Morgunblaðið - 02.11.1996, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 2. NÓVEMBER 1996 43
SJÓNMENNTAVETTVANGUR
| grafít og kalksteinn. Einfaldar líf-
verur þróast í sjónum, svo sem þör-
ungar, sveppir og bakteríur; einnig
finnast merki um fyrstu dýr,
svampdýr og orma. Loftslag var
breytilegt allt tímaskeiðið.
Eg set lesanda inn í þennan al-
menna fróðleik, til að hann átti sig
á því hve það tók náttúruna langan
| tíma að þróa hinn vitiborna mann,
homo sapiens sapiens, sem þó er
kannski afdrifaríkt víxlspor í líf-
| keðjunni. Engin lífvera hefur um-
turnað henni í jafn ríkum mæli,
og er jafnframt hin eina sem gef-
inn er hæfileiki til að tortíma öllu
saman. Hve maðurinn er svo full-
komin smíð og sköpun hans mikið
undur er sýnt í nýrri deild þar sem
þróunarferlinu er fylgt frá því
sæðisfruma fijóvgar egg og þar
| til jóðið kemur í heiminn. Og eins
og til að undirstrika þetta mikla
. kraftaverk, er þar glerkassi með
I fíngerðum fjörusandi í glerkassa
og fylgja þær upplýsingar, að eitt
sandkorn sé fimm þúsund sinnum
stærra en mannsfruman! í næsta
nágrenni er ein fruma sýnd í
stækkuðu formi og þá fer að fara
um skoðandann, því að innri gerð
hennar og bygging er meistaraleg
smíð náttúrunnar með nákvæmt
| afmörkuðum hólfum og göngum.
Frumurnar gegna svo sérstöku
Imörkuðu hlutverki og loks er það
tiltölulega ný uppgötvun, að ekki
sé um vægðarlaust kapphlaup sæð-
isfruma að ræða að frjóvga eggið,
heldur vel skipulagt ferli sem flyt-
ur einungis 6 frumur alla leið sem
hver fyrir sig hefur vísast mögu-
leika til að verða hin útvalda.
Tíminn og fjarlægðirnar eru sem
sagt innra með okkur, þótt sjálf lif-
I um við örskamma stund, hins vegar
vinna frumrunar sitt verk, jafnt til
■ sóknar og varnar, heilla og óheilla,
’ knúðar áfram af sama reginafli og
ræður gangi himintungla og sól-
kerfa. Þær eru undirstaða alls lífs
á jörðu hér, búa í öllu kviku ofar
jörðu sem neðar, jafnt grunnsævi
sem undirdjúpum meginhafa.
Upphaf þess að náttúrusagan
varð að markvissri vísindagrein á
(seinni tímum er okkur er byggjum
norðurhjarann nokkuð skylt, því
hana má að hluta rekja til Danans
| Nicolaus Steno, eða réttara Niels
Steensen (1638-96), sem var nátt-
úrufræðingur og seinna postullegur
staðgengill fyrir n. Þýskaland, titl-
aður biskup. Frumkvöðull „paleon-
tologi", sem hefur með jarðmyndan-
ir frá Paleósen að gera, frá fyrsta
skeiði tertíertímabilsins. Sagan seg-
ir að hann hafi verið við rannsóknir
Íí fjöllunum fyrir ofan Flórenz og
Fiesole. Þar urðu á vegi hans stein-
gervingar af fiskum og öðrum sjáv-
| arlífverum og þá rann upp fyrir
honum, að hið blómlega hérað hafi
legið undir vatni fyrir ómunatíð.
Það reyndist svo hafa verið fyrir
67-58 milljónum ára, en þá kom
að því að grunnhöf þomuðu smám
saman upp. Norður-Atlantshaf tók
að opnast. Klettafjöllin risu og rofn-
uðu sem fyrr. Pjöldi smávaxinna,
/ frumstæðra spendýra komu fram.
i Nútímafuglar fóru að fá á sig mynd,
j fyrstu prímatarnir, forfeður manns-
I ins, komu fram og milt loftslag var
ríkjandi. Daninn Nils Steensen var
merkilegur maður og hans er einn-
ig minnst fyrir að hafa fyrstur
manna uppgötvað eyrnavatns- og
tárakirtlagöngin, sem nefnd eru
eftir honum „Stenogöngin". Seinna
dró hann sig úr skarkala heimsins,
eins og það er nefnt, gerðist munk-
f ur og meinlætamaður og sögur
J segja að hann hafi látist úr næring-
j arskorti við öfgakenndar trúariðk-
f anir.
Danir láta ekki að sér hæða í
visindum og í beinu framhaldi af
því sem áður var minnst á um
stærðarmun á sandkomi og frumu,
má nefna að í Tækniháskólanum í
Lyngby voru menn að ljúka við
smíði minnstu nálar í heimi, sem
einmitt er 5000 sinnum minni en
í? mannshár og leysir væntanlega af
í hólmi dýran rafeindabúnað í tölv-
á um. Gerir mönnum kleift að varð-
" veita efni og lesa á tölvu á nákvæm-
í'-----------------------------------
SNEIÐ af kalksteini með kuðungslaga skeljum, ammonshornum, frá miðlífsöld, 285-67 milljón árum.
FISKURINN „Latimeria chalumnae", er meðal furða safnsins, en hann var talinn útdauður.
VÍSINDASAFNIÐ
lega sama hátt og nál á grammó-
fóni spilar LP plötur. Einnig hafa
Danir fundið upp tæki sem gerir
blindum mögulegt að átta sig betur
á næsta umhverfi, tengt við gervi-
hnetti sem að öðru jöfnu munu
notaðir til hemaðarþarfa!
Náttúrusagan og vísindin láta
ekki að sér hæða, og eitthvað er
þetta ólíkt vinnubrögðunum sem
maður sér yfirleitt á sýningum sem
flotta sig með vísindahugtakinu.
En það sem vísindi í listum og
mörkuð rökfræði byggist að sjálf-
sögðu á, er að allt sem maðurinn
skapar sé afkvæmi þess tíma sem
hann lifir og hrærist í. Af þeim
sökum verða menn jafnt að vera
meðvitaðir um myndlíkingar,
gervi/glingurlist, og einhæfa áróð-
urslist sem list hámenningar. Þetta
eru allt afkvæmi aldarinnar og mik-
ilvægt að átta sig á því og meðtaka
af sama umburðarlyndi og þeir í
Frans gera á Orsay safninu í París
varðandi list 19. aldar. Vísa má til,
að höfuðpaurar heimspeki skyn-
semistrúarinnar, Réne Descartes,
Baruch de Spinoza og Gottfried
Wilhelm von Leibniz, lögðu ekki
fram neina kennisetningar í listum,
en á hugmyndum þeirra grundvöll-
uðu seinni tíma heimspekingar
kenningar sínar um kerfisbundna
heimspekilega fagurfræði 18. aldar.
Alfræðingurinn Denis Diderot, sem
er nefndur faðir nútíma listrýni,
varaði líka við hættunni á að list
yrði kennisetningum og heimspeki
að bráð, með þeim tákræna fram-
slætti, að enginn ætti að skilgreina
og rýna í myndlist, sem ekki hefði
stungið þumalfingrinum í pallettið,
þ.e. litabakkann. Landi hans og
starfsbróðir í alfræðinni, Jean d’Al-
embert, ásamt Þjóðverjanum Gott-
hold Ephraim Lessing, undirstrikaði
svo sjálfstæði listamannsins and-
spænis reglum byggðum á rökfræði
skynseminnar. Nútímarýni byggist
svo í sívaxandi mæli á greiningu
innihaldsins og táknfræði líkt og
gert er í bókmenntum sbr. „semiot-
ik“ Umberto Ecos. Má þó vera
umdeilanleg aðferð vegna þess að
heimspekigrunnurinn er nokkuð
annar í bókmenntum en sjónlistum,
eða svipað og í náttúrusögu og
nútímavísindum, þótt ótvíræður
skyldleiki sé fyrir hendi. Sálgrein-
ing í anda Freuds og fleiri er einn-
ig hluti núlista, sbr. „súrrealism-
ann“ og dregið saman í hnotskurn
getur engin ein þjóð né land eignað
sér alfarið hræringar í samtímalist,
því hún er afleiðing langrar þróun-
ar, spegill og endurvarp hennar.
Jafnframt skulu menn ekki gleyma
efnafræðinni sem á meiri þátt í ljósi
og litbrigðum málverka áhrifastefn-
unnar „impressjónismans" og hins
úthverfa innsæis „expressjónism-
ans“ en listamennirnir sjálfir. Á
þann veg eru listamennirnir börn
síns tíma en annað mál er svo, að
til eru þeir einstaklir.gar sem skynja
tímana á raunsærri hátt en aðrir.
Búa yfir eins konar innbyggðu
móttökutæki sem líkt hefur verið
við radar og ófreskigáfu, sem hægt
er að þroska en ekki kenna né al-
hæfa og menn skilgreina sem sköp-
unargáfu.
Það er svo annað mál, að sumar
þjóðir eru öðrum snjallari að
styrkja, efla og jarðtengja ímynd
sína inn og út á við, og nota öðru
fremur listir og hámenningu því
til fulltingis. Lesandi skilur nú
væntanlega áhuga skrifara á að
kynna sér þessi tvö söfn í ljósi rök-
fræði tímanna í myndlist. Og fram-
ar öllu öðru vegna þess hve heims-
sagan er orðin aðgengileg og
skemmtileg á nýrri tímum með
aðstoð hátækni og með nýjum hug-
myndum um lifandi aðgengi á söfn.
Á náttúrusögusafninu var að þessu
sinni áhersla lögð á vistkerfið með
magnaðri sýningu þar sem há-
tæknin var nýtt til hins ýtrasta til
að gera sviðsmyndina mikilfeng-
lega. Er til efs, að nokkur leiksýn-
ing eða kvikmynd komist með
tærnar þar sem er sjálfur blákaldur
raunveruleikinn ásamt magn-
þrungnu sköpunarferli náttúrusög-
unnar.
Öllu sem tengist jarðsögunni er
þannig leitast við að gera skil á
þessu mikla safni, hið mikilfeng-
legasta er hvernig náttúran þróar
og mótar fyrirbæri sín. Tími, rými,
umhverfi og loftslag umbreyta
gróðurfari, þróa og herða mýkstu
jurt, og hér eru 225 milljóna ára
risatré sem hafa umbreyst í stein,
þéttan og gljáandi sem marmara,
einna skilvirkasta dæmið. Gefst
tækifæri til að kaupa egglaga
sýnishorn í safnversluninni á jarð-
hæð, og þar sér meira en greini-
lega móta fyrir árhringjum.
Vísindasafnið greinir svo frá
þróun mannlegs hugvits á síðustu
öldum og fram til dagsins í dag,
frá uppgötvun hjólsins til geimvís-
inda og ofurtækni, en á þeim vett-
vangi eru öll fyrirbæri byggð og
mótuð á lögmálum náttúrunnar.
Maðurinn getur þó vel að merkja
ekki líkt eftir öllum furðum og
leyndardómum náttúrunnar, því
sólarljósið er ekki hægt að nota
beint í efnafræðilegu þróunarferli
innan lifandi hluta, einungis græn-
ar plöntur geta unnið úr sólarljós-
inu sem veitir sér í gegnum frumur
þeirra og vinnur úr þeim hagnýt
efnasambönd. Á þann veg hefur
náttúran yfirburði yfir manninn og
getur hægilega refsað honum fyrir
oflæti sitt og skammsýni, því jörð-
in með öllu því sem hún rúmar er
líkust frumu sem er fimm þúsund
sinnum minni en fíngerðasta sand-
korn í risavöxnu gangverki al-
heimsins.
Farsælast er væntanlega að
vinna í auðmýkt með vistkerfi jarð-
ar en ekki gegn því, einnig að lista-
menn miðli undrum sköpunarverks-
ins, telji sig ekki yfir þau hafna.