Morgunblaðið - 19.01.1999, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 19. JANÚAR 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Málþing Tónskáldafélags fslands um Jón Leifs
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
KJARTAN Ólafsson, formaður Tónskáldafélags íslands, kynnir þátttakendur í pallborðsumræðum um Jón Leifs. Þeir eru, frá vinstri, Atli Heimir
Sveinsson, Örn Magnússon, Ævar Kjartansson, sem sljórnaði umræðunum, Sigurður A. Magnússon, Hilmar Oddsson og Hjálmar H. Ragnarsson.
„Nú þurfum við að snúa
okkur að tónlist Jóns Leifs“
Tónskáldafélag íslands stóð fyrir málþingi
um Jón Leifs í Gerðubergi sl. laugardag,
en Jón Leifs og verk hans eru í brennidepli
á Myrkum músíkdögum sem nú standa yf-
ir. Margrét Sveinbjörnsdóttir hlýddi á
skoðanaskipti manna sem hafa haft kynni
af tónskáldinu og verkum þess.
ÁTTTAKENDUR í pall-
borðsumræðum á málþinginu
voru tónskáldin Atli Heimir
Sveinsson og Hjálmar H. Ragnars-
son, Örn Magnússon píanóleikari,
Hilmar Oddsson kvikmyndaleik-
stjóri og Sigurður A. Magnússon rit-
höfundur en umræðum stjórnaði
Ævar Kjartansson, dagskrárgerðar-
maður hjá Ríkisútvarpinu. Atli
Heimir kynntist Jóni fyrst á námsár-
um sínum í Köln og starfaði seinna
með honum innan Tónskáldafélags
íslands. Ritgerð Hjálmars til meist-
araprófs fjallaði um Jón Leifs og
tónsmíðar hans, hann skrifaði ásamt
Hilmari handritið að kvikmyndinni
Tár úr steini, sem fjallaði um ævi
tónskáldsins, og var jafnframt tón-
listarstjóri þeirrar myndar, sem
Hilmar leikstýrði. Öm hefur á und-
anförnum árum spilað og frumflutt
mikið af píanótónlist Jóns Leifs og
nú síðast flutti hann ásamt Finni
Bjarnasyni söngvara megnið af
sönglögum Jóns á tónleikum í Saln-
um í Kópavogi. Sigurður A. þekkti
Jón persónulega frá því að hann
starfaði með honum í Bandalagi ís-
lenskra listamanna og hafði frá ýmsu
að segja af þeim kynnum.
Á málþinginu var leitast við að
skipta umræðunni í þrennt og skyldi
fyrst tekin fyrir tónlist Jóns Leifs,
þá félagsmálastörf hans og hags-
munabarátta í þágu íslenskra tónlist-
armanna og að síðustu átti að beina
sjónum að manninum sjálfum og ævi
hans. Þegar til kom reyndist þó síður
en svo auðvelt að halda verkum og
persónu aðgreindum og var helst á
mönnum að heyra að það yrði ekki
fyrr en með enn nýjum kynslóðum
áheyrenda. Því var jafnvel slegið
fram að hinn mikli áhugi á persónu
Jóns í kjölfar kvikmyndaiinnar Tár
úr steini tæki athyglina frá tónsmíð-
um hans.
Atli Heimir hélt því á sínum tíma
fram í eftirmælum um Jón Leifs að
hann væri það langmerkilegasta sem
hefði komið fram í íslenskri tónlist.
„Ég er enn á þeirri skoðun,“ segir
hann og bætir svo við: „Hins vegar
hafa skoðanir mínar á Jóni Leifs
breyst, fyrst og fremst vegna þess
að á þessum tíma hafði maður ein-
faldlega heyrt svo lítið eftir hann. Af
þessum góðu listamönnum sem voru
brautryðjendur og sköruðu fram úr
á sínu sviði, var Jón sá sem var
minnst þekktur og er reyndar enn
þann dag í dag. Við þekkjum verk
Halldórs Laxness, Steins, Kjarvals,
Svavars Guðnasonar og Ásmundar,
en verk Jóns Leifs eru enn ekki öll
aðgengileg iyrir okkar þjóð. Og þeg-
ar ég skrifaði þetta, skömmu eftir
dauða hans, þá var miklu minna
þekkt af verkum hans en núna. Ég
nefni sem dæmi um það hve þjóðin
þekkti lítið til hans að fyrst í gær var
verið að frumflytja hljómsveitarverk
eftir hann og fyrr í vikunni voru
frumflutt fimm sönglög eftir hann.
Jón var vanræktur og það var af
manna völdum," segir Atli Heimir.
Hjálmar lýsir því svo þegar
hann barði fyrst að dyrum
hjá frú Þorbjörgu Leifs árið
1978. „Hún vísaði mér upp á loft og
færði í mínar hendur pappakassa.
Ég opnaði kassann og þar var bréf,
sem var einskonar orðsending til
þess manns sem myndi hefja þessa
vinnu. Það var greinilegt að Jón var
því viðbúinn að einhvern tíma myndi
einhver rata þarna inn og hefja þá
vinnu að skrifa um hann og stúdera
hans tónlist," segir Hjálmar, sem tók
orðsendinguna til sín og hófst handa
og úr varð ritgerð til meistaraprófs
við Cornell-háskólann í Bandaríkj-
unum. Nú, rúmum tveimur áratug-
um síðar, segist Hjálmar ekki hafa
trúað því þá að þetta rannsóknar-
verkefni yrði sú gullnáma sem það
reyndist vera.
Aðspurður um tildrög kvikmynd-
arinnar um Jón Leifs segir Hilmar
frá því þegar hann var við nám í
Múnchen í kringum 1980 og Hjálmar
átti þar leið um. Þá ræddu þeir í
gamni og alvöru hugmyndina um að
gera Jón Leifs að því fyrir Islend-
inga sem Grieg væri Norðmönnum
og Sibelius Finnum. „Níu árum síðar
hringdi ég í Hjálmar og sagði að nú
væri kominn tími til að standa við
stóru orðin,“ segir Hilmar. Hann
segir þó einnig hafa verið persónu-
legri ástæðu fyrir því að hann réðst í
gerð myndarinnar. „Ég þekkti Leif
Leifs, son Jóns, við vorum jafnaldrar
og leikfélagar, stofnuðum saman
hljómsveit og hlustuðum á Led
Zeppelin. Ég var líka svolítið að gera
þessa mynd fyrir Leif.“
• •
Orn segir tónlist Jóns Leifs
vera sér sífellt undrunarefni.
„Þessi tónlist er engri annarri
lík. Ég er alinn upp í tónlistar-
kennslu af hinum klassíska þýska
skóla, en þegar maður nálgast tónlist
Jóns Leifs þá þarf maður að byrja á
núllpunkti. Og í þessari vinnu við
sönglögin hef ég lært mjög mikið
nýtt.“
Atli Heimir segir Jón vissulega
hafa sinn eigin sérstæða stíl, en vill
þó ekki taka svo sterkt til orða að
tónlist hans sé engri annarri lík.
„En hvað um það, Jón hefur per-
sónulegan stíl, svo persónulegan að
maður þarf ekki annað en að hlusta
á tónlist eftir hann í tíu sekúndur
eða hálfa mínútu til að þekkja að
þar er Jón og enginn annar. Hann
er 20. aldar maður, það sem hann er
að gera á sínum tíma er ekki ósvip-
að því sem Béla Bartók gerir, þ.e.
að gera einhverskonar nútímatón-
list úr þjóðlagaefni síns lands. Þetta
reyna ýmsir fleiri, Janácek í
Tékkóslóvakíu, jafnvel Charles Ives
í Bandaríkjunum, og að öðru leyti
má jafnvel segja að Jón sé að gera
það sama og Grieg í Noregi, hann er
að búa til íslenska tónlist sprottna
upp úr anda íslenskra þjóðlaga.
Annars er Jón Leifs dálítill einfari í
tónlist."
„í tónlist Jóns endurspeglast svo
mikið hans karakter, þegar maður
hlustar á hana þá þarf ekkert að
leita að kjarnanum, hann blasir við.
Það er engu ofaukið, hann kemur
beint fram og það er kannski það
sem er best við Jón. Tilgerð var eit-
ur í hans beinum. Hann var líka of-
boðslegur egóisti, líka í list sinni, og
það er kannski þess vegna sem tón-
list hans er svona sérstök,“ segir
Hjálmar og bætir við að Jón hafi átt
mjög lítið sameiginlegt með þeim
straumum og stefnum sem hér fóru
um. „Hann átti t.d. ekkert sameig-
inlegt með tólftónatónlistinni eða
avantgarde-tónlistinni og þess
vegna var hann kannski enn meira
utangátta, ég held að það hafi þurft
kynslóðir sem þekktu ekki til hans
til þess að uppgötva Jón. Það þurfti
póstmódernismann til þess að taka
hann í sátt - hann er jaðarmaður og
hans tónlist er jaðartónlist. Hún á
sinn sess í listasögu Evrópu, það er
ekki sess sem er eins stór og
Bartóks, mér dettur það ekki í hug
- og Jón á afspyrnu vond verk inn-
an um perlurnar - en ég held að
hans tragedía hafi verið sú að hann
fékk ekki að heyra tónlist sína
flutta. Og þess vegna fer hann að
staðna í stílnum, þegar hann heyrir
ekki verkin spiluð og fær ekki þessa
hringrás sem örvar og endurnýjar
sköpunarkraftinn.“
Atli Heimir er alls ekki á því að
það þurfi póstmódernista til
að skilja og viðurkenna verk
Jóns Leifs. „Ég held að það hafi
komið svo margt fleira til, á seinustu
árum hefur áhugi á þessum einfórum
aukist mjög mikið,“ og Hjálmar
skýtur inn „með póstmódernisman-
um einmitt". Atli lætur ekki sann-
færast. „Ég held nú að sá áhugi hafí
verið fyrir hendi áður en menn byrj-
uðu að tala um póstmódernisma. Ég
held að hann eigi meira sameiginlegt
með tólftónamönnum þó að hann
noti ekki þeirra aðferðir, hann
þekkti t.d. vel verk Schönbergs,"
segir hann og ítrekar að hann telji að
maður þurfi ekki að vera póst-
módemisti til þess að geta metið
verk Jóns. „Það er bara meiri áhugi
á jaðarmönnum núna. I seinni tíð er
líka alltaf verið að uppgötva þá menn
sem urðu fyrir barðinu á nazistum
og Jón er jú einn af þeim.“
Ein ástæða þess hve lítið tónlist
Jóns Leifs hefur verið flutt er að
mati Arnar sú hve hún er óvægin við
flytjendur. „Hún gerir miklar kröfur
og er ekki alltaf þægileg í flutningi,"
segir hann. Atli telur of mikið úr því
gert að tónlist sé ekki flytjendavæn.
„Ég hef þá skoðun að öll góð tónlist
sé dálítið erfið í flutningi,“ segir tón-
skáldið.
Hjálmar veltir fyrir sér spurning-
unni um það hvernig nýjar kynslóðir
hlpstenda taki við tónlist Jóns Leifs.
„Ég hef engar vísindalegar rann-
sóknii’ en mér hefur sýnst að verk
hans dragi ekki á tónleika hefð-
bundna tónleikagesti, heldur miklu
frekar yngra fólk. Á sinfóníutónleik-
unum 1989 þegar Hekla vai- frum-
flutt þá voru auð sæti þar sem
áskrifendumir áttu sæti en hin voru
öll troðfull," segir hann, „ég held að
yngri kynslóðirnar hafi miklu meira
dálæti á Jóni en þær eldri. Ég veit
það fyrir víst að Hekiuupptakan varð
tískufyrirbæri hjá róttækum hugs-
andi unglingum og var oft sett á fón-
inn í pai'tíum þegar menn vildu fá
verulega mikið kikk,“ segii' Hjálmar.
„Eða losna við gestina," laumai-
Hilmai' að.
Sigurður A. Magnússon lýsir
Jóni Leifs sem sérkennilega
samansettum athafna- og bar-
áttumanni og svo einfara sem
dreymdi fyrst og fremst um það að
fá næði til þess að semja. „Hann var
þrjóskari en sjálfur fjandinn og lét
hvergi vaða yfir sig, stoltur, en samt
svo ljúfur í viðkynningu og skemmti-
legur,“ segir Sigurður, sem fyrst
hafði eitthvað af Jóni að segja þegar
hann efndi til mikillar tónlistarsýn-
ingar í Listamannaskálanum árið
1947. Það var svo 1956 sem persónu-
leg kynni tókust með þeim. Þá var
Jón búinn að stofna bæði Tónskálda-
félagið og Stef og var þar í farar-
broddi. Þegar sigur var unninn á út-
varpsstöðinni á Keflavíkurflugvelli
og hún farin að greiða íslenskum
tónlistannönnum stefgjöld fyrii'
flutning á tónlist þeirra streymdu
peningamir inn. Þá tók Jón upp á
því að efna til fínnar veislu á Hótel
Borg einu sinni í mánuði, í hádeginu,
þar sem Sigurður sat gjarnan ásamt
nokkrum öðrum útvöldum.
Hann segir Jón hafa verið langt á
undan sinni samtíð og nefnir ýmis
mál sem hann barðist fyrir en fengu
ekki hljómgrunn þá. „Á þessum
tíma var Viðey í algem niðurníðslu
og Viðeyjarstofa til skammar fyrir
þjóðina. Hann barðist fyrir því að
Viðeyjarstofa yrði endurreist, vildi
verða þar staðarhaldari og eyða sið-
ustu árum ævinnar í að skrifa tón-
verk.“ Hjálmar telur upp fleiri at-
riði til að gefa sýnishorn af hinum
margvíslegu hugðarefnum. „Hann
fór að vinna að stofnun útgáfufé-
lags, ekki bara fyi'h' tónlist heldur
líka fyrir bókmenntir, hann reyndi
að endurvekja menningarráð al-
þjóðasamskipta, hann fór að undir-
búa stofnun þjóðmenningarsam-
bands, bandalags íslendinga erlend-
is og sumarháskóla á íslandi, hann
vildi koma upp baðhverfi á Nesja-
völlum, hann vildi fá gömlu
skemmtiferðaskipi lagt að bryggju í
höfninni og nota sem hótel og hann
fór að vinna að stofnun Listahátíð-
ar. Listinn er langur og sumt tókst
og sumt tókst ekki,“ segir Hjálmar
og bætir við að ýmislegt hafi komist
í framkvæmd löngu eftir hans dag.
„Og ein hugmynd enn, hann vildi
stofna hér spilavíti og arðurinn af
því átti að fara til eflingar íslenskri
menningu!"
Ljóst er að umræða er farin af
stað um Jón Leifs, verk hans
og áhrif á íslenska tónlist og
menningu, og enn er mikið verk fyrir
höndum. „Það hefur mikið verið
fjallað um örlög þessa manns en nú
þurfum við að snúa okkur að tónlist
Jóns Leifs. Þai' er mikill fjársjóður
og mikil vinna fyrir höndum fyrir
okkur tónlistarmenn þessa lands,“
segir Örn. Atli Heimh' vekur athygli
á að hjá Islenskri tónverkamiðstöð
sé hafin vinna að því að hreinskrifa
verk Jóns Leifs og koma þeim á
tölvutækt form, sem sé ekki síðra
átak en að koma þeim á plötu. Þá sé
hinn þekkti sænski tónlistargagn-
rýnandi og fræðimaður dr. Carl-
Gunnar Áhlen langt kominn með að
skrifa ævisögu Jóns Leifs. „Og ég
held að sú saga muni breyta nokkuð
mynd okkar af Jóni,“ segir Atli
Heimir, „en þar er hlutur Annie
Leifs stærri og merkilegri en okkur
hefur grunað."