Morgunblaðið - 02.03.1996, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 2. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Bréf til
Stígamóta
ÞIÐ SEM stjórnið og
starfið hjá Stígamótum
hafið unnið gott starf
í baráttu gegn ofbeldi.
Þið hafið vakið athygli
á afleiðingum ofbeld-
isverka og skapað skjól
fyrir fómarlömb of-
beldis, ekki síst heimil-
isofbeldis, sem áður
áttu fárra kosta völ eða
engra. Fyrir þetta hafið
þið notið virðingar og
stuðnings.
Á síðustu árum hef-
ur talsvert verið rætt
um það sem kallast
kynferðisleg áreitni.
Þetta er nokkuð óljóst hugtak og
illa skilgreint. Mér hefur þó skilist
að átt sé við nokkuð stöðugt áreiti
með tilheyrandi lítilsvirðingu, t.d. á
vinnustað. í mínu ungdæmi hét
þetta „að reyna við“ og hefur fólk
eflaust notað ýmsar aðferðir þá sem
nú og kannski alla tíð. Það er þarft
verk hjá Stígamótum að vekja at-
hygli á að einnig á þessu sviði skuli
fólk gæta tillitssemi og forðast
grófa og særandi háttsemi, en mörk
þama á milli er víst erfitt að setja
og líkar kannski einum
það sem öðrum mislík-
ar. Þetta á ekki síst
við nú þegar tilefn-
islaust ofbeldi setur í
vaxandi mæli svip á
fréttir af ungu fólki.
Þetta hlýtur að vekja
spurningar um
kennslu í mannlegum
samskiptum.
Víst er ábyrgðar-
hluti að sýna fólki
ruddaskap, en því
fylgir líka ábyrgð að
ásaka nafngreint fólk
opinberlega, ekki síst
ef kæmefni er jafnilla
skilgreint og „kynferðisleg áreitni".
Ákærða er þá gert afar erfitt að
bera af sér sakir, ekki síst ef lang-
ur tími er liðinn frá atburðum.
Hver sern er getur staðið í slíkum
sporum ef ekki eru gerðar kröfur
um sönnun.
Ykkur er trúlega ljóst að ég á
hér við daglegar ásakanir starfs-
konu Stígamóta á hendur Ólafi
Skúlasyni biskupi. Ég er ekki tals-
maður biskups eða kirkjunnar eða
kristni í landinu yfírleitt, en mér
Jón frá Pálmholti
blöskrar hvernig þessar ásakanir
em settar fram og finn almenna
fordæmingu fólks á þessum starfs-
háttum. Ein kona hefur undir nafni
ásakað Ólaf fyrir 17 ára gamalt
áreiti. Aðrar hafa talað gegnum
Guðrúnu Jónsdóttur, starfskonu
Stígamóta, og farið með dylgjur um
enn eldri atvik. Á maður að trúa
því að íslenskar konur séu í fastri
meðferð hjá Stígamótum af því ein-
hver „reyndi við þær“ uppkomnar
fyrir nokkrum áratugum? Og
hvernig er þá komið fyrir íslensku
kvenfólki? Vitaskuld er þetta alvar-
legt mál fyrir hlutaðeigandur, en
Stígamót hafa glatað
trausti, segir Jón frá
Pálmholti, sem ekki
verður endurheimt
nema með skýrari
vinnureglum og
nýjum talsmanni.
það er líka alvarlegt fyrir fólk yfir-
leitt ef þið temjið ykkur að fara
með dylgjur um nafngreinda menn
opinberlega. Alvarlegast er þetta
þó fyrir Stígamót, sem nú hafa glat-
að trausti sem ekki verður endur-
heimt nema með skýrari vinnuregl-
um og nýjum talsmanni.
Höfundur er formaður Leigjenda-
samtakanna.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
838. þáttur
KJARTAN Ragnars lögfr.
(eldri), sá er mjög hefur lagt sig
eftir klassískum fræðum, hefur
reynst einn traustasti liðsmaður
þessa þáttar og íslenskrar tungu.
Ég hef enn fengið frá honum
bréf sem ég leyfi mér að birta
mikinn hluta af, með lítils háttar
athugasemdum:
„1) Það var mikill siður um
áramótin að tala um árið „sem
er að líða“, rétt eins og það líði
ekki ne_ma helst milli jóla og
nýárs. Ég tel það byrji að líða
þegar við áramót, og síðan sam-
fleytt uns yfir lýkur (ellegar
þangað til „upp er staðið“, eins
og sumir kynnu að segja).
2) Tilkynningar um jarðarfarir
eru einatt orðaðar þannig að NN
[nomen nescio] verði jarðsunginn
frá tiltekinni kirkju. Mér virðist
eðlilegra að telja látinn mann
jarðsunginn í kirkju; - aftur á
móti verði hann borinn til grafar
frá kirkju. [Umsjónarmaður
styður þetta og hefur heyrt til-
kynningar undanfarið á sama
veg orðaðar og Kjartan vill.]
3) „Vandanum velt á undan
sér.“ Þessi fyrirsögn birtist í dag-
blaði einu nú í vetur. Einhvem
veginn kann ég ekki við sam-
stöðu afturbeygilegs fomafns og
þolmyndar; - má vera að hér sé
um að kenna hótfyndni minni, -
eða hvað? [timsjónarmaður: Nei,
þetta flokkast ekki undir hót-
fyndni, því að sér gæti sam-
kvæmt þessu vísað til vandans
sjálfs, en ekki þess sem veltir
honum.]
4) Þá leyfí ég mér enn og aftur
að klifa á gömlu áhugamáli mínu,
þ.e. að erlend nöfn manna verði
borin fram að íslenskum hætti,
ef samheiti þeirra íslenskt er rit-
að eins, eða því sem næst. T.d.
beri okkur hér, þ. á m. fjölmiðlum
að segja Benjamín, en ekki Bend-
sjamín, eins og oft heyrist, t.d. í
útvarpi, þegar getið er erlends
manns með þessu nafni. Sama á
við um nöfn eins og Davíð, Jónat-
an, Georg, Samúel - svo fáein
nöfn séu nefnd af handahófí.
[Þetta hefur umsjónarmaður áður
samþykkt fúslega. Við segjum
ekki *Deivíd, *Djonnatan o.s.frv.]
5) Loks vil ég færa þættinum
og Valgeiri Sigurðssyni þakkir
fyrir tímabæra ádrepu um óradd-
aðan framburð erlendra nafna. -
Eitt skoplegast dæmi þessa held
ég hafí borið að þegar Pompidou
heitinn Frakklandsforseti var hér
á ferð fyrir nokkrum árum. Hann
var einatt nefndur „Poppídú" eða
því sem næst. Það er hvimleitt
að hlusta á jafnvel vandaða þuli
klæmast á þessum framburði.“
Umsjónarmaður þakkar Kjart-
ani enn og aftur. Varðandi síð-
asta atriðið, þurfum við Kjartan,
Norðlendingarnir, að vísu að
hafa í huga sunnlenskan fram-
burð. Hann er til skýringar, en
að okkar mati ekki til afsökunar.
Ofurlítið annað sjónarmið kemur
fram í næsta þætti. Þar er túlkað
sunnlenskt sjónarmið (Theodór
Gunnarsson).
★
Salómon sunnan kvað:
Ansi mikið er mannkynið viturt
og þetta Menningarpostularit þurrt,
og mikil er spekin,
úr Magnúsi lekin,
og svo Miðbæjarfólksháðið biturt.
★
í 830. þætti birti ég án skýr-
inga, en með fyrirvara um mis-
munandi texta, vísu eftir Gutt-
orm J. Guttormsson um stjórn-
anda lúðrasveitar, en sjálfur var
Guttormur liðtækur á því sviði
og hljómvís vel, segir mér Jón
Þórarinsson tónskáld. Og nú hef-
ur Magnús Óskarsson, lögmaður,
sem er hirðumaður um gaman-
mál, sent mér eftirfarandi:
„Guttormur J. Guttormsson
stofnaði homaflokk og stjórnaði
sjálfur, þótt lítt lærður væri. Svo
kom til sögunnar lærður blásari
og varð Guttormur að víkja fyrir
aðkomumanni. Þótti skáldinu
miður og maðurinn auk þess
montinn úr hófi fram. Á fyrsta
konsert nýja blásarans kvað
Guttormur:
Hann kann að spila á horn
hæglega í einu á tvö.
Þarna komst hann upp á þorn,
þá upp á tvístrikað ö.
Hækkar sig, hækkar sig nú,
hækkar sig eilítið korn.
Kannski hann fari upp á Q,
það kemst enginn lengra með horn.
Heimildarmaður Magnúsar
var mágur hans, Björn Jónsson
læknir (Bjössi bomm), en Björn
þekkti Guttorm vel.
★
Ekki fyrir löngu kom hér í
pistlunum fyrir orðið fatli, sbr.
fatlaður. Var þess getið að fatli
hefði orðið til við áhrifsbreytingu
úr eldri orðmynd fetill (beygist
eins og ketill).
Mér þótti notalegt að heyra
dr. Halldór Jónsson í sjónvarpi
tala um að setja hönd í fetil.
Ég var orðinn því svo vanur, að
fólk talaði um að hafa hönd (ef
ekki „hendi") í fatla.
★
Áslákur austan sendir:
Þegar allsber stóð Olga við rúm,
bar að áfjáðan hagfræðiskúm
í að fá hana að hugs’ um
(hann fór ekki úr buxum)
hvaða fár okkur stafaði af kúm.
★
Og jórturleðrið er jaxlað hraðar
í Jórvík nýju en annarstaðar.
(Einar Benediktsson: Fimmtatröð,
Fifth Avenue.)
Auk þess spakmæli úr Vídal-
ínspostillu: „Þá er efndanna vant,
þegar heitið er komið.“ Já, og
svo er þess að gæta, að menn
„leggja ekki hjálparhönd", heldur
rétta þeir einhveijum hana. Á
hinn bóginn leggja menn lið,
ef þeir vilja hjálpa.
Hvers virði
er heilsan?
í DAG reykir einn
af hveijum fjói-um ís-
lendingum að stað-
aldri. Tíðni reykinga
hefur minnkað veru-
lega á sl. áratugum.
Þessi árangur hefur
náðst að allnokkru
leyti vegna þess hve
mikil fækkun hefur
orðið hjá yngra fólki.
Greinilegt er að marg-
ir taka upp þennan
leiða sið á framhalds-
skólaaldri. Þannig
reykja 15% fólks á
aldrinum 15-19 ára að
staðaldri en 30% fólks
á aldrinum 20-29 ára.
Til að vinna gegn útbreiðslu
reykinga hafa verið sett lög. Þau
miða að því að tryggja reyklausum
reyklaust umhverfi.
Á íslandi eru reykingar mjög
veigamikill áhættuþáttur krans-
æðadauða hjá báðum kynjum.
Samband er milli skammts og
áhrifa þannig að því meira sem
reykt er, þeim mun meiri verða
áhrif á dánarlíkur. Samspil milli
áhættuþátta er þó mikið og magna
þeir áhrif hvers annars.
Niðurstöður hóprannsóknar
Hjartaverndar sýna margföldun
áhættu á kransæðadauða hjá
reykingamönnum (sjá töflu). Þar
reynist væg en ekki marktæk
aukning áhættu hjá þeim sem
hafa hætt að reykja en ríflega
tvöföldun áhættu hjá karlmönn-
um sem reykja vindla, pípu eða
allt að 24 sígarettur á dag. Hjá
stórreykingamönnum meira en
þrefaldast áhættan. Athygli vek-
ur að áhætta kvennanna er tölu-
vert meiri miðað við sama magn
tóbaks þ.e. að sú kona sem reykir
færri en 15 sígarettur á dag býr
við 20% meiri áhættu á kransæða-
dauða en karlmaður sem reykir
sama magn.
Áhættuaukningin heldur áfram
með auknu magni reykinga hjá
konunum og er meira en
sjöföld hjá stórreykinga-
konunni. Það er tvöfalt
meiri áhætta en sam-
bærilegir karlmenn búa
við. Það hve áhætta virð-
ist lág fyrir konur af
vindla og pípureykingum
tengist því að um óal-
gengan sið er að ræða hjá konum
og því ekki marktækt.
Hvað látast margir árlega úr
kransæðasjúkdómi af völdum
reykinga?
Af þeim 450-500 íslendingum,
sem árlega látast úr kransæða-
sjúkdómi, eigi reykingar veruleg-
an þátt í ótímabærri þróun sjúk-
dóms í þriðjungi (180) dauðsfall-
anna. Það er um það bil þrefalt
fleiri en látast af völdum krabba-
meins af sömu orsök. En hvað er
til ráða?
Líklega eru fáir reykingamenn
sem myndu viðurkenna að hafa
tekið uppiýsta ákvörðun um eigin
reykingar. Oft er það í hróplegu
ósamræmi við lifnaðarhætti fólks
að öðru leyti. Hins vegar reynist
mörgum erfitt að hætta.
Tóbaksframleiðendur
tæla unglinga
Á síðasta ári komu fram í
Bandaríkjunum gögn sem upp-
lýstu stefnu tóbaksframleiðenda
til að verða sér út um viðskipta-
vini frarntíðarinnar. Tóbaksaug-
lýsingum hefur verið beint til
unglinga á ýmsan hátt í þeim
löndum sem heimila þær og berst
alltaf nokkuð af slíku efni til ís-
lands. Þróun fínkor-
nótta neftóbaksins er
sömuleiðis slík að-
gerð, lítur sakleysis-
lega út og er reyk-
laust. Það inniheldur
nikótín í háum styrk-
leika sem frásogast
hratt frá slímhúð
nefs. Næst með því
hár styrkur nikótíns
í blóði og eru því líkur
á að notandi verði
háður nikótíni.
Unglingsárin eru
viðkvæmt æviskeið,
áhrif frá félögum eru
mikil og tíska eða
ímynd vegur þungt. Því er brýnt
að skoða það hvernig umhverfi
ungs fólks t.d. kaffihús og veit-
ingastaðir, eru undirlagt af tób-
aksreyk enn í dag. Slíkt umhverfi
laðar yfirleitt ekki að reyklausa
viðskiptavini og gefa reykingar
gesta því mjög skakka mynd af
venjum landans.
Oflugar tóbaksvarnir hafa sýnt
sig að hamla einnig gegn neyslu
fíkniexna og vega því þungt nú
þegar áhyggjur af eiturlyfjaneyslu
eru áberandi.
Reykingamenn bera
mikla ábyrgð, segir
Lilja Sigrún Jónsdótt-
ir, því óæskilegt verður
að teljast að börn alist
upp við að hand-
fjatla tóbak.
Foreldrar eru fyrirmynd
Reykingamenn bera mikla
ábyrgð því óæskilegt verður að
teljast að börn alist upp við að
handfjatla tóbak og fari að líta á
það sem nauðsynjavam-
ing. Frá foreldrum þurfa
skilaboðin einnig að vera
skýr um að þrátt fyrir
að viðkomandi reyki sé
þetta ekki æskilegt at-
ferli og að börn eigi rétt
á reyklausu umhverfi.
Sé horft til framtíðar
má grípa til ýmissra ráða til að
fækka reykingamönnum framtíð-
arinnar og eru samræmdar að-
gerðir mikilvægar til að árangur
fyrri ára í tó’baksvörnum glatist
ekki.
Áhættuaukning kransæða-
dauða hjá reykingamönnum
Hóprannsókn Hjartavernd-
ar 1967-1985
Margföldunarstuðull áhættu
Karlar Konur
(n=7760) (n=8327)
Hafa reykt áður- 1,35 1,28
Reykja vindla og pipu 2,08 0,80
Reykja sfgarettur
1-14 á dag 2,23 2,73
15-24 á dag 2,21 3,70
fleiri en 25 á dag 3,19 7,42
(Skv. fjölþjóðagreiningu Cox)
Höfundur er læknir og starfar á
Rannsóknastöð Hjarta verndar.
- kjarni málsins!
Lilja Sigrún
Jónsdóttir