Morgunblaðið - 07.07.1996, Síða 10

10 SUNNUDAGUR 7. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
• ■ •>
LJÓSMYND tekin 15. október 1942 af þýska flugliðsforingjanum Hugo Löhr, sem kom oft fljúgandi frá Stavangri í Noregi og tók loftmyndir af íslandi. Merkilegt við þessa
mynd er að Þjóðveijar töldu yfir 80 flugvélar á flugvellinum en enga hreyfingu er að sjá á flugvélum, hvorki á flug-né aksturbrautum. Bretarnir virðast því ekki hafa vitað
af ferðum þýska flugmannsins. Á myndinni eru m.a. 12 tveggja hreyfla vélar þar sem í dag er athfnasvæði innanlandsflugs Flugleiða.
Flugvöllur með fortíð
Um þessar mundir er hálf öld liðin frá því
að Bretar afhentu íslendingum Reykjavíkur-
flugvöll til umráða. Hins vegar vita færri
að skömmu áður höfðu nokkur íslensk ung-
menni og flugáhugamenn ráðist í það í
Vatnsmýrinni í s]'álfboðavinnu að ryðja flug-
braut fyrír WACO-vél Flugfélags íslands. í
þessum hópi var Ólafur K. Magnússon ljós-
myndari Morgunblaðsins og flugáhugamað-
ur, og hann rekur hér upphaf Reykjavíkur-
flugvallar.
SUMARIÐ 1940 voru nokk-
ur ungmenni samankomin
í Vatnsmýrinni. Tilefnið
var að það átti að fara
að vinna við byggingu fyrsta flug-
vallar á íslandi. Öll þessi ung-
menni voru í sjálfboðaliðsvinnu
undir stjórn Garðars Gíslasonar
sem er og var mikill áhugamaður
um flugmál á íslandi. Svæðið var
hreinsað með þeim árangri að
WACO-vél Flugfélags íslands,
TF-ÖRN, gat sama kvöld lent á
þessu svæði sem sjálfboðaliðarnir
höfðu rutt. Það var stór stund í
hugum þessara ungmenna að sjá
þessa „stóru“ flugvél lenda á þeim
stað sem síðar varð Reykjavíkur-
flugvöllur.
Flugvöllur byggður
Haustið 1940 hóf breski herinn
flugvallargerð í Vatnsmýrinni
þrátt fyrir hörð mótmæli þáver-
andi borgarstjóra Reykjavíkur,
Bjarna Benediktssonar, sem skrif-
aði ríkisstjórninni bréf, þar sem
hann fór fram á að hún beitti sér
fyrir því, að Bretar hættu við
byggingu herflugvallar á þessum
stað. Þrátt fyrir mótmæli borgar-
stjóra samþykkti Alþingi bráða-
birgðalög hinn 1. nóv. 1940 um
heimild til handa Bretum um
byggingu herflugvallar á svæðinu
sunnan Vatnsmýrar.
Áður höfðu Bretar hafið fram-
kvæmdir við byggingu flugvallar
á Kaldaðarnesi og gekk verkið
vel, þannig að fyrstu flugvélarnar
af gerð Fairey-Battle lentu á
Kaldaðarnesflugvelli hinn 27. ág-
úst 1940. Þetta voru gamlar úrelt-
ar flugvélar, meðaí þeirra fáu sem
sneru aftur eftir orrustuna um
Frakkland. Flugvöllurinn í Kaldað-
arnesi stóðst ekki væntingar
Breta, enda flugbrautir grasvellir
þar sem rétt var valtað yfir mestu
ójöfnur.
Yfirmenn flughersins komust
brátt að raun um að bygging flug-
vallar í Kaldaðarnesi voru mistök.
Flugvellinum stafaði hætta af Ölf-
usá, enda varð raunin sú, að hún
flæddi yfir bakka sína 1943 og
eyðilagði flugvöllinn þannig að öll
starfsemi lagðist niður og þar með
varð Reykjavíkurflugvöllur burða-
rás breska flughersins.
Yfirmaður breska hersins á ís-
landi, H.O. Curtis hershöfðingi,
ákvað að byggja nýjan flugvöll
strax árið 1940. Orrustan um Atl-
antshafið var orðin staðreynd og
enginn flugvöllur á Islandi eða
N-Atlantshafí, sem gerði það að
verkum að Bretar gátu ekki notað
flugvélar sínar í þessari baráttu.
Kafbátar Hitlers réðu lögum og
lofum á Atlantshafi þannig að ís-
land var í raun eins og flugvéla-
móðurskip í miðju Atlantshafi
nema hvað það var án flugvéla
vegna þess að þar fannst ekki flug-
völlur. En Bretar vildu bæta úr
því og byggðu neyðarflugvelli á
Höfn í Hornafirði, Melgerði í Eyja-
firði, Odda í Rangárvallasýslu og
við Garðskagavita.
Winston Churchill fylgdist per-
sónulega með framkvæmdum
bæði á Reykjavíkurflugvelli og í
flotastöðinni í Hvalfirði. Hann var
langt því frá að vera ánægður
með hraða framkvæmdanna, sér-
staklega á Reykjavíkurflugvelli.
Allt efni til byggingar varð að
fiytja yfir hafið við vaxandi ógn
þýskra kafbáta. Skortur á verka-
mönnum hamiaði hraða á bygg-
ingu flugvallarins. Áætlað var að
4.000 verkamenn þyrfti til að ljúka
Reykjavíkurflugvelli og uppbygg-
ingu í Hvalfirði, þar af voru Islend-
ingar 2.500 í það mesta. Til þess
að bæta úr þessum skorti á verka-
mönnum samþykkti ísl. ríkisstjórn-
in að beiðni Breta að fá til landsins
500 færeyska verkamenn, en þrátt
fyrir mikið atvinnuleysi í Færeyjum
komu aðeins 240 Færeyingar til
íslands.
Samskipti íslendinga við Breta
gengu að mestu snurðulaust, en
þó með undantekningum, saman-
ber verkfall Dagsbrúnar á Reykja-
víkurflugvelli í janúar 1941. Kaup-
máttur launa fór minnkandi vegna
stórhækkandi verðs á matvælum.
Það sem gerði þetta verkfall erfið-
ara en ella var að gefið var út
dreifibréf á ensku þar sem breskir
hermenn voru hvattir til þess að
ganga ekki í störf íslendinga sem
voru í verkfalli. Þetta bréf fór mjög
svo fyrir brjóstið á bresku her-
stjórninni. Menn í broddi fylkingar
verkalýðshreyfíngarinnar voru
handteknir og færðir til yfírheyrslu
hjá leyniþjónustu breska hersins.
Síðan voru þeir afhentir íslend-
ingum, hlutu mislanga dóma og
afplánuðu sekt sína á „Letigarðin-
um“ (Litla-Hrauni). Dreifibréfa-
málið vakti upp margar spurning-
ar, m.a.: Hver skrifaði þetta bréf?
Fljótlega kom upp sá kvittur
að Islendingur hefði engan veginn
getað skrifað bréfið. Stíll bréfsins
og málfar og vitneskja um málefni
breskra verkalýðsfélaga benti allt
í þá átt að þar hefði verið á ferð-
inni einstaklingur mjög kunnur
öllum staðháttum í Bretlandi,
þannig að sú spurning vaknaði
hvort höfundur bréfsins væri
Breti. Þýðandi bréfsins sagðist
ekki áður hafa lesið jafn vel skrif-
að bréf á jafn löngu máli eftir ís-
lending.
í dag er álitið að höfundur
bréfsins hafi verið háttsettur höf-
uðsmaður innan leyniþjónustu
Breta (MI-6). í augum Breta var
litið á þetta bréf sem landráð gegn
þjóð sem barðist fyrir tilveru sinni.