Morgunblaðið - 17.03.1996, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 17. MARZ 1996 23
einn mesti landflótti, sem við höfum haft á
síðari árum. Við slíkan óróleika á vinnumark-
aði, er mjög erfítt fyrir sósíaldemókratískan
flokk, sem á að höfða til hinna vinnandi
stétta, að vera í stjómarsamstarfi með Sjálf-
stæðisflokki, flokki kapítalsins og eigenda
atvinnutækjanna, án þátttöku Alþýðubanda-
lags.“
Ríkisstjóm Ólafs Jóhannessonar var erfíð.
„Innan þingflokksins vom margir ungir og
óreyndir menn og hefði ég helst viljað að
flokkurinn fengi að vera í stjómarandstöðu
um tíma til að veðrast og öðlast reynslu
enda hafði hann nýlega risið úr öskustónni.
Þingflokkurinn samþykkti reyndar stjómar-
slit að mér forspurðum, er ég var í stuttu
leyfí í Bandaríkjunum, og þegar ég fór á
fund Ólafs til að tilkynna úrsögn okkar,
brosti hann og sagði að ég væri víst rétt á
undan formanni Alþýðubandalagsins. Ólafur
vildi ekki sitja þar til ný stjóm yrði mynd-
uð, eins og venja er. Það varð því að ráði
að ég myndaði bráðabirgðastjórn með stuðn-
ingi Sjálfstæðisflokks."
Alþýðuflokkurinn var í sámm eftir hvem
klofning, sérstaklega 1938, að sögn Bene-
dikts. „Slíkir atburðir ala á hatri og tor-
tryggni og spilla því andrúmslofti, sem þarf
að ríkja í flokki, er sækist eftir fylgi lands-
manna. Lítið bætir úr skák þótt ljóst verði
eftir á að Alþýðuflokkurinn og Alþýðublaðið
hafi um langt árabil haft rétt fyrir sér varð-
andi Moskvutengsl keppinauta sinna. Al-
þýðuflokkurinn hefur á hinn bóginn reynst
hafa oddastöðu og dugmikla forystumenn
til að taka þátt í mörgum ríkisstjórnum og
koma þannig fram stefnumálum sínum er
lúta að mannréttindum, velferð þegnanna
og öryggi ríkisins."
Alþýðuflokkurinn lenti utan ríkisstjómar
eftir síðustu kosningar þar sem það hentaði
Sjálfstæðisflokknum betur að stjórna með
Framsókn, segir Benedikt. „Þetta er sú
stjómargerð, sem vinstri flokkamir hafa
ávallt óttast mest og talið varhugaverðasta
fyrir launþega. Þetta samstarf gæti þó enst
eins og það gerði 1950-56.
Núverandi formaður Alþýðuflokksins hef-
ur leitt flokkinn til forystu í Evrópumálinu
og mun vafalaust halda því áfram. Það er
veigameira en aðildin að NATO var fyrir
framtíð lýðveldisins. Ólíklegt er að innganga
íslands í Evrópusambandið verði afgreidd
án þess að Alþýðuflokkurinn komi þar við
sögu.
Erfitt er fyrir flokkinn að standa að niður-
skurði á velferðarkerfinu þótt það kunni að
vera óhjákvæmilegt miðað við halla ríkis-
sjóðs. Velferðarkreppa er nú einnig í öðmm
ríkjum skyldum okkur. Flokkurinn verður
að fara varlega í þessum efnum utan stjórn-
ar sem innan.
Umræðan um sameiningu vinstriflokk-
anna hefur enn vakið áhuga yngri liðs-
manna. Kanna þarf það með gætni hvort
einhveijar nýjar leiðir opnast. Þetta er mál,
sem hefur margar hliðar og hefur lengi ver-
ið rætt en reynst því flóknara sem umræðan
kemst lengra."
Að mati Benedikts hefur Alþýðuflokkur-
inn nú þróttmikinn og litríkan formann og
nokkur góð ráðherraefni, en hefur misst
forystumenn, sem horfíð hafa frá stjórnmál-
um til starfa á öðram sviðum. Mikilvægt er
að styrkja forystuliðið með nýju og ungu
fólki. „Stjómmálin munu taka miklum breyt-
ingum með tækni upplýsingaaldar. Hið öra
samband milli manna og stofnana mun veita
flokkunum ný tækifæri til sambands við
kjósendur. Ef þessi tækni verður ekki of
dýr, getur farið svo að minni flokkamir fái
nýjar leiðir til fylgisöflunar sem jafna að-
stöðu þeirra og hinna stærri. Það er þegar
ljóst að rík þörf er fyrir flokk eins og Alþýðu-
flokkinn að standa vörð um velferðarkerfið
þegar komið er að þeim mörkum skattlagn-
ingar, sem þjóðin vill á sig taka. Flokkurinn
verður að höfða til hinnar nýju kynslóðar
menntaðra heimsborgara sem nýrík þjóð
okkar hefur verið að ala upp. Gamla róman-
tíkin í pólitík er liðin tíð.“
KJARTANJOHANNSSON
Hefur átt í
stríði við
sjálfan sig
„ALÞÝÐUFLOKKURINN hefur að mínum
dómi gegnt mikilvægu hlutverki í íslenskum
stjórnmálum og haft rík og góð áhrif á ís-
lenskt þjóðlíf. Að hinu leytinu hefur flokkur-
inn oft átt í stríði við sjálfan sig og klofnað
margsinnis, eins og kunnugt er. Það hefur
auðvitað sett sitt mark á vegferð hans,“
segir Kjartan Jóhannsson, sem sat í form-
annsstóli frá árinu 1980 til 1984, eða þar
til Jón Baldvin Hannibalsson bauð sig fram
gegn sitjandi formanni og felldi hann í
kosningum.
Kjartan segir að Alþýðuflokkurinn hafí
staðið vörð um stöðu og kjör launafólks og
þeirra, sem höllum fæti standa í þjóðfélag-
inu. Hlutur hans í að koma á löggjöf um
almannatryggingar verði seint ofmetinn,
en hann hafl líka skilið að velferðarkerfinu
séu takmörk sett og að. það yrði að vera
reist á traustum og raunhæfum grunni.
„Flokkurinn hefur beitt sér fyrir heilbrigð-
um viðskiptaháttum og oft verið í farar-
broddi á því sviði, á þeirri forsendu að ein-
ungis með þeim hætti sé unnt að skapa
traust efnahagslíf, sem er undirstaða góðra
og öraggra lífskjara. Sömuleiðis hefur
flokkurinn verið alþjóðlega sinnaður og lagt
ríka áherslu á samstöðu okkar með grann-
þjóðum og alþjóðlegri samvinnu. Á málefna-
grundvelli hefur flokkurinn ágætt vega-
nesti. Um þessar mundir er hann að koma
út úr seinasta klofningi og er að rétta sig
af eftir hann með sama hætti og hann hef-
ur áður gert við sömu aðstæður."
Aðspurður um framtíðarhorfur flokksins,
segist Kjartan gera ráð fyrir því að hann
muni halda hlut sínum í íslenskum stjórn-
málum og verða áfram raunsær og framfa-
rasinnaður stjórnmálaflokkur. „Heimurinn
breytist ört. Stefnumið og áherslur verða
að breytast í samræmi við það. Alþýðuflokk-
urinn hefur sífellt endurnýjað sig stefnulega
og ég efast ekki um að svo verði áfram.
Hann hefur ágæta arfleifð að vernda og
hugsjón til að hafa að leiðarljósi. Á þeim
grunni hlýtur stefnan á hveijum tíma að
markast og útfærast. Alþýðuflokkurinn
hefur oft horft lengra fram á veginn en
gerist og gengur í stjórnmálum. Það er
stundum erfítt og ber ekki endilega ávöxt
strax, en þannig eiga menn sérstakt erindi
við fólkið. Sá sem á erindi, á sér góðar fram-
tíðarhorfur."
Þrjár meginástæður nefnir Kjartan þeg-
ar talið berst að ástæðum þess að flokkur-
inn hafi ekki náð þeirri fótfestu sem sam-
bærilegir flokkar nágrannalandanna hafa
náð. íslenskt þjóðfélag sé frábrugðið hinum
að því leyti að hér eru færri verksmiðju-
störf. Kjördæmaskipan hafi verið óhag-
stæð flokknum og
í þriðja lagi hafi
klofningur innan
hans verið mjög
áberandi og tíður
sem hljóti að hafa
mikil áhrif á gengi
í stjórnmálum. Sem
formaður þurfti
Kjartan að horfast
í augu við klofning
þegar Vilmundur
Gylfason gekk út
og til varð Banda-
lag jafnaðarmanna.
Og það nefnir hann
einmitt sem eitt hið
erfiðasta mál, sem
hann þurfti að giíma við á formannsferli
sínum.
Að öðru leyti eru honum minnisstæðust
ágæt kynni af mörgu og skemmtilegu fólki
úr flokknum og utan hans sem og af erlend-
um stjórnmálamönnum. Einnig á hann
margar góðar minningar af ferðum um
landið og fundahöldum, málefnaumræðum
og skoðanaskiptum af vettvangi stjórnmál-
anna. „Þetta voru miklir umrótstímar.
Verðbólgan og baráttan við hana setti
mjög mark sitt á þennan tíma. Ymislegt
sem Alþýðuflokkurinn beitti sér fyrir þá
til þess að ná tökum á henni og gera hreint
í efnahagslífinu bar ekki nema takmarkað-
an ávöxt strax, en átti þátt í því áratug
síðar að stöðugleiki náðist og verðbólgan
var kveðin niður. Hugmyndir okkar um
kjarasáttmála náðu ekki fram að ganga
þá, en samskonar hugmyndir urðu seinna
liður í þeim árangri, sem náðst hefur í
verðlagsmálum. Fiskveiðistefnan átti líka
ríkan þátt í málefnastarfi okkar og mál-
flutningi. Ofveiði og stóraukin afkastageta
flotans umfram veiðiþol lá fyrir. Mótun
stefnu til að bregðast við þessu var á frum-
stigi og árekstrar út af henni voru oft
býsna harðir. Stefnan mótaðist svo stig
af stigi; Evrópuumræðan var líka á frum-
stigi á íslandi, en á þessum árum og í kjöl-
far þeirra voru fyrstu skrefin stigin til
stefnumörkunar um samband okkar við
Evrópu þótt EES-samningarnir kæmu ekki
fyrr en miklu síðar,“ segir Kjartan.
JON BALDVIN HANNIBALSSON
Metnaðurinn
miðar að
20-30%
ÞEGAR Jón Baldvin Hannibalsson bauð sig
fram til formennsku árið 1986, var staða
flokksins vægast sagt slæm. Fylgið mældist
3% áiandsvísu þrátt fyrir að flokkurinn væri
í stjórnarandstöðu. Hinn nýi formaður var
með fastmótaðar hugmyndir um það hvernig
ná ætti flokknum upp úr öldudalnum. Hann
lagði fram ítarlega stefnuyfirlýsingu fyrir
flokksþing um hvernig jafna ætti tekju- og
eignaskiptingu landsmanna, reið síðan á vaðið
og hélt eina hundrað fundi vítt og breitt um
landið á árunum 1984-84 undir yfirskriftinni
„Hveijir eiga ísland?“.
Þessi herferð nýkjörins formanns leiddi til
þess að flokkurinn
rétti úr kútnum og
mældist með 30%
fylgi skv. skoðana-
könnunum fyrir
kosningar 1987. At-
burðarás innan ann-
arra flokka var hins-
vegar ófyrirséð. Þor-
steinn Pálsson, þá-
verandi forsætisráð-
herra, rak sam-
flokksmann sinn Al-
bert Guðmundsson
úr ríkisstjóm og til
varð Borgaraflokk-
urinn, sem hlaut 10%
fylgi í kosningum og
tók þar með mikinn
vind úr seglum Alþýðuflokksins á endasprett-
inum, að sögn Jóns Baldvins. Alþýðuflokkur-
inn fékk í kosningunum 15% fylgi.
„Ég lýsti því þá yfir að ég vildi endurreisa
viðreisnarsamstarfíð með tveggja flokka rík-
isstjórn Alþýðuflokks og Sjálfstæðisflokks, en
því miður náði flokkurinn ekki þeim styrk, sem
dugði til að mynda slíka stjórn. Niðurstaðan
varð þriggja flokka ríkisstjórn Þorsteins Páls-
sonar með Alþýðuflokki og Framsóknarflokki.
Sú stjórn entist að vísu stutt, í eitt ár, og við
tók ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar,
formanns Framsóknarflokksins, með A-flokk-
unum báðum. Sú stjórn kom ýmsum umbóta-
málum fram. M.a. voru gerðir hinir frægu
þjóðarsáttarsamningar og það tókst að kveða
niður verðbólgudrauginn."
Þegar formaðurinn lítur til baka, segist
hann vera ánægður með hlut Alþýðuflokksins
í ríkisstjórnarsamstarfi að því leyti að flokk-
urinn hefur reynst vel verki farinn. „Alþýðu-
flokkurinn hefur beitt sér fyrir hugmyndum,
sem upphaflega hafa verið minnihlutaskoðanir
og taldar róttækar, en smám saman unnið sér
fylgi. Alþýðuflokkurinn er allt annarrar gerðar
en t.d. Sjálfstæðisflokkurinn, sem er breitt
valdabandalag ráðandi afla í þjóðfélaginu sem
tekist hefur að safna utan um sig fjöldafylgi,
ekki vegna þess að hann er að beita sér fyrir
breytingum, heldur vegna þess að hann er að
gæta hagsmuna í ríkjandi ástandi."
Jón Baldvin segir að metnaður Alþýðu-
flokksins fyrir næstu þingkosningar miði að
því að ná kjörfylgi á bilinu 20-30% þannig
að hann hafi nægan styrk til þess að verða
ráðandi um myndun ríkisstjórnar á granni
nútímalegrar jafnaðarstefnu. Sú stefna var
mörkuð í lok sjötta áratugarins og hefur flokk-
urinn í raun fylgt henni æ síðan. „Þá kvað
flokkurinn upp með það, einn flokka vinstra
megin við miðju, að hann væri eindregið fylgj-
andi markaðslausnum í efnahags- og atvinnu-
lífi, að hann væri gagnrýninn á ríkisforsjá,
skömmtunarkerfi, einokun og fákeppni og
rökstuddi þessa skoðun sína með því að reynsl-
an sýndi að samkeppni skilaði mestum hag-
vexti, mestum verðmætum og mestri vald-
dreifingu í efnahagslífinu. Hin hliðin á nútíma-
legri jafnaðarstefnu er sú að flokkurinn bygg-
ir áfram á siðferðilegum grunni um félagslega
samábyrgð sem lýtur að því að standa vörð
um velferðarríkið."
Verkefni dagsins í dag eru, að sögn for-
mannsins, að skapa forsendur fyrir samein-
ingu jafnaðarmanna, sem væra miklu fleiri
en 11,5% kjósenda. Engar forsendur væru
hinsvegar fyrir því að tilgreina hvaða flokkur
væri draumasamstarfsflokkurinn að svo
komnu. Formaðurinn segist ekki hafa verið
bitur þegar núverandi stjórn var mynduð eftir
að flokkurinn hafði verið um átta ára skeið í
stjórn eða frá 1987. „Það er engum um að
kenna nema sjálfum okkur. Þeir, sem veiktu
Alþýðuflokkinn með því að kljúfa hann, bera
auðvitað höfuðábyrgð á því. Það er ekki við
aðra að sakast. Ef að flokkurinn hefði haidið
styrk sínum, hefði hann sömuleiðis haldið
stöðu sinni og því málefnafrumkvæði, sem
hann hefur átt í íslenskum stjórnmálum á
undanförnum árum og vafalaust verið í stöðu
til að vera ráðandi um það hvers konar rikis-
stjórn hefði verið mynduð. Á það reyndi ekki.“
Að mati Jóns Baldvins var engin raunveru-
leg ástæða fyrir klofningi á síðasta ári með
útgöngu Jóhönnu Sigurðardóttur og stofnun
Þjóðvaka og hann telur að ekkert réttlæti það
að flokkarnir starfi hvor í sínu lagi enda seg-
ist hann ekki sjá neinn mun á stefnu þessara
tveggja flokka. „Ágreiningur í stjómarsam-
starfi um einstakar tillögur réttlætir ekki
klofning og er ekki forsenda stofnun nýrra
flokka. Slík flokksbrot eiga sér ekki sjálfstæð-
an tilverugrundvöll og hafa enga sjálfstæða
hugmyndafræði til að standa á. Þetta voru
pólitísk mistök. Að sama skapi viðurkenni ég
að þetta hefur verið eitt erfíðasta tímabilið á
mínum formannsferli enda vitum við hversu
skaðlegar afleiðingar síendurtekinn klofningur
getur haft, en miðað við þau spjót, sem stóðu
á flokknum fyrir síðustu kosningar, má segja
að við höfum unnið viðunandi varnarsignr."
„Ég lít á núverandi ríkisstjórn sem einskon-
ar biðstofu, nokkurs konar hlé á því sem kalla
má nauðsynlega framfarasókn þjóðarinnar
enda höfum við margfalda reynslu af því hvað
ríkisstjórnir Framsóknar- og Sjálfstæðisflokks
standa fyrir. Þar ná saman þeir flokkar, sem
eru þess eðlis að ríkjandi hagsmunaöfl hafa
sterkust ítök í þeim og þar af leiðandi er ekki
mikilla breytinga að vænta. Þeir eru við völd
valdanna vegna. Þeir stinga höfðinu í sandinn
og segja að stærsta mál samtímans, aðild
okkar að Evrópusambandinu, sé alls ekki á
dagskrá."
Formaður Alþýðuflokksins segir að þeim
kapítula úr þjóðarsögunni, sem heiti „við-
reisnardraumurinn“, sé lokið. „Reynslan af
samstarfinu við Sjálfstæðisflokkinn sýndi að
sá flokkur er ekki reiðubúinn til að taka þátt
í umbreytingum, sem hægt er að líkja við
hina róttæku tiltekt viðreisnarstjórnar. Undir
núverandi forystu er Sjálfstæðisflokkurinn
allt annars konar flokkur en hann þá var.“
Jón Baldvin segir að baráttumál Alþýðu-
flokksins á komandi áram verði að stöðva
þá öfugþróun, sem birtist í því að við erum
að dragast aftur úr öðrum þjóðum. „Við þurf-
um að leysa þann skipulagsvanda, sem háir
okkar grundvallaratvinnulífi hvað varðar hið
skelfilega landbúnaðarkerfi, sem við búum
nú við, svo og að tryggja það að landsmenn
allir njóti arðsemi af auðlindum sínum. Við
þurfum að beina íslensku efnahags- og at-
vinnulífi áfram í átt til aukinnar samkeppni
og draga úr ríkisforsjá, einokun og fákeppni
til að rétta hlut íslenskra neytenda því stað-
reyndin er sú að ísland er orðið að láglauna-
landi sem skýrist af ónógri samkeppni, mið-
stýringu og ríkisforsjá. Á félagslega sviðinu
þarf að stuðla að auknum jöfnuði, draga úr
tilhneigingu, sem er ríkjandi, til vaxandi mis-
skiptingar, en á grundvelli öflugs atvinnulífs.
Við skorumst heldur ekki undan því að fást
við vanda velferðarkerfisins en til þess þarf
efnahagslífið að njóta stöðugleika.
Stærsta áhyggjumál mitt þegar ég horfi
til framtíðar er að okkur hefur mistekist að
breikka tilverugrundvöll þessa þjóðfélags.
ísland er enn verstöð og við erum nú ennþá
háðari sjávarútvegi en áður fyrr. Hlutfall
útflutnings hefur verið í stöðnun árum sam-
an. Á sama tíma erum við að mennta þúsund-
ir af ungu fólki innanlands sem utan til þess
að búa það undir störf í fjölbreyttu og nútíma-
legu þjónustuþjóðfélagi. Atgervisflótti er
hættulegur fámennri eyþjóð. Skattakerfið
hefur þróast þannig að jaðarskattar eru orðn-
ir alltof háir og vinnuletjandi, og það torveld-
ar barnafjölskyldum, sem hafa hvað mesta
útgjaldaþörf, að vinna sig út úr skuldum. Til
að leysa þennan vanda þurfum við m.a. að
koma á veiðileyfagjaldi, sem er bæði réttlæt-
is- og hagkvæmnismál, og við þurfum að
koma á fjármagnstekjuskatti. Hann á að taka
mið af því að menn borgi eftir efnum og
ástæðum en ekki eins og núverandi tillögur
gera ráð fyrir að lagður verði á 10% flatur
skattur, sem er fyrst og fremst skattur á
hinn venjulega sparifjáreiganda enda ekkert
frítekjumark."
I vor verða tólf ár liðin frá því að Jón
Baldvin var kjörinn formaður. Er hann ekk-
ert orðinn leiður? „Svo lengi sem ég tel að
ég hafi verk að vinna í íslenskri pólitík, þá
leyfí ég mér ekki þann munað að segja að
þetta sé leiðinlegt eða vonlaust. En sú kemur
tíð að ég get afhent keflið nýrri kynslóð, sem
vonandi lætur drauminn rætast um Jafnaðar-
mannaflokkinn sem stærsta flokk þjóðarinn-
ar.“
Formaðurinn segir að ótalmargt standi upp
úr á ferlinum, en nefnir EES-málið öðru frem-
ur. „Það tók fjögur ár og þó það hafi oft
verið erfitt og tvísýnt, er það stærsta stund-
in á mínum pólitíska ferli að ná því máli í
höfn. Persónulega þykir mér þó vænst um
að hafa haft aðstöðu til að leggja lið sjálf-
stæðisbaráttu Eystrasaltsþjóða, þegar þær
þurftu á slíkum stuðningi að halda.“
Kjartan
Jóhannsson
Jón Baldvin
Hannibalsson