Morgunblaðið - 15.04.1998, Síða 33

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 15. APRÍL 1998 33
LISTIR
*
I skugga Niálu
BÆKUR
IVlKnningarsaga
HETJAN OG HÖFUNDURINN
Brot úr íslenskri menningarsögu eftir Jón Karl
Helgason. Prentvinnsla: AiT Scandbook, Sví-
þjóð. Heimskringla, háskólaforlag Máls og
menningar. Reykjavfk 1998. 269 bls.
EKKI hefur mikið verið fengist við mark-
vissar viðtökurannsóknir hér á landi en þær
beinast að því hvernig tekið er við bók-
menntum, hverjir lesa þær og hvemig. I bók
sinni, Hetjan og höfundurinn. Brot úr ís-
lenskri menningarsögu, kannar Jón Karl
Helgason, bókmenntafræðingur, hvernig
Njála var lesin á árunum frá 1850 til 1950 og
hvernig sá lestur birtist í öðrum textum og
túlkunum frá þessu tímabili. Jón Karl kemst
að því að miklar breytingar hafa orðið á túlk-
un Islendinga á Njálu og Islendinga sögum
almennt á þessari öld þar sem athyglin hefur
í sífellt auknum mæli færst af hetjum sagn-
anna á höfunda þeirra; sögurnar eru nú fyrst
og fremst lesnar sem einstök listaverk mik-
illa höfunda en ekki sem sagnfræðilegar
heimildir um lifandi hetjur og hetjudáðir tí-
undu aldar. Þessa þróun í túlkun sagnanna
tengir Jón Karl almennt auknu vægi höfund-
arins í íslenskri menningu á tuttugustu öld.
Jón Karl hefur á undanfómum ámm feng-
ist við rannsóknir á viðtökum Njálu og skrifað
doktorsritgerð um það efni. Hetjan og höf-
undurinn er eins konar hliðarverkefni við þá
ritgerð og fjallar á frekar almennan hátt um
það hvemig Njála hefur birst í túlkun ís-
lenskrar alþýðu á síðustu öld og þessari, í rit-
um fræðimanna, í draumleiðslum og skyggni-
lýsingum, I gatnakerfi Reykjavikurborgar, á
íslenskum peningaseðlum og umiram allt í
skrifum Halldórs Laxness en þar birtist
kannski færslan frá hetjunni til höfundarins í
íslenskri menningarsögu einna skýrast.
Bókin sýnir þannig þessa færslu í
nokkmm sneiðmyndum, ef svo mætti kalla,
en hana mætti rekja til nokkurra hugmynda-
legra og sögulegra þátta.
Trúin á sannleiksgildi Islendinga sagn-
anna á sér rætur i aldalöngu trausti fólks á
orðinu og þá ekki síst hinu ritaða orði, orðið
var sannleikur og á það trúði fólk og treysti
(sbr. orð guðs eða Biblíuna, galdrar, lækn-
ingamáttur orða o.s.frv.). Jón Karl fjallar
ekki um þessa forsögu enda tengist hún ekki
rannsókn hans beinlínis heldur byrjar hann
sögu sína þar sem breytingar era um það bil
að verða á þessu viðhorfi til sannleiksgildis
orðsins og þá Islendinga sagnanna. A nítj-
ándu öld verður sú hugmynd til að höfundur
hvers verks skapi eitthvað nýtt úr huga sér,
að ímyndun og framleiki eigi stóran, ef ekki
mestau þátt í sköpun hvers hugverks og því
sé ekki hægt að kalla það sannleika í ströng-
um skilningi. Um leið og höfundurinn fer að
ryðja sér til rúms verður til hugmyndin um
bókmenntir andspænis hugmyndinni um
sagnfræði og það er í togstreitunni á milli
þessara andstæðu hugmynda sem nýr skiln-
ingur og ný skynjun á Islendinga sögunum
verður til hér á landi upp úr síðustu aldamót-
um; sögurnar hætta að vera sannar sögur,
sagnfræðilegar heimildir, og verða bók-
mennth', listaverk - staðlausir stafir þegar
verst/best lætur.
Eins og Jón Karl rekur má til dæmis sjá
þessa færslu frá sagnfræðiviðhorfi til höfund-
arviðhorfs í tveimur rannsóknum sem gerðar
vora með 64 ára millibili á öldinni en þær
beindust meðal annars að lestri íslenskrar al-
þýðu; augljóslega hefur dregið úr þessu sagn-
fræðilega viðhorfi til íslendinga sagnanna í
síðari rannsókninni sem var gerð árið 1994 og
beindist að fólki fæddu á árabilinu 1900 til
1930, þetta fólk var farið að líta svo á að sög-
umar væra skáldskapur og sama skilning má
sjá í kenningum fræðimanna frá því snemma
á öldinni og skáldskap manna eins og Steins
Steinars; árið 1937 birti Steinn ljóðið Skai-p-
héðinn í brennunni sem Jón Karl segir að
marki endalok hetjudýrkunaiinnar sem slíkr-
ar í íslenskum bókmenntum en það hefst á
þessum línum: „Það er lýgi, sem sagt er. / Eg
leitaði útgöngu, / ég leitaði útgöngu í mátt-
vana skelfingu / deyjandi manns.“
Miklar efasemdir um sagnfræðilegt gildi
sagnanna birtist í skemmtilegum spíritískum
heimildum sem Jón Karl dregur fram í bók
sinni. Ein þessara heimilda er frásögn Her-
manns Jónassonar frá árinu 1912 af draum-
föram sínum. Hennann þenna dreymdi að til
sín kæmi maður sem hefði legið í mold á ní-
undu öld, væri raunar tengdasonur Njáls á
Bergþórshvoli og segði honum hvað væri
satt og hvað logið í Njálu. Frásögn Her-
manns vakti mikla athygli og var meira að
segja tekin til greina í fræðilegri umræðu
um Njálu en Einar Olafur Sveinsson taldi sig
knúinn til að ræða hana í víðfrægri doktors-
ritgerð sinni um söguna frá árinu 1933.
Sá sem hvað harðast barðist gegn sagn-
fræðiviðhorfinu, að mati Jóns Karls, var hins
vegar Halldór Laxness sem hann kallar
„djarfasta aðila íslenska skólans“ en megin-
kenning hans var einmitt að Islendinga sög-
urnar væra höfundarverk, „hápunktur ein-
stæðrar bókmenntasköpunar Islendinga á
síðmiðöldum“, en ekki sagnfræðilegar heim-
Jón Karl Helgason
ildir. Jón Karl styður þessa fullyrðingu sína
um tengsl Halldórs og íslenska skólans með
umfjöllun um fornsagnaútgáfu Halldórs með
nútímastafsetningu þar sem birtast skýr
áhrif frá forvígismönnum íslenska skólans,
þeim Sigurði Nordal og Einari Ólafi.
Eins og Jón Karl sýnir fram á í bók sinni
má líka setja þennan nýja skilning á íslend-
inga sögunum í samhengi við ákveðna við-
burði í Islandssögunni. Þannig má til að
mynda sjá að skáld nítjándu aldarinnar not-
uðu hetjuímynd fornsagnanna til að byggja
undir hugmyndir sínar um sjálfstæði Is-
lands, hetjur sagnanna réðu málum sínum
sjálfar enda þurftu þær ekki að lúta erlendu
valdi. Hetjuímynd sagnanna var þannig gild-
ur rökstuðningur fyrir þvi að Islendingar
gætu staðið einir og óstuddir. Þegar þjóðin
hafði öðlast sjálfstæði 1944 var þörf á „nýju
pólitísku markmiði fyi'ir þjóðina til að sam-
einast um“ eins og Jón Karl segir, „og ís-
lenski skólinn var með lausnina á reiðum
höndum. Hann færði gullöldina einfaldlega
fram um þrjú hundrað ár eða svo, frá þjóð-
veldistímanum til þess tíma þegar gullaldar-
bókmenntimar voru skapaðar. Áherslan
færðist frá hetjum til höfunda fornsagnanna;
höfundur Njálu verður fyi-irferðarmestur í
umfjöllun íslendinga um söguna. Jafnframt
er boðuð ný gullöld íslenskrar menningar á
tuttugustu öld, þar sem skáld, fræðimenn og
listamenn eiga að gegna lykilhlutverki."
Og það er einmitt hér sem hlutverk Hall-
dórs Laxness verður hvað stærst í íslenskri
menningarsögu, að sögn Jóns Karls, sem
djarfasti aðili íslenska skólans rennur hann
saman við þá menn sem hann sjálfur telur
aðalpersónur menningarsögu þjóðarinnai':
„Snoma Sturluson og hina óþekktu höfunda
fornsagnanna." Segir Jón Karl að Nóbels-
verðlaunin hafi staðfest þennan samrana,
„sú gullöld bókmenntasköpunar sem hér
hafði staðið fyiT á öldum er aftur gengin í
garð.“
Og Jón Karl gengur lengra. Hann segir að
höfundar okkar tíma - listamennimir og
fræðimennirnir - hafi mótað skilning okkar á
íslendinga sögunum og í raun hafi þeir á viss-
an hátt fyllt upp í ímynd óþekktra höfunda
þeirra; þannig kallar hann Einar Ólaf höfund
Njálu á svipaðan hátt og Astráður Eysteins-
son hefur látið að því liggja í kunnri gi'ein,
sem Jón Karl styðst nokkuð við í bókinni, að
Halldór Laxness væri höfundur Fóstbi'æðra
sögu. En nú ber að hafa í huga að hér hefur
orðið þó nokkur breyting á höfundarhugtak-
inu frá því íyrr á öldinni þegar menn tóku
fyrst að leita höfundar Njálu. í raun er um
ákveðinn viðsnúning á hugtakinu að ræða þar
sem gert er ráð fyrir því að í því sé fólginn
innbyggður lesandi eða túlkandi; höfundurinn
er sem sé ekki lengur sá sem skapai' eitthvað
nýtt úr huga sér, úr framleika og ímyndunar-
afli sínu, heldur gerir hann sér mat úr eldri
texta, hann les og túlkai', býr til nýjan texta á
granni annars, eins konar skuggatexta eða
„transtext" eins og þetta hefur verið kallað á
erlendum málum. Þannig hefur leitin að per-
sónunni sem var höfundur Njálu orðið að
keppninni um að búa til merkingu Njálu,
keppni lesenda og þjálfaðra túlkenda um að
skapa merkingu hennar, að komast inn í
þennan langa skugga sem sagan hefur skilið
efth' sig og helst íylla upp í hann. Við vitum
nú hvaða lesendur - eða vora það höfundar -
komust næst því að fylla upp í þennan skugga
og þá er bara spumingin hvort okkur sem á
eftir komum tekst að stíga út úr skugga
þeirra; þeim, sem það tekst, taka væntanlega
við sem aðalpersónur íslenskrar menningar-
sögu.
Þessi bók Jóns Karls er einkar skemmti-
leg aflestrar, að hluta til vegna þess að hann
velur að láta fræðilegar undirstöður hennar
vera ósýnilegar en fyrst og fremst vegna
þess að hún lýsir mikilli hugkvæmni í túlkun
á þeim skuggatextum sem orðið hafa til um
Njálu á þessari öld; hér hefur til að mynda
ekkert verið sagt frá geysiskemmtilegum
kafla um það hvernig færslan frá hetju til
höfundar birtist í gatnaskipulagi miðborgar
Reykjavíkur eða í prentun íslenskra pen-
ingaseðla. Bókin er afskaplega skýr í allri
framsetningu og auðskilin. Gildi hennar er
heldm' ekki aðeins bókmenntasögulegt held-
ur afhjúpar hún svolítið leynda þætti í þjóð-
areðli okkar íslendinga.
Bókin er enn ein skrautfjöðrin í hatt
Heimskringlu, háskólaforlags Máls og menn-
ingar en þar hefur verið unnið þarft starf við
að koma á framfæri vönduðum fræðiritum
fyrir bæði leika og lærða.
Þröstur Helgason
I leit að væringjalist
Morgunblaðið/Ásdfs
YFIRLITSMYND af sýningu Þorgerðar
Sigurðardóttur í Gryfjunni, Ásmundarsal.
MYNPLIST
Gryfjunni, Listasalni
ASI, Fre.yjugötu 41
ÍKONAR
ÞORGERÐUR
SIGURÐARDÓTTIR
Til 19. aprfl. Opið daglega frá kl. 14-
18. Aðgangur 200 kr. Skrá 300 kr.
ÍKONAR hafa verið í tísku í
nokkur ár og er það ekki síst að
þakka Kristínu Gunnlaugsdóttir
sem á sínum tíma kynnti þennan
forna miðil eftir að hún lærði íkpna-
málun í nunnuklaustri suður á Ital-
íu. Eftir að Kristín reið á vaðið hef-
ur sprottið upp hópur íkonamálara
hér á landi og hefur heyrst af fleiri
en einu námskeiði í gerð slíkra aust-
rænna helgimynda. Þá varð íkona-
sýning Listasafns Islands á mynd-
um frá Norður-Rússlandi - hingað
komin frá Norðurnorska listasafn-
inu í Tromso í ái’sbyrjun 1996 - til
að efla almennan áhuga á þessari
listtegund.
Ólíkt Kristínu, sem hefur fundið
leið til að þróa íkonalistina með
ferskum og persónulegum hætti,
burt frá hinni hefðbundnu, austróm-
versku helgilist, heldur Þorgerður
Sigurðai'dóttir sig alfarið við upp-
runann. Að vísu reynir hún að tengja
list sína íslenskri miðaldahefð - til
dæmis með því að mála smækkaða
mynd af Flatatungufjölunum - en
lengra gengur hún ekki í útúrdúrn-
um.
Það má vissulega telja Þorgerði til
tekna hve vel og alúðlega hún vinnur
myndh' sínar. Hinu, að finna sjálfri
sér stað í þeim virðist vefjast miklu
meh'a fyrir henni. Þannig málar hún
nær eingöngu eftirmyndir misjafn-
lega vel þekktra íkona frá miðöldum
og allt fram á okkai' dag. Það frum-
legasta eru kópíur íslenskra helgi-
gripa, Marteinsklæðisins og kirkju-
legra innsigla frá því fyrir siðaskiptin.
Nú ætla ég ekki að deila um það
hvort býsönsk hefð hafi knúð hér
dyra á miðöldum. En þó svo fjalirnar
góðu gætu verið af gerskri dóms-
dagsmynd er ekki þar með sagt að
þær séu af ætt íkona. Marteinsklæð-
ið og innsiglin eru enn langsóttari
fyrirmyndir. Hví nýtir Þorgerður
sér ekki frekar ágæta tækni sína til
hugmyndaríkrar myndgerðar - helst
með nútímalegri skírskotun - í stað-
inn fyrir að festa sig á klafa svo
steinrunninnar uppöpunar? Nóg er
nú af tilbúnum fornmunum - gem-
antík - svo útlærðir listamenn séu
ekki að bæta eggjum sínum í þann
haug.
Halldór Björn Runólfsson
Einu sinni var...
KVIKMYMIIR
Háskðlabfó, Regn-
b o g i n n, & a m b í 6 i n
Álfabakka, Borgar-
bfó Akureyri.
ANASTASÍA-ÁlHf
Leikstjóri Don Blurh. Handrit
Marcelle Maurette, o.fl. Tónlist
David Newman. Raddir Sigrún
Edda Björnsdóttir, Svala Björg-
vinsdóttir, Baldur Trausti Hreins-
son, Jóhann Sigurðarson, Sigurður
Sigurjónsson, Magnús Ólafsson,
o.fl. 96 mfn. Bandarísk. Fox Fa-
mily Films 1997.
ÞÁTTASKIL hafa orðið í sögu
teiknimynda með myndinni um
Anastasíu, hún sannar að það er
orðið á valdi fleiri en Disney að
gera slíkar myndir skammlaust.
Fram að þessu hefur ávallt eitt-
hvað vantað upp á tilraunir hinna
dreifingaiTÍsanna í Hollywood til
að ná fagmennsku Disneyveldis-
ins, en Anastasía gefur fyrh'-
myndum sínum ekkert eftir að
neinu leyti þótt efnislega jafnist
hún ekki á við bestu myndirnar
frá Walt Disney.
Sögusviðið er Rússland á tím-
um byltingarinnar. Keisarinn er
hrakinn frá en árar Raspútíns
taka við stjórninni. Að undan-
skilinni ömmunni, sem dvelur í
Pai’ís, er keisarafjölskyldan
strádrepin. Eða hvað?
Tíu ár líða. Stúlkan Anastasía
man ekki upprana sinn, er hún
mögulega eitt eftirlifandi barna
keisarans? I París bíður amman
með gnótt fjár þeim til handa
sem hafa uppi á hinni réttu, en
er tekin að lýjast á eftirlíking-
um. Dmitri og Vladimir koma
samt Anastasíu á hennar fund
eftir ævintýi-alegt ferðalag.
Ekki verður annað sagt en
Fox fari feikivel af stað með sitt
splunkunýja teiknimyndaver,
því Anastasía er líflegt og
skemmtilegt ævintýri og sem
slíkt hagar það mannkynssög-
unni að eigin vild. Persónurnar
era litskrúðugar, illar og góðar.
Vitaskuld er mikið sótt til Dis-
neymyndanna, Anastasía gæti
hæglega verið úr þeim herbúð-
um enn sem komið er, a.m.k. er
ekkert persónulegt mark komið
á framleiðslu keppinautarins.
Ástin blómstrar, tónlistin dunar
í öruggum höndum Davids
Newman og talsetningin ís-
lenska og söngurinn eru óað-
finnanlegir þættir.
Sæbjörn Valdimarsson