Morgunblaðið - 15.09.1996, Page 28

28 SUNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1996
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
SKÓGRÆKT OG
LANDGRÆÐSLA
Við opinbera rann-
sóknastöð í skógrækt í
nágrenni Reykjavíkur,
segir Steinn Kárason,
er nú hafið þarft og
metnaðarfullt verkefni í
birkikynbótum. Fyrir-
hugað er að koma upp
sex stofnum af úrvals-
birki, einum stofni fyrir
hvern landsfjórðung og
tveim hálendisstofnum.
FLESTIR VITA að samspil nátt-
úru og búseta manna í landinu
hefur í gegnum tíðina stuðlað að
hnignun upprunalegra birkiskóga.
Þjóðin hefur barist fyrir lífí sínu í
landinu með kjafti og klóm og lái
henni hver sem vill. Varla er
mannsaldur siðan farið var að girða
af og friða fornan birkiskóg. Brenn-
andi hugsjón ungmennafélagsfólks
í upphafí aldarinnar um að klæða
ísland skógi að nýju fór um eins
og eldur í sinu. Frá lokum síðustu
heimsstyrjaldar hafa framfarir í
íslenskri skógrækt orðið gríðar-
miklar og liggur að baki óbilandi
trú, elja og þrautseigja frumkvöðl-
anna. Á síðustu árum hafa æ mark-
vissari tilraunir og rannsóknir verið
gerðar í íslenskri skógrækt. Menn
hafa lært af dýrkeyptri reynslu og
mistökum, en í heildina er árangur-
inn frábær; nytjaskógrækt á ís-
landi er staðreynd.
Síðastliðið sumar var greint frá
því að hæsta tré á íslandi, lerki í
Hallormsstaðaskógi hefði náð 20
metra hæð. Þetta eru ánægjuleg
tíðindi m.a. í ljósi orða sem for-
sætisráðherra landsins lét falla af
því tilefni; nefnilega
eitthvað á þá leið að
þessi mikli tijávöxtur
yrði vonandi til að
auka hagvöxt í land-
inu.
Aukin þekking,
skilningur og víðsýni
sem flestra lands-
manna á umhverfí og
náttúru er af hinu
góða og verður til að
styrkja og efla það
starf sem framundan
er í landnýtingu á eyj-
unni íslandi. Líta þarf
á landið sem sameigin-
legan þjóðgarð. Við
stefnumótun þarf að hafa í huga
að við eigum aðeins eitt ísland og
höfum ekki annað til skiptanna.
Undirstaða þess að við íslendingar
getum tekið skynsamlegar og for-
dómalitlar ákvarðanir í umhverfis-
málum nú og í framtíðinni er aukin
fræðsla og þar með bætt umhverf-
isvitund fólksins í landinu.
Ásýnd Iandsins
Hér hefur verið ræktaður skógur
innfluttra trjátegunda, sem eru
kostameiri en þær innlendu. Land-
nám þessara plantna er staðreynd,
þær æxlast hér og fjölga sér og
hafa unnið sér þegnrétt í íslenskri
náttúru, hvort sem fólki finnst það
ljúft eða leitt. Ásýnd landsins breyt-
ist við þetta hægt og bítandi, nán-
ast án þess að við tökum eftir því
og ný skordýr og fuglar bætast í
lífríkið stundum til góðs og stund-
um til ills. Með þessu framferði er
ekki verið að endurheimta land-
gæði, heldur er verið að búa til ný
landgæði, frábrugðin þeim sem
voru. Birkiskógunum okkar hefur
lítill sómi verið sýndur umfram
þann sóma ef sóma skyldi kalla að
bíta þá og brenna, en þó, vel að
merkja sauðkindinni og þar með
þjóðinni til lífs.
Frumkvöðlarnir í skógræktinni
gerðu tilraunir með innfluttar tijá-
tegundir innan girðinga í skjóli ís-
lenska birkisins og
áttu vart annarra
kosta völ. Síðan hafa
umhverfisviðhorf og
þjóðfélagsaðstæður
breyst og fækkun
sauðijár leiðir hugann
að þeim möguleika að
í stað þess að girða
af skógana megi girða
af sauðkindur og
hross. Veimegun hef-
ur aukist með þjóðinni
og umhverfisvitund
okkar íslendinga er
smám saman að
vakna af þúsund ára
þyrnirósarsvefni.
En hvert er ástand og ásýnd ís-
lensku birkiskóganna í dag? Um
25% skógarins eru í afturför, um
40% eru stöðnuð og um 30% í fram-
för. Mjög víða hafa verið gróðursett-
ar erlendar tegundir í bland innan
um birkið og er það miður. Hins
vegar er ánægjulegt að nýyfírlýst
opinber stefna er að því skuli linna.
Á Þingvöllum, í Þórsmörk og í
Þjórsárdal eru útlendir barrviðir. í
Bæjarstaðaskógi er lúpína og í
Ásbyrgi getur að líta föngulegt
lerki og sígræn innflutt barrtré,
þ.ám. furur sem hvorki lifa né
deyja.
Það er fróðlegt að velta fyrir sér
mismunandi skoðunum á tegunda-
notkun í landgræðslu og skógrækt,
skoðunum sem í mörgu eru öfga-
fullar.
Þjóðgarðar
Við eigum þijá þjóðgarða; á
Þingvöllum, í Skaftafelli og í Jök-
ulsárgljúfrum. Sá fjórði bætist
væntanlega við á Snæfellsnesi í
nánustu framtíð. Markmið með
stofnun þjóðgarða eru m.a. þau að
taka frá fyrir framtíðina óspillt eða
lítt spillt landsvæði af manna völd-
um, landsvæði sem talin eru einstök
að náttúrufari og náttúrufegurð.
Um þjóðgarða gilda ákveðin lög
og reglur sem hníga að því að varð-
veita landið óspillt af manna hönd-
WEMA-SYSTEIvr
Mælistöðvar fyrir 2 eða 7 tanka með
skynjurum í öllum lengdum fyrir olíu
og vatn, lekaviðvörunarkerfi, lensi-
dælustýringar, rofa með öryggi og
gaumljósi, siglingaljósaeftirlitsbúnað
auk ýmissa annarra sérhæfðra lausna
á sviði eftirlits um borð í bátum og
skipum
^t^^SLiiiarailio lil._
Fiskislóð 94 Reykjavík
sími: 552 0230 fax 562 0230
í tilefm
20 ára afmælis
okkar bjóðum við
afslátt
Gluggatjaldaefni frá 200 kr./m.
Komið og gerið góð kaup!
Síðumúla 32, Reykjavík
Símar 553 1870 & 568 8770
Tjarnargötu 12, Keflavík
Sími 421 2061
Steinn Kárason
um til komandi kynslóða. Lögmál
náttúrunnar eiga þar að ríkja án
afskipta mannsins. Samkvæmt því
er m.a. óheimilt að fjölga plöntu-
tegundum f þjóðgörðum né heldur
má spilla þar gróðri.
Nú vill svo til að vagga íslenskr-
ar skógræktar stendur á helgasta
stað þjóðarinnar, á Þingvöllum. Á
þessum fornfræga helgistað vaxa
innflutt barrtré, lifandi minnisvarði
um hugsjónir og framsýni frum-
kvöðla á sviði skógræktar á ís-
landi. En samkvæmt ítrustu kenn-
ingum og skoðunum náttúruvernd-
arsinna um þjóðgarða eiga þessi
tré að víkja.
Landgræðsla
Á Mýrdalssandi hefur mikið verk
verið unnið við að stöðva sandfok.
Notaðar eru til landgræðslu, með
prýðilegum árangri, nokkrar gras-
tegundir ásamt alaskalúpínu sem
án efa er ein mikilvirkasta land-
græðsluplanta sem völ er á.
í Bæjarstaðaskógi flæðir þessi
mikilvirka landgræðsluplanta um
brekkur, gil og áreyrar á um 25
hekturum lands. Þar var henni
komið fyrir 3. maí 1954, að sögn
til að bjarga Bæjarstaðaskógi, einni
mestu náttúruperlu þjóðarinnar frá
eyðingu. Nú vex lúpínan yfír nátt-
úrulegan gróður sem að öðrum
kosti ætti sér uppdráttar von, eftir
að svæðið hefur fengið frið fyrir
sauðfjárbeit. Undanfarin sumur
hefur náttúruverndarráð látið eyða
lúpínu í Bæjarstaðaskógi og í Mors-
árdal.
Sjálfgræðsla
í Suðursveit, skammt austan við
bernskuheimili meistara Þórbergs
Þórðarsonar, falla Steinavötn til
sjávar. Landsháttum þar svipar í
mörgu til aðstæðna í Morsárdal og
í Bæjarstaðaskógi; en þar er sjálf-
græðsla í gangi. Mosinn nemur
fyrst land, síðan blóðberg og lág-
vaxnar blómplöntur ásamt víði og
loks kemur birkið og kórónar sköp-
unarverkið. Stöðvun sandfoks,
áfoks og friðun er algjör forsenda
sjálfgræðslu. Augljós dæmi sjálf-
græðslu síðustu áratugi eru innan
flugvallagirðinga á Akureyri og við
Sauðárkrók.
Ég spyr, ef þjóðin stæði nú á
byijunarreit með þá þekkingu og
reynslu sem áunnist hefur í skóg-
rækt og landgræðslu, myndum við
þá planta mnfluttum barrviðum á
Þingvöll, í Ásbyrgi eða í Þórsmörk?
Myndum við hefta sandfok á
Mýrdalssandi til að forða tjóni og
koma í veg fyrir frekari uppblástur
á Hólasandi og nota til þess lúpínu
ef ekki vill betra til?
Myndum við vinna ötullega að
því að alaskalúpína fái sem mesta
og besta útbreiðslu í væntanlegum
þjóðgarði á Snæfellsnesi eins og
hún hefur nú í Bæjarstaðaskógi?
Hér gæti komið amen eftir efn-
inu, sagði séra Sigvaldi, en í um-
ræðunni um þessi málefni hef ég
heyrt svo að orði komist: „Við fyrir-
gefum þeim því þeir vissu ekki
betur.“ Og er þá átt við stórfellda
misnotkun á lúpínu til ræktunar
og landgræðslu.
Það ætti að vera þeim huggun
harmi gegn sem aðhyllast svarta
landvernd að enn verða talsverðar
auðnir, auðnir þó Mýrdalssandur
breytist í bleika akra og slegin tún.
Fyrir andstæðinga innfluttra barr-
viða ætti einnig að vera léttir að
einungis lítill hluti landsins hentar
til skógræktar.
Við þurfum að sjá skóginn fyrir
tijánum. Uppgræðsla á Haukadals-
heiði hefur verið ævintýri líkust.
Einnig uppgræðsla við Skógey í
Hornafirði, en öll ræktun hefur
áhrif á ásýnd landsins og kallar
því á vel ígrundaða stefnumótun
vegna landnýtingar og við plöntu-
val.
Birkið í öndvegi
íslenska birkið er ekki bara
hrísla á grænum bala, því í flestum
skógum og skógarleifum má finna
úrvalstré. I Skagafírði, sem virðist
skógvana hérað frá náttúrunnar
hendi, má finna birki sem þraukað
hefur í þúsundir ára. Þetta eru
náttúruperlur, ekki á margra vit-
orði en tilvalinn efniviður til rækt-
unar á úrvals birki.
Vistfræðilegt þolsvið birkisins er
sérstakt og það virðist aðlaga sig
mjög staðbundnum aðstæðum.
Samkvæmt norskum og finnskum
rannsóknum bendir allt til þess að
birki þrói mjög sérhæfð staðbrigði
og ætti söfnunarstaður birkifræs
að vera u.þ.b. 150 kílómetra sunn-
an eða norðan við fyrirhugaðan
ræktunar- og vaxtarstað. Islenst
birki hefur einnig í tímans rás að-
lagað sig staðbundnu loftslagi og
birtuskilyrðum á hveijum stað og
hentar því líklega best til ræktunar
sem næst upprunalegum vaxtar-
stað. Samkvæmt því ættu Eyfirð-
ingar t.d. að sækja sinn efnivið til
birkikynbóta í Garðsárgil, Leyn-
ingshóla og Vaglaskóg en Skag-
fírðingar í Fögruhlíð, Merkigil eða
Geirmundarhólaskóg. Sú ræktun-
arreynsla sem fyrir hendi er bendir
til þess að besta birkið úr Bæjar-
staðaskógi henti til ræktunar um
mest allt landið. En flutningur á
norðlensku vaglabirki á suðvestur-
horn landsins hefur reynst mun
verr.
Birkikynbætur
Um miðjan áttunda áratuginn
fór opinbert verkefni við birkikyn-
bætur að mestu forgörðum af ýms-
um orsökum. En ræktun, úrval og
kynbætur á birkinu munu halda
áfram, væntanlega metnaðarfyllri
og öflugri en áður með vaxandi
skilningi ráðamanna og fyrirtækja
í landinu.
Árið 1986 var gerð verkáætlun
og verklýsing um kynbætt birki
fyrir íslenska tijárækt, yrki sem
einkum hentaði á suðvesturhorni
landsins. Að þessu framfaraverki
stendur áhugahópur; þ.e. einstakl-
ingar, garðplöntuframleiðendur,
skógræktarfélög og opinberir aðil-
ar. I haust sem leið fékkst af yrk-
inu fræuppskera í 6. sinn og
samanburðartilraunir standa yfir.
Yrkið hefur hlotið nafnið Embla
og eiga allir hlutaðeigendur skilið
mikið hrós og þakkir.
Við opinbera rannsóknarstöð í
skógrækt í nágrenni Reykjavíkur
er nú hafíð þarft og metnaðarfullt
verkefni í birkikynbótum. Fyrir-
hugað er að koma upp 6 stofnum
af úrvalsbirki, einum stofni fyrir
hvern landsfjórðung og tveim há-
lendisstofnum. En viturlegt væri
að ganga skrefi lengra og koma
upp einum úrvalsbirkistofni fyrir
hvert hérað.
Við þurfum að halda í uppruna-
legt yfírbragð og ásýnd íslensku
birkiskóganna svo í þá megi sækja
óspilltan efnivið í framtíðinni. Hvaða
heilvita manni dytti í hug að reyna
að betrumbæta Þingvallamynd eftir
Jóhannes S. Kjarval eða vatnslita-
mynd eftir Ásgrím Jónsson með því
að mála þar inn jólatré? Ef landið
aðeins fengi frið myndi náttúrulegur
viðargróður vaxa mjög víða upp úr
sverðinum. Sjálfgræðsla með mann-
gerðum gróðureyjum með innlend-
um belgjurtum, víði og birki er vitur-
legt og skynsamlegt fyrirkomulag.
Á þann hátt væri m.a. hægt að
forðast ægileg umhverfisslys á borð
við útrýmingu geirfuglsins, óbætan-
legar skemmdir á veiðisvæði Sogs
svo og á Blönduheiði, án þess að
notast við óyndisúrræðið; hina af-
kastamiklu uppgræðsluplöntu, lúp-
ínu.
Ekki ætti að láta staðar numið
við kynbætur á birkinu heldur ætt-
um við líka að ná fram því besta
úr öðrum innlendum viðartegund-
um. Við eigum ilmreyni sem getur
orðið a.m.k. 12 metra hár, fallegan
eini, vöxtulegan gulvíði og íslenska
blæösp. Samhliða ræktun inn-
fluttra tijátegunda til viðar og fræ-
framleiðslu þarf að sinna sómasam-
lega ræktun innlendra tegunda sem
vissulega hafa verið ein af forsend-
um búsetu í landinu í 1100 ár. Þjóð-
in á skilið að fá að vita hvern fjár-
sjóð hún geymir í eigin garði.
Höfundur er garðyrkjufræðingur.