Morgunblaðið - 11.08.1996, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR ll.ÁGÚST 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. ÁGÚST 1996 23
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
BEIÐNI Verzlunarráðs ís-
lands til menntamálaráð-
herra um að ríkissjóður taki
þátt í kostnaði vegna launa-
greiðslna og reksturs verzlunar-
háskóla Verzlunarskóla íslands,
sem fyrirhugað er að stofna,
orkar af ýmsum sökum tvímælis.
í fyrsta lagi er ljóst að starf-
semi skólans yrði í samkeppni
við viðskiptaskor Háskóla Is-
lands og að fengi skólinn fjár-
veitingu af almannafé, keppti
hann sömuleiðis við Hásjcólann
um fjárveitingar. Háskóli íslands
er nú í þvílíku fjársvelti að færa
má rök fyrir að hann eigi í erfið-
leikum með að bjóða upp á nám,
sem er samkeppnishæft við það,
sem námsmönnum býðst við há-
skóla í nágrannalöndunum. Það
er nær að efla Háskóla íslands
til að bjóða upp á gott nám í
viðskiptafræðum en að dreifa
kröftunum frekar en orðið er.
í öðru lagi eru flestar þær
hugmyndir, sem tengjast stofn-
un hins nýja verzlunarháskóla,
framkvæmanlegar á vettvangi
Háskóla íslands. Þar má nefna
aukið samstarf skóla og atvinnu-
lífs, styttra og hagnýtara BA-
eða BS-nám og þátttöku at-
vinnulífsins í kostnaði við námið.
Björn Bjarnason menntamála-
ráðherra hefur áður lýst yfir að
nær sé að leggja niður einhveija
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
starfsemi á vegum ríkisins en
að svelta þær stofnanir, sem
undir það heyra. Á sama hátt
má segja að lítil ástæða sé til
að setja á fót nýja menntastofn-
un með þátttöku ríkisins þegar
þær, sem eru fyrir, eru í fjár-
svelti.
Ekki er ósennilegt að vegna
takmarkaðra fjárveitinga af
hálfu ríkisins muni Háskóli ís-
lands í auknum mæli þurfa að
leita til atvinnulífsins um fjár-
mögnun á starfsemi sinni. Ekk-
ert stendur heldur í vegi fyrir
því að einstaklingar og samtök,
sem vilja setja á stofn einkarek-
inn viðskiptaháskóla, geri slíkt
hið sama. Hins vegar er ekki
sjálfsagt að menn geti ákveðið
að koma á fót slíkri stofnun og
fái sjálfkrafa fjárveitingu frá
ríkinu.
ÚTÞENSLU-
STEFNA
P&S
GUÐMUNDUR Sigurðsson,
forstöðumaður sam-
keppnissviðs Samkeppnisstofn-
unar, hittir naglann á höfuðið í
samtali við Morgunblaðið í gær,
þar sem hann segir að ástæða
sé fyrir stofnunina að taka til
athugunar smásölu Pósts og
síma á alnetstengingum vegna
þess að með því sé ríkisfyrirtæki
að fara inn á markað sem aðrir
hafa byggt upp. Morgunblaðið
hefur undanfarin misseri bent á
ijölmörg dæmi þess að ríkið er
að þenja út rekstur sinn á mörg-
um sviðum í samkeppni við
einkaaðila, jafnvel í þeim at-
vinnugreinum sem eiga að geta
orðið helzti vaxtarbroddur at-
vinnulífsins, til dæmis fjarskipt-
um og hugbúnaðargerð.
Póstur og sími sækir nú inn á
markað, sem hefur verið ágæt-
lega sinnt af einkafyrirtækjum.
í krafti stærðarinnar og yfirráða
yfir símakerfi landsins getur
samkeppnissvið Pósts og síma
komið upp rándýrum innhringi-
búnaði um allt land og þannig
boðið viðskiptavinum sínum alls
staðar á landinu upp á samband
á kostnaði staðarsímtals. Við-
skiptavinum einkarekinna fyrir-
tækja er hins vegar gert að
greiða Pósti og síma verð langl-
ínusímtals fyrir notkun á alnets-
tengingu um símalínu. Einkafyr-
irtækin hafa ekki bolmagn til að
ráðast í sömu fjárfestingar og
Póstur og sími. Brynjólfur Þor-
varðarson, framkvæmdastjóri
Treknet, bendir á það í Morgun-
blaðinu í gær að Póstur og sími
þyrfti hreinlega að eiga allan
markaðinn eða hafa tugi þús-
unda viðskiptavina til að tekjur
af sölu alnetstenginga stæðu
undir kostnaði við fjárfesting-
una.
Þetta er óþolandi aðstöðumun-
ur og vonandi að Samkeppnis-
stofnun veiti Pósti og síma það
aðhald, sem fyrirtækið þarf aug-
Ijóslega á að halda. Jafnframt
hlýtur það að vera áleitin spurn-
ing fyrir Halldór Blöndal sam-
gönguráðherra, og aðra ráðherra
Sjálfstæðisflokksins, hvort það
er í samræmi við stefnu flokksins
eða ríkisstjórnarinnar að ríkis-
stofnun þenji stöðugt út umsvif
sín í samkeppni við einkafyrir-
tæki.
EKKISJÁLFSÖGÐ
FJÁRVEITING
14 K TÓN-
A^ÉtJ.skáldið
Saint-Saéns sagði um
Berlioz að hann hefði
einsog aðrir góðir
listamenn haft of-
næmi fýrir því grófa
og óheflaða í þjóðfélaginu og því
ekki þolað það. Hann hafi hatað
það sem hann kallar profanum
vulgus. Berlioz var viðkvæmur og
gat tárazt af minnsta tilefni.
En hann gat einnig verið harður
í horn að taka einsog sjá má á
ævisögu hans, Líf ástar og tónlist-
ar, sem hann er næstum því eins
frægur fyrir og tónverk sín, enda
má skipa þessu merka riti við hlið-
ina á helztu ævisögum heimsbók-
menntanna einsog Játningum Ág-
ústínusar og Rousseaus. Fáar
skáldsögur jafnast á við slík rit að
bókmenntalegu gildi, en auk þess
fellir Berlioz gömul bréf inní frá-
sögn sína og gefur henni þannig
aukinn slagkraft. Hún verður sér-
stæðari fyrir bragðið vegna þess
að bréfin segja mikla sögu um
merkan mann og samtíð hans. Þau
eru auk þess listilega skrifuð einsog
annað sem tónskáldið festi á blað.
Lífíð tekur skáldskapnum ávallt
fram og þau rit sem eiga ekki for-
sendur í reynslu merkra höfunda
eru sjaldnast mikill skáldskapur,
hvaðþá miklar bókmenntir.
Afstaða Berlioz til meðalmennsk-
unnar í París um hans daga minnir
á ballettmeistarann Dombasle sem
einnig starfaði þar í borg en varð
fyrir þeirri ógæfu undir lok listfer-
ils síns að missa trúna á ballettlist-
ina(!) Karen Blixen segir frá því í
ófullgerðri sögu sinni, Anna.
Berlioz notar engin vettlingatök
þegar hann lýsir villimönnunum í
París og vandar þeim ekki kveðjur.
En eftirminnilegust er lýsing hans
á því þegar Henriette,
fyrri kona hans, er
grafin upp úr kirkju-
garði á Mont Martre
og lögð til hvfldar í
nýjum grafreit vegna
þess að hinn fyrri var
tekinn undir annað.
Tónskáldið segir það hafi haft
mikil áhrif á sig að fylgjast með
uppgreftrinum. Á heldur dapurleg-
um morgni fór hann í kirkjugarðinn
að vera viðstaddur athöfnina. Gröf-
in hafði þá þegar verið opnuð og
“þegar ég kom, stökk grafarinn
niður í gröfína. Kistan var enn heil
þóað hún hafí verið tíu ár í jörð-
inni. Einungis lokið hafði brotnað
í rakanum. I staðinn fyrir að lyfta
allri kistunni upp kippti grafarinn
fúnandi borðunum í burtu og þau
losnuðu með herfilegum bresti og
innihald kistunnar kom í ljós. Graf-
arinn beygði sig niður og tók upp
höfuðið tveimur höndum, en það
hafði losnað frá bolnum - þetta
skrælnaða hárlausa höfuð “veslings
Ófelíu" - og lét það í nýja kistu sem
beið þess við grafarbakkann. Síðan
beygði hann sig niður og tók með
erfiðismunum höfuðlausan bolinn
og limina í fangið, svartar hrúgur
fastar við líkklæðið einsog rakur
poki með tjöruklump. Það losnaði
frá með daufu hljóði. Embættis-
maður borgarinnar stóð í nokkurra
feta fjarlægð og fylgdist með. Þeg-
ar hann sá mig þarsem ég hallaðist
að kýpurtré kallaði hann: “Standið
ekki þama, herra Berlioz, komið
hingað, komið hingað!...“ Nokkrum
andartökum síðar fylgdum við lík-
vagninum eftir niður hæðina inní
stærri kirkjugarðinn þarsem nýja
grafhvelfíngin stóð opin. Jarðnesk-
um leifum Henriette var komið þar
fyrir...“
Jafnvel þetta var á tónskáldið
lagt. Hann missti allt, einnig einka-
son sinn ef ég man rétt.
Lífíð sjálft skákar alltaf skáld-
skapnum þegar ganga á framaf
fólki. Þarna stóð Berlioz í kirkju-
garðinum í sporum Hamlets og
upplifði skáldskapinn með þeim
grimmilega hætti sem lífíð eitt
krefst.
Ef ég ætti að nefna þá lýsingu
sem mér þykir einna áleitnust í
bókmenntum vegna óhugnaðar og
áminningar um tortímingu, hikaði
ég ekki við að vitna í þessa endur-
minningu Berlioz þarsem hann
skrifar sig inní harmleik Hamlets.
Þarna eru Ófelía og grafarinn
mætt til leiks andspænis áhorfanda
sem getur ekki staðið upp að sýn-
ingu lokinni og gleymt því sem fyr-
ir augu ber. Þarna lék dauðinn sjálf-
ur af þeirri list sem honum einum
er lagið. Hann lék sig inní merg
og bein á þeim manni sem ásamt
Verdi hefur sterkast upplifað
Shakespeare í tónlist.
Lífið er áskorun. Við erum dæmd
til að taka henni. Það er grimmt
og margir hafa ekki það þanþol sem
krafizt er. Jafnvel hetjurnar gráta.
Þannig grætur helzta hetjan í Tijó-
justríðinu, Akkilles, sem var goð-
kynjaður í móðurætt. Og hann leit-
ar skjóls hjá móður sinni sem hugg-
ar hann einsog stórt bam.
Jafnvel Akkilles getur grátið.
Gott er fyrir okkur sem erum ekki
hetjur og höfum minna þanþol að
hafa það í huga þegar við stöndum
andspænis sjálfum okkur og um-
hverfinu - og sjáum ekki útúr auga.
Þóað miklar bókmenntir komi
ekki í stað lífsins sjálfs, getum við
margt af þeim lært. Og mönnum
einsog Berlioz.
M
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 10. ágúst
Það hefur legið
ljóst fyrir um allnokkurt
skeið að það allsheijar-
bann við áfengisauglýs-
ingum, sem í gildi hefur
verið á íslandi um ára-
tugaskeið, er tæpast
framkvæmanlegt.
Ný tækni og breytt viðhorf gera það
að verkum að auglýsingabannið tekur á
sig heldur hjákátlegar myndir.
Fjölmiðlaumhverfi heimsins hefur tekið
slíkum breytingum á skömmum tíma að
erfitt er að viðhalda sérstökum reglum af
þessu tagi er einungis gilda á litlu, afmörk-
uðu svæði.
Út af fyrir sig má segja, að áfengisaug-
lýsingar hafi verið aðgengilegar á Islandi
allan þann tíma sem áfengisauglýsinga-
bannið hefur verið í gildi. Hver einasti
íslendingur hefur haft tök á að kaupa
erlend dagblöð og tímarit í áskrift eða
lausasölu þar sem áfengisauglýsingar er
að finna. Auðvitað hefur ekki verið nokkur
leið að koma í veg fyrir að þessar auglýs-
ingar næðu til íslenskra lesenda nema með
því að banna innflutning erlends lesefnis
eða hefja stórfellda ritskoðun.
Þá birtast áfengisauglýsingar, er bein-
ast að íslenskum neytendum, í útgáfu á
enskri tungu fyrir fríhafnir og farþega í
millilandaflugi.
mmmmmmmm mesta breyt-
Giörbreytt inginsemorðiðhef-
J ur i þessum efnum
umhverri á síðustu árum er
hins vegar ekki í
prentmiðlum heldur í ljósvakamiðlum og
á sviði margmiðlunar.
Útbreiðsla gervihnattasjónvarps og
tækniframfarir varðandi móttöku slíks
efnis gera það að verkum að öll landa-
mæri á sviði fjölmiðlunar eru smám saman
að þurrkast út.
Rétt eins og Islendingar hafa til þessa
getað keypt erlend dagblöð og tímarit í
áskrift stendur mönnum nú til boða að
gerast áskrifendur að erlendum sjónvarps-
stöðvum með milligöngu íslenskra sjón-
varpsstöðva eða með því að taka beint á
móti slíku efni í gegnum móttökudiska
fyrir gervihnattasendingar.
Þrátt fyrir að ekki megi auglýsa áfengi
í íslenskum sjónvarpsstöðvum eru reglur
um slíkar auglýsingar mun sveigjanlegri
í flestum öðrum ríkjum. Við stöndum því
frammi fyrir því, að Islendingar geta keypt
sér aðgang að nokkrum sjónvarpsstöðvum,
sumum íslenskum, öðrum erlendum, þar
sem mismunandi reglur gilda varðandi
auglýsingar. Þá er átt við að áskrift að
bæði Fjölvarpi íslenzka útvarpsfélagsins
hf. og Stöð 3 veitir áskrifendum aðgang
að áfengisauglýsingum.
Svonefnd margmiðlun hefur haft í för
með sér byltingu í upplýsingaflæði. Alnet-
ið er landamæralaust og þar geta notend-
ur nálgast nær hvaða efni sem er. Tækni-
lega er því hægt að beina auglýsingum
um áfengi rakleiðis inn á íslenska markað-
inn í gegnum alnetið þó svo að „staðsetn-
ing“ auglýsingarinnar sé í raun utan lög-
sögu íslands.
Þróunin á þessu sviði er ótrúlega hröð
og engin leið að sjá fyrir hvemig fjölmiðl-
un lítur út að nokkrum árum liðnum. Eitt
er hins vegar ljóst. Það mun ekki hægja
á þeirri þróun, sem hér hefur verið rakin,
heldur þvert á móti.
Auðvitað á þetta ekki einungis við um
auglýsingar heldur alla fréttaumfjöllun og
annað upplýsingaflæði. Aðgangur að frétt-
um og upplýsingum er nú þegar margfalt
greiðari en fyrir örfáum árum. Með ein-
faldri tölvuskipun er hægt að fá aðgang
að og lesa samdægurs öll helstu stórblöð
heimsins. Gagnabankar af öllu tagi og
sérhæfð upplýsingamiðlun er aðgengileg
öllum sem hafa aðgang að tölvubúnaði.
Landamæri og svæðisbundnar reglur
munu því litlu máli skipta í framtíðinni.
Þar sem ritskoðun hefur verið við lýði mun
það hafa í för með sér að tök valdhafanna
á umræðunni verða að engu. Það hefur
raunar þegar gerzt. Margir telja að ein
helzta ástæða þess, að sovézka veldið
hrundi á skömmum tíma hafi verið sú, að
þjóðirnar í leppríkjum Sovétríkjanna í Mið-
Evrópu höfðu sumar hveijar greiðan að-
gang að sjónvarpsstöðvum í Vestur-Evr-
ópu. Valdhafarnir í Kreml gátu með engu
móti lokað fyrir þann aðgang. Þar sem
sérstök lög hafa gilt um auglýsingar, eins
og til dæmis á íslandi og hinum Norður-
löndunum, leiðir þessi þróun til þess að
slík lög missa gildi sitt.
Auglýsingabannið kemur því ekki í veg
fyrir að almenningur sjái „bannaðar" aug-
lýsingar. Mikil breyting hefur orðið í þess-
um efnum á síðustu misserum. Duldar
áfengisauglýsingar blasa við á fjölmörgum
stöðum og má nefna sem dæmi hvernig
margir veitingastaðir auðkenna húsnæði
sitt með vörumerkjum framleiðenda.
Þetta mál snýr með sérstökum hætti
að innlendum bjórframleiðendum, sem eru
í samkeppni við innfluttan bjór. Þeir hafa
óskað eftir því, að Samtök iðnaðarins skoði
sérstaklega samkeppnisstöðu þeirra í ljósi
EES-reglna. Þeirra staða er augljóslega
sú, að þeir geta ekki auglýst sína fram-
leiðsluvöru á sama tíma og erlendir sam-
keppnisaðilar þeirra geta komið auglýsing-
um frá sér á framfæri á islenzkum mark-
aði í gegnum t.d. gervihnattastöðvar.
Þeir sem lengst hafa gengið í auglýsing-
um, sem taldar hafa verið álitamál eru
einmitt bjórinnflytjendur og innlendir
framleiðendur áfengs öls sem auglýsa vöru
sína í nær öllum miðlum, þar með töldum
helstu ljósvaka- og prentmiðlum. Oftast
er þess getið að um „léttöl“ sé að ræða,
þó að enginn fari í grafgötur um hvað
raunverulega er verið að auglýsa. Aðrar
auglýsingar gefa í skyn hvað verið sé að
auglýsa án þess þó að taka skrefíð til fulls.
Þegar slíkar auglýsingar berast Morgun-
blaðinu eru þær vandlega metnar hver um
sig og þær auglýsingar birtar, sem ekki
er hægt að fínna nokkur efnisleg rök fyr-
ir að hafna. Er þá tekið mið af lagaákvæð-
um um þetta efni.
Það má segja að farsakennt ástand ríki
á þessu sviði. Auglýsingarnar eru til stað-
ar, jafnt í innlendum sem erlendum miðl-
um. Viðbrögð fólks eru mjög mismunandi.
Sumir bregðast reiðir við en aðrir telja
þessar auglýsingar sjálfsagðar. Að mörgu
leyti stefnir auglýsingabannið í svipaðan
farveg og bjórbannið á sínum tíma. Það
byggir tæpast á almennum viðhorfum í
samfélaginu, það er ekki virt og það marg-
ar smugur er að finna á banninu að það
er marklaust þegar á reynir.
Alþingi ákvað hins vegar að herða á
banninu um áfengisauglýsingar á síðasta
ári. Sú ákvörðun byggðist á málamiðlun
í þinginu þannig að hægt yrði að knýja í
gegn breytingar á lögum um áfengissölu
í samræmi við skuldbindingar íslendinga
í tengslum við samninginn um Evrópska
efnahagssvæðið, EES. Hefur Áfengisvarn-
arráð nýlega farið fram á að kannað verði
hvort ýmsar auglýsingar, er birst hafa í
fjölmiðlum síðustu mánuði, standist gild-
andi lög. Það eru eðlileg viðbrögð af hálfu
Áfengisvamarráðs og æskilegt að á þetta
verði látið reyna. Fyrir fjölmiðla, sem
standa frammi fyrir álitamálum í þessum
efnum er mikilvægt að línur séu skýrar.
Lögfræðingur heilbrigðisráðuneytisins
skýrði frá því í lok síðasta mánaðar að
aðgerðir væru í undirbúningi til að fram-
fylgja þessum lögum.
Hvað sem líður þeirri þróun, sem hér
hefur verið rakin má auðvitað margt um
þetta segja efnislega. Það má t.d. benda
á það með fullum rökum, að í mörgum
þeirra erlendu fjölmiðla, sem hér hafa ver-
ið nefndir og íslendingar hafa aðgang að,
birtast tóbaksauglýsingar. Nú er ekki leng-
ur spuming um að tóbak er eitur, sem
getur leitt neytanda þess til dauða og hef-
ur gert í fjölmörgum tilvikum. Á að leyfa
birtingu tóbaksauglýsinga á íslandi á ný
eingöngu vegna þess að tóbaksauglýsingar
birtast í erlendum fjölmiðlum, sem við
höfum aðgang að? Tæpast væri meirihluta-
vilji fyrir því í landinu og jafnvel þótt slík-
ar auglýsingar væru leyfðar mundu fjöl-
miðlar vafalaust hugsa sig um tvisvar
áður en þeir tækju slíkar auglýsingar til
birtingar.
Skoðanir eru skiptari um áhrif áfengis.
Það er auðvelt að benda á fjölmörg dæmi
þess að óhófleg neyzla áfengis hafi hörmu-
legar afleiðingar fyrir neytendur þess og
ekki síður fyrir nánasta umhverfi, svo sem
fyrir maka og börn. Á hinn bóginn er því
sí og æ haldið fram að hófleg neyzla
áfengra drykkja geti haft jákvæð áhrif á
heilsu fólks. Því má samt ekki gleyma,
að áfengi er oft upphafið að hörmungum,
ekki síður en tóbak og önnur fíkniefni, sem
geta leitt til dauða, en sala fíkniefna er
einn versti glæpur samtímans.
Talsmenn þess að leyfa áfengisauglýs-
ingar halda því fram, að slíkar auglýsing-
ar mundu ekki auka neyzlu áfengis, held-
ur væri spurningin fyrst og fremst sú,
hvaða áhrif þær mundu hafa á neyzlu
ákveðinna vörumerkja.
Það eru því fleiri sjónarmið, sem hér
hljóta að koma við sögu en einungis þau,
sem snúa að aðgengi Islendinga að áfeng-
isauglýsingum í erlendum fjölmiðlum. Hins
vegar er tímabært, að menn ræði þetta
vandamál af raunsæi og hreinskilni,
Umræður á
villigötum
UMRÆÐUR UM
áfengismál á ís-
landi hafa lengi
verið á villigötum.
Það er ekki hægt
að heyja baráttuna gegn misnotkun áfeng-
is á sömu forsendum og gert var fyrr á
öldinni. Viðhorf almennings en þó ekki
sízt ungs fólks, sem kynnzt hefur um-
gengni við áfengi í öðrum Iöndum, hefur
gjörbreytzt.
Áfengisneysla hefur ávallt verið til og
mun líklega ávallt verða til. Hún er hluti
af vestrænum neyzlusiðum, hvort sem
mönnum líkar það betur eða verr. Ef
markmið áfengisstefnunnar er að útrýma
áfengi úr samfélaginu, er það óraunsætt.
Markmið okkar í áfengismálum ætti að
vera að sporna gegn misnotkun áfengis
og reyna að skapa forsendur fyrir heil-
brigðari viðhorfum til áfengisneyslu. Að
vísu er það reynsla margra, að bezt fari
á því að neyta einskis áfengis. En það er
ákvörðun, sem hver og einn verður að
taka fyrir sig.
Hornsteinn áfengisstefnunnar á íslandi,
og raunar Norðurlöndunum öllum eftir að
áfengisbanni var aflétt, hefur verið að tak-
marka aðgang að áfengi með ríkisrekstri
og draga úr eftirspum með háu verðlagi.
Færa má sterk rök fyrir því að þessi
stefna hafí fyrir löngu beðið skipbrot. Hið
háa áfengisverð, líklega eitt hið hæsta í
heimi, hefur greinilega ekki stuðlað að
heilbrigðari neysluvenjum heldur þvert á
móti. Það ástand sem skapast árlega á
útihátíðum um verslunarmannahelgina
ætti að vera vísbending um að einhvers
staðar sé pottur brotinn.
Líklega er ein ástæðan sú að haftastefn-
an ýtir ekki undir að fólk umgangist áfengi
sem eðlilega neysluvöru heldur miklu frek-
ar forboðinn og þar með spennandi vímu-
gjafa.
Að sama skapi má færa rök fyrir því,
að verðlagningarstefna undanfarinna ára
hafi stuðlað að óæskilegu neyzlumynstri
er byggist annars vegar á ódýrum tegund-
um áfengis með miklu áfengismagni og
hins vegar ólöglegu áfengi, landa og
smygli.
Það sem helst virðist raska þessu
mynstri er lögleiðing bjórsins, sem gert
hefur að verkum að hann verður sífellt
stærra hlutfall neyzlunnar, á kostnað
sterkari áfengistegunda s.s. brennivíns og
vodka. Það torveldar þó allt mat á töluleg-
um staðreyndum varðandi áfengisneyzlu
Íslendinga að engar tölur liggja fyrir, eðli
málsins samkvæmt, um hlutfall ólöglegs
áfengis í neyslunni.
Verðlagning áfengis hefur verið mikið
til umræðu á Norðurlöndunum upp á síð-
kastið enda liggur fyrir að Svíar og Finnar
gætu hugsanlega þurft að gera grundvall-
Á AUSTURVELLI Morgunblaðið/Golli
arbreytingar á áfengisstefnu sinni innan
nokkurra ára sökum aðildarinnar að Evr-
ópusambandinu. Nú þegar hefur heildsala
áfengis verið gefín frjáls á öllum Norður-
löndunum í tengslum við EES-samninginn.
Deilt er um áhrif Evrópuréttar á smásölu-
fyrirkomulagið. Hugsanlegt er að einka-
salan standist Evrópurétt að því tilskyldu
að hún mismuni ekki framleiðendum. Eigi
að uppfylla það skilyrði gæti hins vegar
komið til þess, að gera yrði það miklar
breytingar í fijálsræðisátt á kerfinu að
ríkisrekstur yrði tilgangslaus.
Verðlag á áfengi í Svíþjóð og Finnlandi
hefur um margra ára skeið verið töluvert
lægra en á íslandi en samt eru þar uppi
kröfur um að verð verði fært nær því sem
gengur og gerist annars staðar í Evrópu.
Meðal þeirra röksemda, er heyrzt hafa
í norrænu umræðunni, er að hið háa verð-
lag valdi óþolandi mismunun í þjóðfélag-
inu. Valdastéttin er mótar áfengisstefn-
una, stjórnmálamenn og embættismenn,
búi við allt annað fyrirkomulag en hinn
almenni kjósandi. Þessar stéttir hafi vegna
starfa sinna aðgang að áfengi á mun hag-
stæðari kjörum en aðrir, jafnt vegna
áfengisveitinga á vegum hins opinbera og
ekki sízt tíðra ferðalaga til útlanda og þar
með aðgangs að tollfrjálsum varningi.
Það sama á við hér á landi og annars
staðar á Norðurlöndunum að viðhorfs-
breyting er að eiga sér stað. Þúsundir ís-
lendinga hafa dvalizt erlendis í lengri eða
skemmri tíma og kynnst þar öðrum við-
horfum til áfengismála en ráðið hafa ríkj-
um hér á landi. Fólk spyr sig: fyrst óhætt
er að selja áfengi í almennum verzlunum
í nágrannaríkjum okkar ætti þá ekki að
vera hægt að gera slíkt hið sama hér?
Aðrir telja, að með þvf væri of langt geng-
ið, en að til greina kæmi að prófa sölu
bjórs og jafnvel léttvína í almennum verzl-
unum. Það gæti þó reynzt varasamt.
STURLA NORD-
lund, foi-stöðumað-
ur þeirrar opinberu
stofnunar í Noregi,
sem annast rann-
sóknir á sviði
áfengis- og vímuefnamála, rekur í grein í
dagblaðinu Aftenposten fýrr á þessu ári,
hvernig viðhorf hafa breyzt í Noregi. Fyr-
ir rúmum áratug hafi menn gengið út frá
því sem vísu að einkasalan myndi vara að
eilífu. Viðhorfskannanir bendi til að mikil
Viðhorfs-
breyting í
Noregi
breyting hafi orðið á almenningsálitinu á
síðustu fimm árum og verulegur meiri-
hluti Norðmanna sé nú hlynntur því að
borðvín sé selt í matvörubúðum. Telur
hann þetta stafa annars vegar af auknum
ferðalögum Norðmanna til útlanda og hins
vegar þeim breytingum sem orðið hafa á
einkasölufyrirkomulaginu með EES-samn-
ingnum. Kemst hann að þeirri niðurstöðu
að það sem helst ógni norsku áfengiseinka-
sölunni sé ekki nánari tenging við Evrópu-
sambandið heldur viðhorfsbreyting meðal
norsku þjóðarinnar.
Auðvitað er ekki skynsamlegt að fara
kollsteypu í þessum málum frekar en öðr-
um. Það er hins vegar nauðsynlegt að líta
fram á veginn og spyija hvernig æskilegt
væri að þróunin yrði í framtíðinni. Það er
óeðlilegt af mörgum ástæðum að ríkið
stundi einkasölu á áfengi. Einokun er aldr-
ei af hinu góða og ýtir undir brengluð við-
horf og viðskiptahætti.
Meginverkeftii opinberra aðila á, eðli
málsins skv. að vera að móta almenna
stefnu er ýtir undir breytt viðhorf og heil-
brigðari umgengni við áfengi en tíðkast
hefur hér á Islandi. Til þess þarf að beita
nútímalegri aðferðum m.a. með aðstoð og
milligöngu fjölmiðla til að upplýsa almenn-
ing um þær hættur, sem leiða af óhóflegri
notkun áfengis. Þær fjölskyldur eru marg-
ar, sem eiga um sárt að binda vegna áfengi-
sneyzlu og þær fjölskyldur eiga eftir að
verða margar, sem kynnast þeirri sáru lífs-
reynslu. A undanförnum áratugum hafa
verið framkvæmdar merkilegar rannsóknar
á áhrifum áfengisneyzlu á notendur, maka,
böm og annað nánasta umhverfi þess, sem
misnotar áfengi. Þessar rannsóknir hafa
leitt í ljós, að ofnotkun einstaklings getur
haft ótrúleg og hörmuleg áhrif fyrir afkom-
endur hans alla þeirra ævi. Með víðtæku
upplýsinga-, fræðslu- og leiðbeiningarstarfi
er hægt að draga mjög úr þessum áhrifum.
Fyrir hálfri öld vissu menn lítið um þessi
áhrif. Nú liggur þessi vitneskja fyrir. Þess
vegna er tímabært að hefja umræður um
endurskoðun þeirrar stefnu, sem hér hefur
ríkt á öllum sviðum áfengismála, hvort sem
um er að ræða fyrirkomulag á sölu áfeng-
is, auglýsingar um áfengi, en þó ekki sízt
um það í hvaða farveg á að beina skipu-
legu átaki samfélagsins til þess annars
vegar að draga úr óhóflegri neyzlu áfengis
og hins vegar til þess að draga úr ömurleg-
um afleiðingum slíkrar óhófsneyzlu á að-
standendur.
„Það má segja
að farsakennt
ástand ríki á
þessu sviði.
Auglýsingarnar
eru til staðar,
jafnt í innlend-
um sem erlend-
um miðlum. Við-
brögð fólks eru
mjög mismun-
andi. Sumir
bregðast reiðir
við en aðrir telja
þessar auglýs-
ingar sjálfsagð-