Morgunblaðið - 17.03.1996, Blaðsíða 22

Morgunblaðið - 17.03.1996, Blaðsíða 22
22 SUNNUDAGUR 17. MARZ 1996 MORGUNBLAÐIÐ ALÞÝÐUFLOKKURINN ÁTTRÆÐUR Alþýðuflokkurinn var stofnaður í Reykjavík 12. mars 1916 og stend- ur því nú á áttræðu. Jóhanna Ingvarsdóttir kynnti sér sögu flokks- ins og ræddi um fortíð, nútíð og framtíð við þá Gylfa Þ. Gíslason, Benedikt Gröndal, Kjartan Jóhannsson og Jón Baldvin Hannibals- son, sem allir hafa setið á formannsstóli. ALÞÝÐUFLOKKURINN hefur aldrei náð viðlíka fótfestu hér á landi og sósíaldemókratískir flokkar á hinum Norðurlöndun- um. Þrátt fyrir það eru nú um þessar mundir 80 ár liðin frá stofnun hans, en Alþýðuflokkur- inn var stofnaður í Reylgavík 12. mars árið 1916. Framan af var hann hluti af Alþýðusam- bandi íslands og ætlað starfssvið á vettvangi sveitarstjórnarmála og þjóðmála. A þessum árum voru flokks- menn einir kjörgengir til trúnaðarstarfa innan ASI. Þessi flokkspólitísku sérréttindi innan launþegasamtakanna urðu til- efni mikillar óánægju og átaka er stundir liðu fram. Samtök launþega innan Sjálfstæðis- flokksins háðu harða baráttu fyrir jafnrétti innan ASÍ, en hin umdeildu tengsl flokks og laun- þegahreyfingar voru ekki full- rofin fyrr en árið 1940 þegar ASÍ var formlega skilið frá Al- þýðuflokknum. Helstu frumkvöðlar að stofn- un Alþýðuflokksins voru Jón Baldvinsson, Ottó N. Þorláks- son, Olafur Friðriksson og Jónas Jónsson frá Hriflu sem jafn- framt stóð að stofnun Fram- sóknarflokksins, sem formlega var stofnaður sama ár og Al- þýðuflokkurinn. Jónas mun einkum hafa hugsað Alþýðu- flokki starfsvettvang við sjáv- arsíðu en Framsóknarflokki til sveita. Alþýðuflokkurinn var reistur á viðhorfum lýð- ræðisjafnaðarstefnu, en innan hans voru á fyrstu árunum jafn- framt einstaklingar, sem að- hylltust marxísk-kommúnísk sjónarmið. Innbyrðis átök hafa verið tíð sem m.a. hafa margsinnis leitt til klofningsframboða, síðast með útgöngu Jóhönnu Sigurðar- dóttur, fyrrum varaformanns. Árið 1922 klofnaði flokksfé- lagið í Reykjavík í lýðræðisjafn- aðarmenn og kommúnista. Ágreiningsefnið var einkum hvort Alþýðuflokkurinn skyldi gerast aðili að Alþjóðasambandi kommúnista, Komintern. Árið 1926 gekk flokkurinn í Alþjóða- samband jafnaðarmanna og árið 1930 klauf kommúníski armur Alþýðuflokksins sig frá flokkn- um ogstofnaðiKommúnista- flokk Islands. Átta árum síðar var Héðni Valdimarssyni vikið úr Alþýðuflokknum vegna meintra tilrauna hans til að sam- > eina flokkana tvo. Kommúnista- flokkurinn gekk þá til samstarfs við Héðinsmenn, var síðan lagð- ur niður og stofnaður var Sós- íalistaflokkurinn - sameininga- flokkur alþýðu. Héðinn og stuðningsmenn hans gengu síð- an úr þeim flokki árið 1939 vegna réttlætingar flokksins á innrás Sovétríkjanna í Finnland. . Árið 1956 gekk Hannibal Valdimarsson og Málfundafélag ) jafnaðarmanna, sem stutt hafði Alþýðuflokkinn, til samstarfs við Sósíalistaflokkinn í kosninga- samtökum, sem hlutu nafnið AI- þýðubandalag. Það varð síðan formlegur stjórnmálaflokkur 1968. Gengu þá Björn Jónsson og Hannibal úr samtökunum og stofnuðu Samtök fijálslyndra og ) vinstri manna. Síðar gengu þeir báðir til samstarfs við Alþýðu- flokkinn. Þá stóðu fyrrum al- þýðuflokksmenn ásamt fleirum að stofnun Bandalags jafnaðar- manna 1983 undir forystu Vil- mundar Gylfasonar. GYLFI Þ. GISLASOIM Naut ekki réttláts tækifæris til vaxtar „ALÞÝÐUFLOKKURINN hefur tvímælalaust haft mikil áhrif á íslenskt þjóðfélag. Um mörg af fyrstu baráttumálum flokksins eru nú allir sammála, en styrkur hans hefur ekki verið sá, sem málstaður hans á skilið. Það á sér fyrst og fremst skýringu í ranglátri kjördæmaskipan. Þegar íslendingar fengu heimastjóm 1904 var haldið áfram að kjósa skv. kjördæmaskipan, sem ákveðin hafði verið 1874 þótt þjóð- félagið væri gjör- breytt. Og henni var ekki breytt fyrr en á fjórða áratugnum þegar hún var orðin meira en 60 ára göm- ul. Alþýðuflokkurinn fékk ekki réttlátt tækifæri til vaxtar í þjóðfé- lagi þar sem kjördæmaskipunin mótaðist af einmenningskjördæmum í dreifbýli. Þetta stóð ekki aðeins flokknum í heild fyrir þrifum, heldur varð einnig undirrót ítrekaðra klofn- inga,“ segir Gylfi Þ. Gíslason, formaður 1968-74. Gylfi hefur löngum verið talinn til uppreisn- armanna innan Alþýðuflokksins ásamt Hannibal Valdimarssyni. Hann var ekki kjör- inn formaður fyrr en árið 1968 þó rætt hafi verið um hann sem formannsefni strax árið 1952 þegar Stefán Jóhann Stefánsson var felldur og Hannibal kjörinn. Gylfí var inntur eftir því hvaða áhrif hann téldi að sviptingar innan flokksins á þessum árum, kosning Hannibals og fall tveimur árum síðar hafi haft á stefnu og starf flokksins þar á eftir. „Stefán Jóhann hafði lengi verið umdeildur sem formaður, í raun og veru allar götur frá því hann beitti sér fyrir þátttöku Alþýðuflokks- ins í þjóðstjórninni 1939 aðeins ári eftir að flokkurinn hafði klofnað. Við, sem þá vorum kallaðir „ungir menn“ í Alþýðuflokknum vor- um mjög andvígir þessari stjórnarmyndun, sem gerði hinn nýja Sósíalistaflokk að eina stjórnarandstöðuflokknum. Ég var í hópi þess- ara „ungu manna“ ásamt þeim, sem ég hafði þá nánast tengsl við í flokknum, Jóni Blöndal og Finnboga Rúti Valdimarssyni. En það var ekki aðeins þessi hópur, sem vildi skipta um formann 1952 og kjósa Harald Guðmundsson. Hópur eldri flokksmanna og vina Stefáns gengu á fund hans undir forvstu Guðmundar G. Hagalín og báðu hann um að draga sig í hlé, en hann kvaðst hafa hug á að sitja eitt kjörtímabil enn. Þá neitaði Haraldur að gefa kost á sér. Ég neitaði því sömuleiðis, kvaðst óska eftir að halda sæti mínu sem ritari flokks- ins. En þegar Hannibal reyndist fús til þess að bjóða sig fram, kusum við hann og Bene- dikt Gröndal sem varaformann. Fyrrum for- ystumenn flokksins tóku þessum úrslitum afar illa og höfnuðu samstarfi við hina nýju for- ystu. Hannibal varð jafnframt ritstjóri Alþýðu- blaðsins. Ástæða þess að Haraldur tók við af honum tveimur árum síðar var rík óánægja út af því að daginn fyrir sveitarstjórnarkosn- ingar í Kópavogi 1954 iýsti Alþýðublaðið yfir stuðningi við lista Óháðra án þess að hafa um það nokkurt samráð við aðra forystumenn flokksins, en það var listi Finnboga Rúts, bróð- ur Hannibals. Hannibal fannst hafa verið komið illa fram við sig meðan hann var formaður. Með mér og hinum eldri forystumönnum tókust sættir, einkum fyrir tilverknað Haraldar Guðmunds- sonar. En milli þeirra og Hannibals gréri í raun aldrei um heilt. Þegar Framsóknarflokk- urinn og Alþýðuflokkurinn ákváðu kosninga- bandalagið 1956, var afstaða Hannibals lengi vel óviss. Ég lagði mig allan fram um að Hannibal yrði ekki viðskila við flokkinn. Ég taldi samkomulag hafa náðst á flokksstjórnar- fundi í nóvember 1955 og beitti mér fyrir því að Hannibal yrði einn af ræðumönnum flokks- ins í útvarpsumræðum í janúar 1956. En svo fór að Hannibal tók þátt í stofnun Alþýðu- bandalagsins fyrir kosningarnar og varð for- maður þess. Það var mikil ógæfa fyrir Alþýðu- flokkinn. Ég tel að allar þessar gömlu væring- ar hafí haft mikil áhrif á ákvarðanir Hanni- bals sumarið 1956.“ Gylfi varð formaður á viðreisnarárunum, en sat með flokkinn í sárum í lok þeirra 1971. „Það var erfítt, en hvorki ég né aðrir misstu kjarkinn. Auðvitað hlaut nýstofnaður flokkur, Samtök frjálslyndra og vinstri manna, undir forystu manns eins og Hannibals Valdimars- sonar, forseta Alþýðusambandsins, að hafa mikla sigurmöguleika í kosningunum, ekki síst þegar haft er í huga að stjórnarflokkunum urðu á tvenn alvarleg mistök í kosningaundir- búningnuin. Þeir mörkuðu ekki nægilega skýra og einfalda stefnu í landhelgismálinu. Tillaga þeirra hafði verið að kjósa nefnd allra flokka til að móta stefnuna. Hitt var að of lengi hafði dregist að endurskoða almanna- tryggingalögin, sem Viðreisnarstjórnin hafði stórbætt við upphaf ferils síns. Því höfðu vald- ið efnahagserfíðleikarnir á síðustu árum stjórnarinnar. En í apríl 1971 var samt sam- Gylfi Þ. Gíslason þykkt frumvarp um verulegar endurbætur á tryggingakerfinu. Þær áttu hinsvegar ekki að taka gildi fyrr en í byijun næsta árs. í kosning- unum var því í gildi áratuga gömul löggjöf um almannatryggingarnar sem bitnaði mjög á Alþýðuflokknum. Sigur Samtakanna átti sér því sínar skýringar, en þau lifðu aðeins í sjö ár. Þá vann Alþýðuflokkurinn mesta kosninga- sigur sögu sinnar." Alþýðuflokkurinn er í dag málsvari mikil- vægra sjónarmiða, sem miða einkum að því að í þjóðfélaginu skuli ríkja réttlæti og hag- kvæmni gætt á öllum sviðum, að sögn Gylfa. „Þess vegna leggur hann áherslu á endur- skipulagningu atvinnuveganna. Hann vill að landbúnaðurinn verði miklu hagkvæmari en hann er, neytendum og bændum sjálfum til hagsbóta. Hann leggur ríka áherslu á að eyða því ranglæti og þeirri óhagkvæmni, sem á sér stað í sjávarútvegi og kemur fram í ókeypis einkaleyfum til hagnýtingar á sameign þjóðar- innar og offjárfestingu í veiðiskipum og vinnslustöðvum. Flokkurinn bendir á að þessi forréttindi sjávarútvegsins skaði iðnað, verslun og þjónustu og séu þannig hemill á möguleg- an hagvöxt. Þess vegna er flokkurinn eindreg- ið fylgjandi veiðigjaldi. Og hann telur að með slíkri grundvallarendurskoðun á skipulagi og starfsaðstöðu atvinnuveganna megi ráða bót á atvinnuleysinu ef innviðir vinnumarkaðarins eru jafnframt teknir til skoðunar. Alþýðuflokkurinn er í dag flokkur nútíma- jafnaðarmanna. Hann er andvígur forréttind- um og gæslu sérhagsmuna. Hann er fylgjandi heilbrigðri samkeppni í frjálsum viðskiptum, bæði innanlands og gagnvart útlöndum. Þess vegna hvetur hann til þess að haft sé vakandi auga með þróuninni í Vestur-Evrópu til þess að forðast að íslendingar einangrist frá þeim heimshluta, sem þeir hafa verið og eru tengd- astir. Sá flokkur, sem boðar slíka stefnu, hlýt- ur að geta horft björtum augum til framtíðar." Aðspurður um erfiðasta viðfangsefnið á stjórnmálaferlinum, er Gylfa efst í huga vinna að fylgi í flokknum við myndum Viðreisnar- stjórnar árið 1959. „Þótt ég hafi orðið jafnað- armaður á menntaskólaárum mínum, var ég aldrei marxisti. Hins vegar var ég, eins og allir jafnaðarmenn þá, fylgjandi áætlunarbú- skap og þjóðnýtingu stórfyrirtækja. Þessar skoðanir mínar breyttust á árunum eftir heimsstyijöldina, eins og raunar skoðanir flestra annarra jafnaðarmanna. Við tókum að aðhyllast markaðsbúskap í stað áætlunar- búskapar og þjóðnýtingar, ekki aðeins af því að með því væri meiri hagkvæmni tryggð, heldur einnig af hinu að þá yrði í raun og veru auðveldara að auka réttlæti. Þetta voru þá nýjar skoðanir í Alþýðuflokkn- um og það tókst að vinna þeim fylgi. Ýmsir innan flokksins voru gagnrýnir á Viðreisnar- stjómina, einkum fulltrúar verkalýðshreyfíng- arinnar. En hún sat samt í tólf ár og þótt það væri ekki orðið ljóst þegar hún tapaði kosning- um 1971, kom síðar í ljós að það ár voru þjóð- artekjur hærri á íslandi en nokkru sinni fyrr.“ BENEDIKT GROIMDAL Gamla rómantíkin ípólitík er liðin tíð „SAGA Alþýðuflokksins hefur verið við- burðarík og sérkennileg, full af gleði og sorg, sigrum og ósigrum. Flokkurinn boð- aði jafnaðarstefnu sem leið til frelsis, jafn- réttis og bræðralags í íslensku þjóðfélagi og eru þær hugmyndir kjarni þess velferðar- ríkis, sem nú er við lýði. Hinsvegar hefur flokknum ekki tek- ist að vinna pólitískt fylgi í sama mæli. Hvað eftir annað hafa átök og klofn- ingar valdið því að flokkurinn hefur ekki orðið jafn sterkur og farsæll og sams konar flokkar í nágranna- löndunum. I öllum íslensku flokkunum et fjöldi fólks sem- telur sig aðhyllast markmið jafnaðar- stefnu þótt það styðji ekki Alþýðu- flokkinn," segir Benedikt Gröndal, sem tók við formennsku árið 1974 og gegndi henni til 1980. í formannstíð Benedikts fékk flokkurinn sína glæsilegustu kosningu til þessa, 22% fylgi og 14 menn kjörna árið 1978 og sett- ist hann þá sjálfur fyrst í ráðherrastól eftir að Ólafi Jóhannessyni, formanni Fram- sóknarflokks, tókst að mynda samstjórn A-flokka og Framsóknar. Meðalhraði verð- bólgunnar var 52% og þjóðin í mikilli efna- hagskreppu. Benedikt segir að þrátt fyrir að þá hafi verið meirihluti fyrir nýrri við- reisnarstjórn, hafi hugur hans ekki stefnt að slíku stjórnarsamstarfi með Alþýðu- bandalagið úti. „Þó svo að viðreisnin hafí verið stórmerk og söguleg stjórn og gengið vel lengst af, megum við ekki gleyma því að á síðari árum viðreisnar skall á kreppa. Efnahagslífíð varð okkur mjög erfítt. Atvinnuleysi kom til og I ! l P i I I í I I fc 1 » I-
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.