Morgunblaðið - 17.11.1996, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 17. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
• I byijun er gripið niðri í kafla
af uppvaxtarárum Júrís og æsku-
slóðum.
HANN heitir Júrí og er frá
Neðra.
Alinn upp með foreldr-
um sínum í borg þeirri
sem þá hét Gorkí eftir rithöfundinum
fræga sem skrifaði Móðurina og
fann upp formúluna yfir sósíalrealis-
mann, en hét frá fornu fari Nýigarð-
ur Neðri og hefur fengið það nafn
aftur nú. Sú borg stendur við Volgu-
fljót, 500 kílómetra austur af Moskó.
Það má ef til vill þakka, eða
kenna, hinni háþróuðu glæpa-
mennsku í Neðra, sem sumir nefndu
Chicago austursins, - að lífsbraut
|ians lagðist þar um slóðir sem síðar
varð, þar á meðal til þessa furðulega
lands lygasögunnar, langt úti í sjó.
Borgin var fræg fyrir „háa tíðni
glæpa“. Það átti að vísu ekki við
hverfín uppi í hlíðunum ofan við
borgina, þar sem fjölskylda hans
bjó. En hann tolldi auðvitað sjaldn-
ast þar.
Bemsku sinni varði hann á göt-
unni, svo sem reglan sagði til um,
innan um jafnaldra sem síðar áttu
eftir að verða langt yfír það hafnir
að kallast bara hrekkjusvín, - varla
hægt að titla þá minna en gángst-
era, - ekta morðingja í bland.
Þess konar strákar voru félagar
hans og leikbræður og með þeim tók
^hann þátt í öllum þeim stórkostlegu
litlu glæpum sem litlir drengir al-
mennt iðka; og byijuðu þarna með
leyndum ferðum upp á þök i nátt-
myrkri, meðan stríðið var, til að
safna þýskum sprengjubrotum, síð-
an að sprengja rörasprengjur,
hnupla legum og skrúfum úr því
þýsku dóti; sundurskotnum bílum,
skriðdrekum og flugvélum, sem
dregið var á torg almenningi til sýn-
is og var heilmikið inetnaðarmál að
eiga sem mest safn af slíku „hreysti-
legu herfangi". Einn sá framgangs-
harðasti í þessum ævintýrum var
Félka, sem átti heima í næsta inn-
gangi við hann, - hraustur peyi,
villtur og kjaftfor. Júrí hafði þó ekki
vit á að hræðast Félka. Ekki þá.
Enda hafði hann jafnan betur ef til
handalögmála þurfti að koma, sem
var ekki sjaldan. Hann var að vísu
ekki sérlega útfarinn í kvikindis-
skap, lymskubrögðum eða fantatök-
um en þyngdin og þéttleikinn bættu
það upp.
Tími barnaleikanna hvarf auðvit-
að í eilífðarhafið eins og annað, leið-
ir skildi og hann sá Félka ekki aftur
fyrr en báðir voru orðnir slöttungs
menn, að þeir mættust að vetri til
á þröngri götu, luktri háum snjó-
^ruðningum á báðar hliðar. Félka var
í slagtogi við tvo stóra slána og
gengu allir þrír þétt saman hlið við
hlið, gagngert til þess að þeir sem
á móti komu yrðu að víkja út í ruðn-
inginn. Júrí lét sér ekki við bregða
en henti Félka úr vegi, út í skaflinn,
eins og hann hefði gert meðan þeir
voru litlir og ákveðin siðalögmál
ríktu. Gekk svo áfram, orðalaust.
En þá höfðu tímar breyst og
mennimir með. Félka hafði ekki lát-
ið sér nægja saklaus strákapör
bernskunnar. Hann var orðinn al-
vöru bandítt, hafði komist í kast við
lögregluna og hafði um sig virt ill-
mennagengi sem öllu hverfinu stóð
stuggur af.
- Bjánaskapur! - sagði fólk: -
'Láttu þér ekki detta í hug að þú
sleppir ódýrt frá þessu!
Kvíðvænlegur tími fór í hönd.
Júrí fór þó sem flestum, að skömm-
ustan vegna eigin yfirsjónar varð
ríkari í huga en ráðstafanir til að
hindra annað verra. Hann minntist
ekki á þetta atvik, hvorki við for-
eldra sína, lögregluna eða neinn
annan sem hefði getað brugðist
vandanum við. Beið þess sem verða
vildi.
Dagamir siluðust, þrungnir kvíða,
fram til skólaloka, þegar útskriftar-
nemendur tóku sig til að fagna
fengnu frelsi með draslaralegu valsi
og lausingjahætti um bakka þess
heimsfræga vatnsfalls; Volgufljóts,
að tveir léttvopnaðir klíkusveinar
Félku tóku hann fantatökum. Þetta
reyndust útfarnir og þaulæfðir fag-
menn í fantatökum, búnir hnífum
og hnúajárnum en honum tókst að
beija þá af sér, af því þeir voru full-
úrNeðra
Júrí úr Neðra er heiti á bók sem komin er
út hjá Fjölva og með undirtitlinum: ...en
grín er dauðans alvara. Bókin hefur að
geyma minningabrot Júrís Resetovp,
sendiherra Rússlands, og er skráð af
Eyvindi Erlendssyni. A bókarkápu segir
að bókinni sé ekki ætlað að vera nein
annálskennd ævisaga, heldur brotakennd
blik frá furðulegum æviferli, minnisatriði og
hugleiðingar, oftast í einhverjum tengslum
við skerið í norðri, sem ætíð hafi verið Júrí
svo hugleikið, auk hispurslausrar lýsingar á
hruni gamla sovétkerfisins.
Og svo áfram: „Heilir æsir. Heilar
ásynjur. Heil sjá hin fjölnýta fold!“
Heyrið þið hrynjandina? Sjáið þið
tignina? Eða nöfnin: Svíþjóð en kalda
hét héma hjá okkur Garðaríki, Mikli-
garður, Þorsteinn rauðr, Örvaroddr,
Hafursjóli, Sneglu-Halli, Eyvindr
skáldaspillir, Sinfjötli, Þorbjöm
Yxnamegin ... Og það merkilega:
Þeir tala þetta mál enn; norður í
Norvegi hér um bil, og á íslandi al-
veg, - það er út í Atlantshafinu þið
vitið, þar tala þeir það hreint. Hugs-
ið ykkur; alveg eins og fyrir þúsund
árum. Meira að segja börnin geta
skilið þessar bækur. Enda er Halldór
Laxness þaðan. Hann er langmestur
rithöfundur í heimi. Trúið mér: Þið
hafið aldrei lent í öðru eins, þið eig-
ið aldrei eftir að lenda í öðru eins.
Þannig lét Elísabet ívanovna dæl-
una ganga, hrifnæm kona og ör.
Hann gat ekki að sér gert að hríf-
ast með, ef til vill að einhveiju leyti
vegna þess að Elísabet ívanovna
dansaði hiklaust utan við lögskipuð
spor, en þó fyrst og fremst vegna
þess að hljómurinn í þessum stuttu,
skíru og fáðu hendingum orkaði á
hann eins og vín: Heill dagur! Heilir
dags synir! ... ok sjá hin fjölnýta
fold ...
Fagurt.
Hann féll, án fyrirvara, fyrir hin-
um klingjandi fornu nafngiftum
manna og staða og lék sér að þeim,
að endumefna alla menn og málefni
upp á þann máta æ síðan.
Þetta var, semsagt, upphaf þeirra
atvika sem leiddu til að hann var
hingað komin; óslitinnar raðar
furðulegra tilviljana og, að því er
virtist, slembilukku.
Aumingja Félka, aftur á móti,
fékk illan endi, því miður: Dæmdur
til dauða og skotinn fyrir svínslegt
morð á pilti úr götunni hjá Júrí.
JÚRÍ Resetovp, sendiherra Rússland á íslandi,
ir. Hélt reyndar, þegar annar skall
í götuna svo söng í hausnum, að
hann væri sjálfur orðinn manndráp-
ari. Guði sé lof hafði druslan sig þó
á lappirnar og slagaði burt, ásamt
félaga sínum, skíthræddum. Þeir
voru frá en háskinn var ekki frá.
Júrí fossblæddi. Öðrum hvorum
gángsternum hafði tekist að slæma
á hann hnífi. Honum varð svart fyr-
ir augum og hneig niður í mölina.
Góðir menn nærstaddir komu honum
undir læknishendur, í hvelli. Allir
reiknuðu með frágengnu mann-
drápi. Sárið reyndist þó, til allrar
hamingju, aðeins utanrifja og var
rimpað saman. En þetta var honum
nógu skýr lexía. Hann ákvað að bíða
ekki boðanna frekar og yfirgefa víg-
völlinn fremur en hætta á að verða
drepinn, - eða það sem enn verra
væri; að verða manndrápari sjálfur.
Þá vildi svo til að honum barst
upp í hendur bæklingur handa vænt-
anlegum umsækjendum um inn-
göngu í háskólastofnanir höfuðborg-
arinnar. Ein þeirra gleypti strax alla
eftirtekt. Hann hafði áhuga á húm-
anísku greinunum, - bókmenntum
og sögu og hafði, eftir því sem kraf-
ist var, allgóða kunnáttu. í þýsku.
Allt þetta, ásamt þeim rómantíska
geislabaug sem lék kringum þessa
stofnun, gerði valið auðvelt: Milli-
ríkj aviðskiptaháskóli utanríkisráðu-
neytisins.
Þangað fór hann og fékk inn-
göngu. Steig þar með reyndar hið
. fyrsta skref inn í miklu stærra og
háskalegra stríð en hnífabardagar
við götubandítta í Neðri Nýjabæ
hefðu nokkurn tíma getað orðið.
Hann ætlaði að verða sérfróður
um germönsk lönd en þegar svo þar
kom að germanskir tóku að reka
hans menn af höndum sér, og at-
vinnumöguleikar í þeirri grein þar
með að engu orðnir, þá vildi einmitt
svo til að kennari hans í norrænu
var lostinn eldingu, það er yfirþyrm-
andi ást á fornnorrænu máli því sem
ýmist er kallað gammel-norsk eða
forníslenska og gat ekki um annað
hugsað eða talað: „Krakkar, þetta
eigið þið að læra, þetta er það sem
er að marka! Þetta er sjálfur grunn-
urinn, skilji maður þetta þá er allt
opin bók! Óg svo fallegt, hljómmikið
og tært. Hlustið: „Heill dagur. Heil-
ir dags synir. Heil nótt og nipt.“
Heyrið þið hljóminn. Þetta er
kveðjuávarp. Haldið þið að það sé!
Hann mundi feður þeirra allra
þriggja sitjandi oft og tíðum saman
að hljóðlátu skáktafli, drekkandi te
og reykjandi pípur sínar í góðu næði
heima hjá honum.“
Mótmælin í Túngötunni
Næst er gripið niður í kafla um
mótmælafundinn í Túngötu vegna
innrásarinnar í Ungverjaland 1956,
en Júrí er þá hingað kominn til starfa
í sendiráðinu.
Þungt, sígandi þokast gangan
nær.
Fólkinu fjölgar í götunni. Kominn
allstór hópur fyrir framan aðalinn-
ganginn. Einn og einn eða nokkrir
saman birtast úr næstu götum og
ofan túnið, þar sem katólska kirkjan
stendur fyrir miðju, þung, grá og
þegjandaleg eins og sofandi Sfínx
og lætur sig ærsl götunnar engu
varða. Fyrstu fánar koma fyrir horn-
ið ásamt slakt bornum borðum,
áletruðum: Burt með innrásarliðið,
Engan erlendan her!
Brátt er gatan full.
Fáeinir iögregluþjónar eru þegar
búnir að taka sér stöðu framan við
aðalinnganginn, að halda fólkinu
frá. Verk þeirra þyngist smátt og
smátt. Fleiri bætast í liðið.
Handleggjalangir menn, berhentir
og vopnlausir. Vanir návígi. Engir
vatnsslöngubílar, ekkert táragas.
Allt hægt og þungt. Varla að hér
komi til voðaverka. Og þó: Brimald-
an hefur sig upp í logni. Geysist svo
fram.
Fjarlægur niður frá hafí berst
gegnum rúðurnar.
Veðrið er grátt. Hrollköld rekja í
lofti. Skýin liggja niður undir skræp-
ótt húsþökin. Samt er birtan hvít.
Engir skuggar. Útlínur allar daufar
og myndin óraunveruleg, áþekk
draumi milli svefns og vöku. Hann
rýnir gegnum glerið eftir kunnu
andliti meðal fólksins en sér ekki
neitt. Að vísu mörg kunn en ekkert
óvænt heimt.
Meirihluti göngumanna eru há-
skólanemendur og ungmenni upp og
ofan. Sumir vita greinilega til hvers
þeir eru komnir, aðrir ekki. Fáir sem
ætla mætti að teldust til verkalýðs-
ins almennt, sjómanna eða bænda.
Eitthvað af hippum, nokkrir með
augljósan svip af rit-höfundum,
listamönnum og skáldum ásamt
dæmigerðum andófs- og utangarðs-
mönnum hinnar alþjóðlegu gáfu-
mannastéttar, sem ævinlega eru
komnir á vettvang viðburða af þessu
tagi, í hvaða borg álfunnar sem vera
skal. Alskegg. Sítt hár. Alpahúfur.
Stúlka með gítar. Ofurfijálsar ungar
konur á hvítum sokkum og íþrótta-
skóm, tylla sér á tá, smeygja sér
lipurlega milli manna í þvögunni,
ijóðar á kinn.
Ofar í túninu, utan við meginhóp-
inn, eru þrír ísmeygilegir slánar með
flösku. Bensínsprengja? Varla. Miklu
fremur hinn rammbeiski uppáhalds-
drykkur landans sem gengur undir
gælunafninu „Plágan mikla“ og þyk-
ir enn meira spennandi einmitt fyrir
það. Þarna eru og húsmæður sem
hafa lent í göngunni fyrir tilviljun
eða fylgt fyrir forvitnisakir, á leið í
mjólkurbúðina eða þaðan aftur heim.
Smástrákar skjótast til og frá, hoppa
upp og niður af steingörðunum
kringum lóðir nágrannanna, góla á
göngumenn, blístra, - hlaupa fram
og aftur yfir blómabeð hússins við
hliðina, sem eigandinn hefur oftar
en einu sinni fengið verðlaun fyrir
frá fegrunarnefnd borgarinnar.
Fróðlegt að vita hvað honum finnst
um þetta baráttufrelsi ungdómsins.
Einhveijir reyna að koma af stað
bylgjuhreyfíngu og bauli í þvögunni.
Lögregluþjónunum veitist æ þyngra.
Enn hefur fjölgað. Allrahanda
mannskapur á stjái.
Enginn langþráður samt.
Hann þurfti ekki að vera hér.
Honum bar engin skylda til. Sunnu-
dagur og allir í fríi. Bæri einhveijum
að standa fyrir svörum gagnvart
þessu fólki var það sendiherrann
sjálfur. Eða þá viss háttsettur full-
trúi. Hvorugum hafði þóknast að
mæta. Sendiherrann mundi aldrei
hætta á að ganga þessar þijár hús-
lengdir, frá embættisbústað sínum
hingað, í gegnum raðir mótmælend-
anna. Þijátíu ára áfallalaus ferill í
þjónustunni hafði kennt honum að
hreyfa sig aldrei nema samkvæmt
fyrirmælum frá aðalstöðvunum og
aldrei að taka minnstu áhættu. Hann
sat í rókokkósófa embættisins heima
hjá sér, bak við þykk gluggatjöld
og fylgdist með gegnum símann.
Viss háttsettur fulltrúi sem átti hús-
vaktina þennan dag, hafði öðru að
sinna. Hann var að veiða lax með
sjávarútvegsauðvaldinu, einhvers
staðar hundruð kílómetra í burtu.
Laxveiðitíminn að vísu löngu liðinn
en stórir menn láta ekki smámuni
hindra sín ætlunarverk. Svarinn póli-
tískur fjandskapur frammámanna í
sjávarútveginum, við þetta sendiráð
og ríki þess, truflaði þá ekki, fremur
en aðra frammámenn, í að sýna
æðstu mönnum þess sama ríkis vin-
semd, þiggja og veita ríkmannleg
boð, í nafni þess sem æðra er póli-
tískum fjandskap; gagnkvæmra
hagsmuna. Félagi háttsettur fulltrúi
hafði þess vegna fengið einn óbreytt-
an úr húshaldinu (sem að sínu leyti
hafði líka hagsmuni af því að gera
honum greiða), - til að vera á vett-
vangi í sinn stað.
Hví stendur hann þá hér?
Hver er hann og hvaða nauður
rekur hann til að mæta hér, kannski
bjóða lífsháska byrginn, úr því aðrir