthafahóps-
ins urðu kröfur um að borgað væri
út úr Aðalverktökum til eigendanna
háværari.
I lok síðasta áratugar ákváðu
Sameinaðir verktakar að borga
miklar fjárhæðir út úr félaginu með
því að nýta sér heimild til útgáfu
jöfnunarhlutabréfa og hækka þann-
ig hlutaféð, en lækka það jafnóðum
og borga mismuninn út til hluthaf-
anna. Með þessu komust eigendurn-
ir hjá skattgreiðslum, þar sem út-
borgunin taldist ekki arðgreiðsla.
Með þessum hætti fengu eigendurn-
ir 1.355 milljónir króna, á verðlagi
1992, á fimm árum, skattfijálst.
Það vakti mikla gagnrýni og reiði
er borgaðar voru 900 milljónir króna
út úr fyrirtækinum með þessum
hætti eitt árið, 1992. Karl Steinar
Guðnason, sem þá var formaður
fjárlaganefndar, sagði þá þetta'í
umræðum á Alþingi: „Þessir pen-
ingar eru fengnir fyrir verktöku sem
íslenzka ríkið hefur veitt einkarétt
til en nú eru það dánarbú erfingja
sem njóta þessa. Siðleysi þeirra sem
ennþá eru þarna er yfirgengilegt
og skelfilegt.“
Breytingar á eignarhaldi
Þremur árum áður en gróðinn
af varnarliðsframkvæmdunum
komst í hámæli með þessum hætti,
lýsti Jón Baldvin Hannibalsson,
þáverandi utanríkisráðherra, því
yfir að ríkisvaldið ætti að fá meira
að segja um málefni Aðalverktaka
og vildi auka hlut ríkisins í fyrir-
tækinu. Röksemdafærsla utanrík-
isráðherra fyrir þessari stefnu var
að stjórnendur fjármuna Aðalverk-
taka gætu kallazt „áhrifamestu
einstaklingar þessa þjóðfélags“.
Peningarnir væru hins vegar
fengnir fyrir „áhættulausar fram-
kvæmdir, samkvæmt einkaleyfi,
úthlutuðu af ríkisvaldinu, þ.e.a.s.
pólitískum flokkum, í skjóli milli-
ríkjasamnings milli tveggja sjálf-
stæðra ríkja. Með öðrum orðum,
þetta er fjársjóður sem á rætur sín-
ar að rekja til pólitískrar verndar
og nánast úthlutunar á forréttind-
um. Það gengur ekki.“ í staðinn
vildi Jón Baldvin að ríkið ætti að
verða ráðandi aðili í fyrirtækinu,
þar sem það úthlutaði einkaleyfinu.
í umræðum um þessar tillögur
utanríkisráðherrans á Alþingi sagði
Þorsteinn Pálsson, formaður Sjálf-
stæðisflokksins, að nær væri að
afnema einkarétt Aðalverktaka á
varnarliðsframkvæmdum en að
auka hlut ríkisins í þeim. Bjóða
ætti framkvæmdirnar út. Jón Bald-
vin vísaði þessum hugmyndum á
bug og sagði tillöguna „vanhugs-
aða“. Utboð í ríkjum NATO myndi
„skaða íslenzka hagsmuni, íslenzk-
an verktakaiðnað, hagsmuni ríkisins
og hagsmuni þeirra starfsmanna
sem þarna vinna.“
Næsta ár fór í samningaþref eig-
enda Aðalverktaka og í ágúst hafði
ríkinu tekizt að knýja fram þá niður-
stöðu að breyta eignarhlutföllum í
fyrirtækinu. Það fór ekki fram með
því að ríkið greiddi hinum hlut-
höfunum, heldur tóku allir út úr
fyrirtækinu, ríkið minnst og jók
þannig hlut sinn. Ríkissjóður tók
út 400 milljónir króna og jók hlut-
deild sína í fyrirtækinu í 52%, Reg-
inn tók út 670 milljónir og lækkaði
hlut sinn í 16% og Sameinaðir verk-
takar tóku út 1,3 milljarða og lækk-
uðu sinn hlut í 32%.
Aðalverktakar hlutafélag?
Um leið ákvað Jón Baldvin
Hannibalsson að framlengja einka-
leyfi íslenzkra aðalverktaka um
fimm ár og nota þann tíma til að
breyta fyrirtækinu í hlutafélag. í
skýrslu sinni til Alþingis 1991 lýsti
ráðherrann því yfir að þegar fyrir-
tækinu hefði verið breytt í hlutafé-
lag, væri stefnt að sölu á hlut ríkis-
ins til almennings.
Undirbúningur breytingar í
hlutafélag hefur samkvæmt upplýs-
ingum Morgunblaðsins verið í gangi
og telja viðmælendur blaðsins slíku
ekkert til fyrirstöðu tæknilega.
Ákvörðunin hefur hins vegar ekki
verið tekin. í október 1993 sagði
þáverandi utanríkisráðherra að
hann vildi að íslenzkir aðalverktak-
ar héldu áfram starfsemi, til þess
að hér á landi væri til stórt verk-
takafyrirtæki, sem gæti boðið er-
lendum keppinautum byrginn. Hins
vegar nefndi hann þá viðræðurnar
við Bandaríkjamenn um fram-
kvæmd varnarsamningsins, sem þá
stóðu fyrir dyrum, sem ástæðu þess
að of snemmt væri að breyta Aðal-
verktökum i hlutafélag.
Mannvirkjasjóður vill útboð
Árið 1992 var gerð atlaga að
einkarétti íslenzkra aðalverktaka,
er stjórn Mannvirkjasjóðs Atlants-
hafsbandalagsins, sem hefur greitt
fyrir verulegan hluta af nýfram-
kvæmdum á Keflavíkurflugvelli,
neitaði að halda greiðslum til ís-
lands áfram nema verk þau, sem
sjóðurinn fjármagnar, yrðu boðin
út samkvæmt reglum sjóðsins. Þær
kveða á um að meiriháttar verkefni
beri að bjóða út í öllum aðildarríkj-
um bandalagsins, en ísland hafði
haft óformlega undanþágu frá þeirri
reglu frá upphafi. Afstaða íslenzkra
stjórnvalda hafði verið tekin góð og
gild meðan á kalda stríðinu stóð og
bandamenn íslands í NATO töldu
nokkuð til vinnandi að tryggja frið
um varnarstöðina í Keflavík. Árið
1992, og raunar áður, var hins veg-
ar svo komið að ýmis aðildarríki
NATO töldu sjálfsagt að bjóða út
verkefni á íslandi, eins og þykir
reyndar sjálfsögð regla í opinberum
rekstri þeirra margra. Afstaða
ýmissa NATO-ríkja, ekki sízt Bret-
lands og Noregs, var sú að fram-
kvæmdakostnaður hér á landi þætti
hár.
■ Breyting
Aðalverktaka í al-
menningshlutafé-
lag hefur verið
undirbúin en eng-
in ákvörðun tekin
■ Keflavíkurverk-
takar njóta einka-
réttar ásamt Aðal-
verktökum
■ Mannvirkjasjóð-
ur NATO setti
skilyrði um útboð
á verkefnum
■ Bandaríkja-
menn töldu einka-
réttarfyrirkomu-
lagið réttlætanlegt
á dögum kalda
stríðsins en vilja
nú breytingar
vegna sparnaðar
i
■ Aðalverktakar
hafa reynt að
bregðast við fyrir-
sjáanlegum sam-
drættií fram-
kvæmdum með því
að leita verkefna
bæði innanlands
og á alþjóðlegum
verktakamarkaði
íslenzk stjórnvöld gáfu loks eftir
og utanríkisráðherra ákvað að
einkaréttur Aðalverktaka á fram-
kvæmdum, sem Mannvirkjasjóður-
inn fjármagnaði, en það eru einkum
nýbyggingar, yrði afnuminn frá og
með 1. apríl 1995. Síðan hafa nokk-
ur verk á vegum sjóðsins verið boð-
in út.
Á sama tíma og mannvirkjasjóðs-
framkvæmdir voru opnaðar var
ákveðið að gefa samninga varnar-
liðsins um kaup á vöru og þjónustu
frjálsa, þó með þeim takmörkunum
að utanríkisráðuneytið lætur fara
fram forval á verktökum, þar sem
strangar kröfur eru gerðar.
Breytt afstaða Bandaríkjanna
Eftir stendur hins vegar einka-
réttur Aðalverktaka á öllum þeim
framkvæmdum, sem bandarísk
stjórnvöld greiða. Fram til þessa
hefur verið látið að því liggja, að
minnsta kosti af hálfu íslenzkra
stjórnvalda og stjórnenda Aðalverk-
taka, að Bandaríkjaher hafi verið
afar ánægður með reynslu sína af
viðskiptum við fyrirtækið og ekki
haft áhuga á neinum breytingum.
Það má að einhveiju leyti til sanns
vegar færa. Herinn hefur til dæmis
haft ákveðið hagræði af því fyrir-
komulagi að semja við Aðalverktaka
um ríflega þóknun fyrir verk og
komast á móti hjá öllum eftirákröf-
um, sem annars tíðkast oft í verk-
takabransanum. Minni fyrirhöfn
fylgir líka oft því að hafa aðeins
einn viðsemjanda.
Nú hafa Bandaríkjamenn hins
vegar sett fram kröfur, í viðræðum
við íslenzk stjórnvöld, um að fram-
kvæmdir á þeirra vegum verði boðn-
ar út, eins og Morgunblaðið hefur
greint frá. Gífurleg áherzla er nú
lögð á sparnað í bandaríska ríkis-
kerfinu og heraflinn hefur ekki far-
ið varhluta af honum, ekki sízt
vegna breytinga á alþjóðavettvangi.
Allar mögulegar sparnaðarleiðir eru
skoðaðar, þar á meðal útboð verk-
efna. Samkvæmt heimildum Morg-
unblaðsins telur fjárveitingavaldið í
Washington að fyrirkomulagið, sem
ríkt hefur á íslandi, hafi verið rétt-
lætanlegt á tímum kalda stríðsins
og óhjákvæmilegt að taka á sig
þann kostnað, sem því fylgdi, en
nú sé kominn tími til að segja skilið
við þann kafla í sögunni. Það kann
því að hilla undir endalokin á rúm-
lega fjögurra áratuga einokun ís-
lenzkra aðalverktaka á varnarliðs-
framkvæmdunum.
Búa sig undir breytingar
Þær framkvæmdir á Keflavíkur-
flugvelli, sem Aðalverktakar og
Keflavíkurverktakar hafa ennþá
einkarétt á, eru stærstur hluti við-
halds og sá hluti nýframkvæmda,
sem Bandaríkjamenn greiða. Senni-
legt er að hlutdeild viðhaldsfram-
kvæmda í varnarstöðinni fari vax-
andi, þar sem nýbyggingum, sem
Mannvirkjasjóðurinn fjármagnar, er
nánast lokið. Samkvæmt upplýsing-
um Morgunblaðsins er aðeins
áformað að byija á einni nýrri bygg-
ingu á Keflavíkurflugvelli á þessu
ári.
Jafnframt liggur auðvitað ljóst
fyrir að heildarumfang fram-
kvæmdanna á Keflavíkurflugvelli
mun áfram dragast saman, í takt
við samdrátt í heraflanum. íslenzkir
aðalverktakar hafa á undanförnum
misserum markvisst reynt að mætt
þeirri þróun með því að hasla sér
völl á nýjum sviðum, jafnt á innan-
landsmarkaði sem í alþjóðlegri verk-
töku. Meðal annars hefur fyrirtækið
tekið þátt í verkefnum í Bandaríkj-
unum, Evrópu og Austur-Asíu. Það
er þó mál viðmælenda Morgunblaðs-
ins að Aðalverktakar séu ekki svo
langt komnir í þessari vinnu, að
fyrirtækið megi við því að missa
þá gullnámu, sem varnarliðsfram-
kvæmdirnar eru, fyrirvaralaust án
þess að verðmæti þess rýrni veru-
lega. Þetta er meðal annars nefnt
sem ástæða þess að breyting fyrir-
tækisins í hlutafélag eða einkavæð-
ing þess sé tæplega tímabær.
Deilur innan Sameinaðra
Þessu tengjast þær deilur innan
Sameinaðra verktaka, sem sagt
hefur verið frá hér í blaðinu. Hópur
hluthafa vill að íslenzkir aðalverk-
takar haldi sig við varnarliðsfram-
kvæmdirnar, og þegar sú verkefna-
skrá sé tæmd — til dæmis vegna
afnáms einkaréttarins — verði fé-
laginu einfaldlega slitið og eigend-
unum borgaðir út þeir milljarðar
króna, sem þeir eiga í fyrirtækinu.
Óánægðir eigendur Sameinaðra
hafa á undanförnum misserum
fengið nýtt tækifæri til að koma
eignum sínum f verð, eftir að fyrir-
tækið varð almenningshlutafélag.
Samkvæmt upplýsingum Morg-
unblaðsins er eitthvað um það að
eldri eigendur hafi selt bréf sín,
sem eru nú keypt á genginu 7,96
á opna tilboðsmarkaðnum. Kaup-
endurnir eru meðal annars lífeyris-
sjóðir, sem sjá góða ávöxtunarvon
í félaginu miðað við núverandi
ástand, en lífeyrissjóðir þurfa ekki
að greiða skatta af arði vegna
hlutafjáreignar. Sameinaðir verk-
takar hafa greitt mjög háan arð
undanfarin ár. Þannig var arð-
greiðslan tæplega 200 milljónir
króna á síðasta ári.
Ekki má gleyma hagsmunum
Landsbankans, sem tengjast fram-
tíð Islenzkra aðalverktaka. Bankinn
eignaðist Regin hf. er hann yfirtók
eignir Sambandsins og á því um 8%
í Sameinuðum verktökum og 16% í
Aðalverktökum. Eitt af því, sem
skiptir sköpum um það hvernig
bankinn fer út úr viðskiptum sínum
við Sambandið, er það hvaða verð-
mæti hann getur gert sér úr þessum
eignum sínum.