Morgunblaðið - 30.11.1996, Blaðsíða 46

46 LAUGARDAGUR 30. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
SJONMENNTAVETTVANGUR
Bók um Ásgrímssafn
FLÓTTI undan eldgosi, óvíst um ártal, 1942?
UOSBRIGÐI - Safn
Ásgríms Jónssonar
nefnist bók, sem Lista-
safn íslands og Ás-
grímssafn hafa gefið út
í tengslum við sýningu
á verkum Ásgríms í
Listasafninu. Sýningin
og bókin urðu Braga
Ásgeirssyni tilefni til
umfjöllunar.
ÞAÐ er margt sem kemur upp í
hugann varðandi bókina um mál-
verkasafn Ásgríms Jónssonar, hinn-
ar miklu gjafar hans til þjóðarinnar,
sem hlotið hefur nafnið Ljósbrigði.
Einkum í ljósi sýningar Listasafns
íslands, samanburðarins sem við
^ blasir. skoðun myndanna, bókarinnar
og lestur ritgerða Júlíönu Gott-
skálksdóttur listsögufræðings.
Sýningin er hvorki yfirlitssýning
né listamanninum sjálfum markaður
ákveðinn bás í íslenzkri listasögu,
heldur öðru fremur úttekt og þver-
skurður á gjöfinni, bókin skýrsla um
hana og dregur eðlilega dám af því.
Þannig er hvorki djúpt kafað í líf
Ásgríms né hin afmörkuðu og flokk-
uðu viðfangsefni, en í stuttu máli er
farið yfir helstu einkenni listar hans
og ýmis áhrif tíunduð sem listamað-
__urinn varð fyrir á lífsleiðinni. Bókin
er greinilega skrifuð af persónu, sem
lifði ekki þetta tímabil og á erfitt með
að setja sig inn f það eins og svo
margir af hennar kynslóð, varast það
frekar, sem verður að teljast ávinn-
ingur við þessar kringumstæður.
Framkvæmdir sem slíkar hafa oft-
ar en ekki yfir sér svipmót rannsókn-
arstarfa, sem eru liður í stefnumörk-
um þjóðlistasafna og meira unnar af
skyldurækni en hugsjón og eldmóði.
Þótt Ásgrímur lifði frekar viðburð-
arsnauðu lífi og auðvelt ætti að vera
að rekja lífshlaup hans, er þessi sam-
antekt merkilega síðbúin gerð í ljósi
hinna mörgu heimilda sem á tímabil-
inu hafa glatast að fullu með gengnu
samferðafólki listamannsins. Af ein-
'Vnverju marki mun það að vísu vera
ávinningur, því margur samferða-
maðurinn leit meistarann ekki jarð-
bundnum augum, hann var þeim
frekar goð og þjóðsaga en mennskur
maður. Hafði um margt sérstöðu í
hópi brautryðjendanna þriggja í mál-
aralist, lifði nánast meinlætalffi, sem
gerði honum fært að helga sig alveg
málverkinu, var sá eini sem af sölu
myndverka var nokkum veginn
bjargálna. Er fram liðu stundir naut
hann óskiptrar aðdáunar breiðs
fjölda, og þurfti síður á þröngum
hópi stuðningsmanna og velunnara
að halda eins og Kjarval. Jón Stef-
ánsson var lengi ef ekki alla tíð utan-
gátta, og varð að treysta á markað-
~Jf>n í Danmörku, þar sem hann lifði
og starfaði, lengstum. Svo mikil var
aðdáunin á Ásgrími er fram liðu
stundir, einkum á hans efri árum,
að helst mátti ekki kenna Iist hans
við stíla og stefnur þvf hún var haf-
in yfír allt slíkt og það jafngilti bein-
um árásum á persónuna að gagnrýna
þó ekki væri nema afmarkað svið.
Kæmi það fyrir risu hinir bestu menn
upp til vamar og rifu niður skrif við-
komandi og vændu um annarlegar
og háskalegar hvatir, þótt hér væri
einungis um eðlilegt sérálit að ræða.
Slíkt fljótfæmislegt mat varðandi
rýni á listir er enn í fullu gildi, hindr-
ar eðlilega samræðu á opinberum
vettvangi svo sem menn verða reglu-
lega varir við í ijölmiðlum og er fá-
dæmi meðal þjóða.
Rýnirinn setur þetta fram hér
vegna þess, að nú geta menn litið
list Ásgríms í víðara samhengi, hafa
ólíkt betra yfirlit yfir hana. Þar fyrir
- utan eru þrjátíu og átta ár liðin frá
andláti listamannsins og lífsverk
hans smám saman að verða að löngu
liðinni fortíð. Alveg rökrétt verður
mat manna þá hlutlægara og við
bætist, að ísland er ekki hið einangr-
aða land sem það var um hans lifi-
daga. Hver sá sem áhuga hefur á
myndlist er þannig til muna upplýst-
ari um stílbrögð og listþróunina en
áður gerðist, jafnvel þótt sjónlistar-
saga, jafnt erlend sem íslenzk, hafí
mætt afgangi í kennslukerfinu og
opinberri samræðu.
Allt þetta kemur rýni á bókina,
listaverkagjöfina og list Ásgríms
mikið við ef farið skal í saumana á
hlutunum og ritað af opinskárri
hreinskilni um þessa þætti, því það
er óhjákvæmilegt lögmál að tíminn
setji mark á mat nýrra kynslóða á
list fortíðar.
Einfalt er að færa rök að því, að
myndlist Evrópu á ofanverðri nítj-
ándu öld var grunnurinn og áhrifa-
valdurinn í list Ásgríms. Ekki ein-
ungis táknsæið, áhrifastefnan og
seinna á lífsleiðinni angi af úthverfu
innsæi, heldur ýmislegt fleira sem
þróaðist í álfunni og frá þessu öllu
saug list hans til sín næringu. Ber
hér öðru fremur að beina sjónum að
vatnslitunum, „akvarellunni", þótt
ekki virðist með fullu Ijóst hvemig
tæknin varð slíkur áhrifavaldur um
stílþróun hans, sem einmitt er mikið
en bersýnilega vanrækt rannsóknar-
efni. í æviatriðum í bókarlok er ein-
ungis sagt frá því hvar Ásgrímur
stundaði nám en ekki hjá hveijum
og í hveiju. Hins vegar kemur fram
ELLIÐAÁRVOGUR, vetur, um 1930.
í upphafi bókarinnar, að kennarar
hans hafí verið þeir Holger Grönvold
og prófessoramir Frederik Verm-
ehren, Otto Bache og August A.
Jemdorff. Þetta segir óupplýstum
lesanda nákvæmlega ekki neitt, en
svo er klykkt út með því að segja að
á þeim tímum hafí kennslan í Lista-
háskólanum verið afar gamaldags
og muni Ásgrímur hafa hætt námi
af þeim sökum!
Þetta telst ákaflega rýr sagn-
fræði, því ekki verður annað séð á
elstu myndum listamannsins, en að
hann hafi gengið að námi sínu með
mikilli samviskusemi og sótt til þess-
ara manna þann tæknilega grunn
sem átti eftir að fylgja honum til
mikilla afreka. Um þetta eru nokkrar
framúrskarandi portrettmyndir til
vitnis, málaðar i akademískum stíl
sem upplýsa okkur hvaðan yfirburða
verkmennt hans í seinni tíma mynd-
um er runnin. Þá orkar það tvímælis
að halda því fram, að þessar dökku
myndir beri vott um litla þjálfun f
meðferð lita, því dökki litaskalinn
krefst einmitt mikillar þjálfunar á
þeim nótum, og á jafnt við um ljós-
styrk, áferð og blöndun. Auk þess
eru þeir mun færri sem náð hafa
afburða árangri með fáum litatónum
en mörgum og má hér minna á fleyg
orð skáldsins Charles Baudelaire:
„Les grands coloristes savent faire
de la coleur avec un habit noir, une
cravate blanche et un fond gris“
-Miklir litasnillingar geta náð litum
úr svörtum alfatnaði og hvítu slifsi
á gráum bakgrunni...
Að minni hyggju undirstrika bókin
og sýningin öðru fremur hve frábær
akvarellumálari Ásgrimur var, og að
hér hafi hann skilað verki sem er
ekki einungis ómetanleg sjónræn
saga um töfra óspilltrar íslenzkrar
náttúru á fyrri hluta aldarinnar.
Heldur öðru fremur myndlist sem
gjaldgeng er í helstu listasöfnum
heimsins og okkur ber að halda fram
í samræmi við það. Þá bera blæ-
brigðaríkustu olíumálverk hans með
sér, einkum vetrarmyndimar frá Ell-
iðaárvogi málaðar 1928-30, að hann
hafi öðru fremur verið vatnslita-
myndamálari að upplagi og meistari
einfaldra og skynrænna litasamsetn-
inga og á því sviði er hann lítill eftir-
bátur Munchs í neðri sölum safnsins.
Sú skilgreining, að akvarellan sé
miðill hins hreina vatns, menn séu
að mála með tæru vatni og að litur-
inn sé einungis tengiefni, er orðaleik-
ur sem þó hittir ekki svo lítið í mark.
Á vel við um vinnumáta Ásgríms þar
sem hann er hvað næmastur á lit-
brigðin, jafnvel svo að menn skynja
á einn veg úrsvalann frá breðanum
í flarska og yfírskilvitlega morgun-
kyrrðina (Frá Homafírði, 1902), á
annan hvemig sumardagur í borg-
inni kveður með upphafinni litadýrð
og hitamóðu fljörnin, 1909-10). Og
ógn hamfara náttúrunnar er áþreif-
anleg í myndinni „Flótti undan eld-
gosi“, sem hefur ekkert ártal, en er
sennilega máluð snemma á stríðsár-
unum síðari.
Fyrir slíka óviðjafnanlega sjón-
ræna sagnfræði á morgni aldarinnar
og á árunum fyrir Heklugosið, stend-
ur þjóðin í ómetanlegri þakkarskuld
við listamanninn og ber að veita
aðgengi að þessari opinberun allan
ársins hring. Ekki er minna um vert
í hve háleitan og snilldarlegan búning
listamaðurinn galdraði þetta á papp-
írinn sem einmitt er byggt á traustri
grunnmentun, sem hann nýtir sér
og vinnur úr á sinn hátt. Þetta lærði
hann ekki í skóla en vann úr því sem
hann hafði handa á milli og við blasti
í beinu sjónmáli.
Rýnirinn vill sérstaklega koma
þessu að, og þó Ásgrímur hafi nálg-
ast þjóðarsálina enn frekar í annars
konar myndefnum er skara þjóðsög-
ur og hulduheima, drauga, tröli og
útilegumenn, bæði teiknuðum og
máluðum, er útfærsla þeirra oftar
umdeilanlegri. Þó vann hann á því
sviði mikið starf og skiptir þá mestu
að tröllin hans eru íslenzk, í öllu
falli norræn og af holdi og blóði.
Allir listamenn verða fyrir áhrifum
víða að, en veigurinn er þó í hvaða
búning þeir klæða þau. Fáir hafa
verið jafn opinskáir um áhrif frá
öðrum listamönnum og hinir miklu
núlistarmenn aldarinnar, en hér eig-
um við íslendingar mikið ólært.
Þannig séð skyldi enginn skrifa
bók um Ásgrím, sem ekki hefur rann-
sakað táknsæja list Gustave Moreaus
(1826-1898) og heimsótt safn hans
í Paris, eða skoðað akvarellur Antons
Mauve (1838-1888) í kjallara Ríkis-
listasafnsins í Amsterdam sem eru
hér nokkrir vegvísar. Moreau hélt
einkaskóla og var lærimeistari Henri
Matisse og Georges Roault, en Mauve
leiðbeindi van Gogh á tímabili. Hins
vegar er langsótt að kenna Ásgrím
við van Gogh fyrir það eitt að þeir
máluðu báðir kræklótt tré á grófan
hátt, þvi þeir voru gjörólíkir að upp-
lagi bæði að lyndiseinkunn og sem
málarar. Auðvitað kemur Tumer við
sögu sem áhrifavaldur og vísast fleiri,
en máji skiptir að akvarellumar bera
svip Ásgríms, eru ekki eftir neinn
annan en Ásgrím Jónsson.
Dregið saman í hnotskum, er bók-
in um Ásgrím fyrst og fremst skýrsla
um Ásgrimssafn og hinar 2.172
skráðu myndir í eigu þess, sem er
samviskusamlega tíundað í bókarlok.
Heilar 80 síður fara í þessa nafna-
skrá sem á þó helst heima í formi
sérútgáfu fyrir fræðimenn. Tilvitn-
anir og æviatriði eru af skornum
skammti og ófullnægjandi miðað við
annað sem maður hefur séð í sams-
konar ritum og nafnaskrá engin.
Uppsetningin kemur dálítið undar-
lega fyrir sjónir og einkum tekur ljós-
bláa ræman sem sker kaflaheiti full
mikið í, eins og það heitir, sömuleiðis
er dökkbláa letrið full stásslegt. Á
móti kemur að þetta er vegleg bók
og litgreining hinna mörgu mynda
virðist með ágætum, þótt seint kom-
ist yndisþokki málverka og þá einkum
akvarellunnar til skila á ljósmyndum.
Málið er þó, að formið er þungt, stáss-
legt og gamaldags, hér þarf meira
blóð en minna af umbúðum og marm-
ara, og telst mikill misskilningur að
setja skrifin í hendur einnar mann-
eskju, er að auk frumraun hennar á
sviðinu!
Fyrir framan mig til samanburðar,
eru tvær sýningarskrár frá þessu ári
er flalla um dönsku málarana Wil-
helm Bendz og Christen Köbke, sem
í raun eru þykkar heftar bækur. Að
vísu var um yfirlitssýningar að ræða,
en um nákvæmni og skilvirkni í
vmnubrögðum hefði mikið verið hægt
til slíkra að sækja. Mestu varðar þó
að í báðum tilvikum fíalla nokkrir
aðilar um listamennina og leitast er
við að fá sem heildstæðastu mynd
af lífsverki þeirra. Það eru vfsast ein-
ungis íslendingar sem fela einni per-
sónu að meginhluta slíkt rannsóknar-
verk og þeir sem taka það að sér
hljóta óhjákvæmilega að reisa sér
hurðarás um öxl, því hér er krafan
að standa jafnfætis þvf besta sem
gert er á sviðinu.
UÓSBRÍGÐI - SAFN ÁSGRÍMS
JÓNSSONAR: Samantekt og texti:
Júlíana Gottskálksdóttir. Ritstjóri:
Bera Nordal, útgáfustjóri: Karla
Kristjánsdóttir, umsjón með texta:
Aðalsteinn Ingólfsson,
Hönnunarráðgjöf: Sigríður
Bragadóttir. Ljósmyndun
Hstaverka: Kristján Pétur
Guðnason, Victor Smári
Sæmundsson. Prentvinnsla:
Prentsmiðjan Oddi hf. 262
blaðsíður.