Morgunblaðið - 21.02.1999, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 21. FEBRÚAR 1999 11
Þórður Friðjónsson, viðskiptaráðuncyti
Gj aldeyrisfor ðinn í Augljós
sögulegu lágmarki hættumerki
ORVALDUR Gylfason,
prófessor við Háskóla Is-
lands, segir ljóst að mikil
þensla sé í þjóðarbúskapnum.
Hana megi m.a. marka af því, að
útlán bankakerfisins hafi aukist
mjög hratt síðustu mánuði.
„Aðrar peningastærðir, eins og
t.d. peningamagn í umferð, hafa
einnig aukist mjög hratt. Vaxt-
arhraði helstu peningastærða er
frá 15% og allt upp í 30% síðustu
12 mánuði. Það er hætt við því
að svo mikil peningaþensla geti
kynt undir verðbólgu þegar frá
líður.“
Þorvaldur segir að hafa þurfi
í huga, að samkeppni hafi
harðnað talsvert á Islandi eins
og í öðrum löndum og svigrúm
kaupmanna og annarra til verð-
hækkana sé að sama skapi
minna en áður. „Fyrir nokkrum
árum hefði það verið nokkurn
veginn sjálfgefið að svo mikil
peningaþensla leiddi til aukinn-
ar verðbólgu innan nokkurra
mánaða eða missera, en það hef-
ur ekki gerst enn,“ segir hann.
„Samt skyldu menn ekki ganga
út frá því sem gefnum hlut að
samkeppnin sé orðin svo hörð að
þeim stafi engin hætta af pen-
ingaþenslunni, heldur er hættan
þvert á móti umtalsverð að
minni hyggju.“
Andvaraleysi stjómvalda
Þorvaldur segir hættuna ekki
aðeins bundna við peningaþró-
unina, heldur einnig andvara-
leysi sljórnvalda. „Þenslumerki
af þessu tagi eru sérstaklega
hættuleg þegar kosningar eru í
nánd, því að þá er vilji sljórn-
valda til að viðurkenna veikleika
í hagsljórninni með allra
minnsta móti. Góðærið nú, eins
og önnur sem við höfum gengið
í gegnum allan lýðveldistímann,
byrgir mönnum sýn. Þeir of-
metnast og taka því ekki fullt
mark á viðvörunum Seðlabanka,
annarra innlendra aðila eða er-
lendra efnahagsstofnana, sem
fjalla um íslensk mál.“
Þorvaldur segir að gjaldeyris-
forði Islendinga sé í sögulegu
lágmarki. „Undanfarin ár hefur
verið talið eðlilegt að gjaldeyris-
forði Seðlabankans dygði til að
AGNAR Hansson, fram-
kvæmdastjóri viðskipta-
sviðs Viðskiptaháskólans,
segir þenslueinkenni í formi auk-
innar innlendrar eftirspurnar,
viðskiptahalla og þróun peninga-
magns í eðli sínu verðbólguhvetj-
andi, þó sú hafi ekki orðið raun-
in enn. „Hins vegar skýtur æ oft-
ar upp kollinum sú spurning
hvort senn sé komið að því að
hagkerfið þoli ekki lengur við og
eitthvað láti undan. Það er ekki
til einhlítt svar við því, enda ótal
ytri þættir sem máli skipta og
ógerlegt er að henda reiður á.
Við höfum notið þess að verðlag
á sjávarafurðum hefur hækkað
mikið samfara því sem verð á
innfluttum hrávörum hefur al-
mennt lækkað. Geysileg sam-
keppnisaukning hefur orðið í
smásöluverslun og tilkoma hluta-
bréfamarkaðar hefur leitt til
saineiningar og hagræðingar,
sérstaklega í sjávarútvegi. Opn-
un fjármagnsmarkaðar og frjálst
fjármagnsflæði hefur veitt inn-
lendum fyrirtækjum aðgang að
ódýrara lánsfjármagni en áður,
auk þess sem nýjungar í fjár-
málastjórnun, s.s. afleiðusamn-
ingar, hafa gert fyrirtækjum
kleift að draga úr áhættu og
auka hagnað sinn samtímis. Til
viðbótar öllu þessu liefur gengi
krónunnar verið nokkuð stöðugt
allt frá árinu 1993 og frekar
Þorvaldur Gylfason prófessor
standa straum
af innflutningi
til landsins í
þijá eða fjóra
mánuði. I
OECD-löndum
er viðmiðunin
yfirleitt sú, að
gjaldeyrisforð-
inn þurfi að
duga fyrir
a.m.k. þriggja mánaða innflutn-
ingi. Þessi þriggja mánaða við-
miðun hefur verið eins konar
gólf undir gjaldeyrisforðann,
einnig hér heima. Nú er svo
komið, að gjaldeyrisforði okkar
dugir aðeins fyrir tveggja mán-
aða innflutningi. Hann er kom-
inn niður fyrir viðtekin öryggis-
mörk. í góðæri ætti gjaldeyris-
forðinn að vera meiri en í hall-
æri. Rýrnun forðans miðað við
innflutning er til marks um það
andvaraleysi, sem mér finnst
einkenna afstöðu stjórnvalda um
þessar mundir. Þau beija sér á
bijóst og segja að allt sé í
himnalagi, en svo er þó ekki að
minni hyggju. Þegar forðinn er
orðinn svo naumur geta spá-
kaupmenn séð sér hag í því að
kaupa gjaldeyri í stórum stíl til
þess eins að geta selt hann aftur
ef gengið fellur. Einn höfuðtil-
gangurinn með því að eiga
myndarlegan gjaldeyrisforða í
Seðlabankanum er einmitt að
draga úr freistingu spákaup-
manna til að reyna slík áhlaup."
Of lítil fyrirhyggja
í fjárlagagerð
Þorvaldur segir of mikið sagt
að efnahagslífið þoli engin áfóll,
en viðnámsþrótturinn sé þó
minni en hann ætti að vera að
réttu lagi. „Auk þess er enn við
ýmsa veikleika að elja í ríkis-
íjármálum því að nauðsynlegur
uppskurður og skipulagsbreyt-
ingar hafa látið á sér standa á
þeim vettvangi. Þar hef ég aðal-
lega í huga mál málanna, veiði-
gjald af einhveiju tagi, sem
myndi skapa svigrúm til að búa
svo um hnútana í ríkisbúskapn-
um að okkur stæði miklu minni
ógn af þenslu og verðbólgu - og
næstu niðursveiflu - en ella.“
Fyrirhyggja í Ijárlagagerð er
styrkst en
hitt.“
Agnar segir
að þessi stöðug-
leiki í gengi
krónunnar hafi
öðru fremur
verið hvati fyr-
ir þá geysilegu
aukningu sem
orðið hafi í
gjaldeyrisviðskiptum undanfarin
ár. „Það má reikna með að velta
í gjaldeyrisviðskiptum milli inn-
lendra aðila á síðasta ári hafi
numið nálægt eitt þúsund millj-
örðum króna og óhætt að full-
yrða að millibankaviðskipti inn-
lendra banka við erlenda sé
margfeldi þeirrar tölu. Þegar við
samtímis gerum okkur grein fyr-
ir því að innflutningur vöru og
þjónustu var „einungis" 226
milljarðar og útflutningur um
200 milljarðar verður ljóst að
hlutur fjármagnshreyfinga og
spákaupmennsku hefur æ meiri
of lítil, að mati prófessorsins.
„Við núverandi kringumstæður
'ætti ríkissjóður að sýna myndar-
legan afgang. En því er ekki að
heilsa. Það á einnig við um sveit-
arfélögin, sem halda áfram að
safna skuldum. Góðærið hefur
fyllt menn falskri öryggiskennd.
Þetta hefur gerst hvað eftir ann-
að undangengna áratugi, og
ástandið væri tryggara nú ef við
hefðum lært meira af mistökum
fyrri ára.“
Á síðasta ári og árið 1997
spáðu ýmsir sérfræðingar of-
þenslu, en sú spá rættist ekki.
„Hún rættist að vísu til hálfs, því
að viðskiptahallinn hefur verið
svo mikill, að skuldasöfnun þjóð-
arinnar í útlöndum er aftur kom-
in á fulla ferð. Það er á hinn
bóginn alveg rétt, að verðbólga
hefur ekki aukist. Skýringin á
því er sumpart aukin samkeppni.
Eg hef hins vegar verið þeirrar
skoðunar og er enn, að við séum
ekki búin að snúa verðbólguna
endanlega niður. Feysknir inn-
viðir gamla verðbólguþjóðfélags-
ins eru flestir enn á sínum stað.
Þar á ég t.d. við úrelt skipulag á
vinnumarkaði og einnig í banka-
málum. Enn sem fyrr hafa fáein-
ir menn í forystusveit verklýðs-
félaganna og vinnuveitenda það
í hendi sinni að knýja kauplag
upp á við með gamla laginu, ef
þá lystir. Og enn sem fyrr ráða
stjórnmálamenn lögum og lofum
í bönkunum. Þessu úrelta fyrir-
komulagi fylgir m.a. hætta á því
að verðbólgan taki sig upp aftur.
Það hefði þurft að nota upp-
sveifluna í efnahagslífinu að
undanförnu til að ráðast í löngu
tímabærar skipulagsbreytingar,
gera Seðlabankann sjálfstæðari
innan stjórnkerfisins eins og
gert hefur verið í nálægum lönd-
um, bæta bankakerfið til muna
og gefa markaðsöflunum lausari
taum á vinnuinarkaði fyrir nú
utan þá knýjandi nauðsyn sem
ber til þess að taka landbúnaðinn
og sjávarútveginn af beinu og
óbeinu ríkisframfæri án frekari
tafar. Það er erfíðara að gera
róttækar breytingar af þessu
tagi í hallæri en góðæri. Lélegt
tímaskyn er einn versti óvinur
Islands."
áhrif á þróun gengis íslensku
krónunnar.“
Gífurleg aukning á
erlendum endurlánum
Agnar bendir á að gífurleg
aukning hafi orðið á erlendum
endurlánum á síðustu árum.
„Þetta stafar af tvennu. í fyrsta
lagi er eðlilegt að álykta að aukið
aðgengi innlendra fyrirtækja að
erlendu fjármagni, bæði frá inn-
lendum og erlendum bönkum,
hafi veitt þeim betri möguleika til
að mynda mótvægi í greiðslu-
streymi eigna sinna og skulda en
áður. I öðru lagi hefur aðhalds-
söm peningamálastefna Seðla-
banka leitt af sér töluverðan
vaxtamun milli innlendra og er-
lendra vaxta veginna í hlutföllum
myntkörfu íslensku krónunnar.
Þessi vaxtamunur er nú rúm 3,5%
þegar tekið er mið af millibanka-
vöxtum og er það meiri munur en
verið hefur undanfarin ár.“
Agnar segir að alls sé hlutur
ÞÓRÐUR Friðjónsson, ráðu-
neytisstjóri í viðskiptaráðu-
neytinu, segir hættumerkin í
efnahagsmálum augljós. „Það þarf
ekki að leita langt til að sjá ýmis
teikn, sem ástæða er til að fylgjast
með. Benda má á þróun peninga-
mála, einkaneyslu og viðskiptahalla.
Þá er augljóslega einhver spenna á
vinnumarkaði. Launahækkanir hafa
verið meiri en reiknað var með í
áætlunum og á sumum sviðum at-
vinnulífsins virðist vera töluverð
spenna. Loks má nefna að fast-
eignaverð virðist fara hækkandi á
síðustu vikum og mánuðum. Þetta
eru allt augljóst merki þess að það
sé rétt að fara í viðbragðsstöðu."
Þórður segir að helstu peninga-
stærðir, hvort sem litið sé til útlána,
peningamagns eða annaiTa stærða,
hafi aukist um 20-30% á síðustu
mánuðum. „Það eitt er nægjanlegt
til að sýna beri aðgát. Á þessu eru
að vísu ýmsar skýringar, eins og
skipulagsbreytingar á peninga-
markaði og fleira af því taginu. Eigi
að síður eru þessar tölur mjög háar.
Ef við berum raunaukninguna sam-
an við fyrri ár, þá finnum við ekki
jafn mikla aukningu síðan
1986-1987. Það sama á við um
einkaneyslu, sem jókst um 12% á
síðasta ári. Það er mjög sérstakt að
einkaneysla aukist svo mikið milli
ára, í tveggja stafa tölu, og það hef-
ur bara gerst tvisvar á síðustu tutt-
ugu árum, 1987 og 1977. Þetta er
umhugsunarefni, þótt efnahagsum-
gjörðin sé tryggari og nútímalegri
núna. Við venjulegan og eðlilegan
vöxt í hagkerfinu er ekki óeðljlegt
að einkaneysla aukist um 3-6%. Á
þessu þarf að hafa gætur.“
Eyðum 20-30 milljörðum
um efni fram
Þórður segir að viðskiptahallinn
sé um 30 milljarðar króna, sam-
kvæmt áætlunum. „Hluta hans má
skýra með mikilli fjárfestingu, sér-
staklega í íýrra. Fjárfestingarhlut-
fallið er talið verða 19-20% á þessu
ári og það er í sjálfu sér ekki óeðli-
legt hlutfall þegar til lengri tíma er
litið. Við slíkar aðstæður ætti að
jafnaði að vera jafnvægi í viðskipt-
um við önnur lönd. Þjóðin er ein-
faldlega að eyða 20-30 milljörðum
króna um efni fram um þessar
mundir. Það er því helsta viðfangs-
efni hagstjórnar á næstu árum, að
ná viðskiptahallanum svo niður að
gengisbundimia skuldabréfa af
heildarútlánum innlánsstofnana
nú um 36% en það jafngildi rúm-
um 40% af útlánum þeirra til fyr-
irtækja. „Til sainanburðar má
nefna að þessi sömu hlutföll voru
17% og 27% í árslok 1996. Þessi
vöxtur er langt umfram almenna
útlánaaukningu bankakerfisins,
sem sumum þykir þó hafa verið
fullmikil. Að öllu jöfnu eru er-
lendu endurlánin styttri en ella og
því ástæða til að ætla að endur-
fjármögnunarþörfin sé rík, auk
þess sem fullvíst er að fleiri fyrir-
tæki muni sjá ástæðu til að endur-
skoða fjármögnun sína enn frekar
eftir því sem vaxtamunurinn
eykst."
Af hveiju sjálfstæður
gjaldmiðill?
Agnar segir að sú spurning
vakni, hvort einstaklingar muni
ekki sjá sér leik á borði og leita í
gengisbundin lán. „Og þegar við
spyrjum slíkra spurninga hljótum
við eðlilegt fjár-
festingarstig sé
jafnvægi á við-
skiptum við önn-
ur lönd og helst
nokkur afgang-
ur, þannig að er-
lendar skuldir
verði greiddar
niður.“
Síðustu tölur
um verð á fasteignamarkaði benda
til verulegrar hækkunar. „Það sama
á við um ástandið á vinnumarkaðn-
um,“ segir Þórður. „Þar hefur verið
töluvert launaskrið, sem bendir til
að í vissum greinum sé eftirspurn
mjög mikil.“
Skynsamlegt að auka aðhaldið
Þórður segir alltaf álitamál hve
langt eigi að ganga í aðhaldsaðgerð-
um. „Sjálfur tel ég að hægt sé að
færa sterk rök fyrir að skynsamlegt
sé að auka aðhaldið. Þegar við-
skiptahallinn er svona mikill er
þjóðhagslegur sparnaður of lítill.
Mikilvægasta verkefnið er að auka
hann. Ríkisstjórnin hefur gert viss-
ar ráðstafanir, með viðbótar lífeyr-
issparnaði og hvatningu til að kaupa
hlutabréf. Ut frá hagfræðinni er
ljóst að öflugasta tækið fyrir stjórn-
völd til að auka þjóðhagslegan
sparnað er að bæta afkomu hins op-
inbera. Spamaðarhneigð einstak-
linga og heimila virðist vera tiltölu-
lega lítil hér á landi í samanburði
við aðrar þjóðir og það er vísbend-
ing um að skynsamlegt væri að
vega upp á móti því með því að reka
það opinbera með miklum afgangi.
Það er því ekki einhlítt að horfa ein-
göngu á að afkoma hins opinbera sé
á núlli.“
Efnahagslífið er á toppi hagsveifl-
unnar, að mati Þórðar. „Þess vegna
er ástæða til þess að hið opinbera
sýni ýtrustu aðhaldssemi í hag-
stjóm. Það má hins vegar alltaf deila
um nákvæmlega hvenær rétti tíminn
er til að fara í aðhaldsaðgerðir. Meg-
inatriðið er að á næstu misserum
takist að ná þjóðarútgjöldum niður.
Þau era of mikU við núverandi að-
stæður og einkaneyslan hefur vaxið
of mildð. Með hagstjómaraðgerðum
verður að reyna að ná mjúkri lend-
ingu eftir hagsveifluna. Við þurfum
að ná vaxtarhraðanum sem fyrst nið-
ur á eðlilegt stig og aðrar lykilstærð-
ir, eins og einkaneyslan, þurfa að
vera á sama róli.“
við lfka að geta spurt: Af hverju
erum við að halda uppi sjálfstæð-
um gjaldmiðli? Það er óvíða sem
utanríkisviðskipti eru jafn stór
hluti af umfangi hagkerfisins og
hér, þar sem innflutningur nemur
um 40% af vergri landsfram-
leiðslu."
Agnar Hansson segir að þessar
tölur gefi til kynna að íslenskt
hagkerfi og þar með íslensk fyrir-
tæki séu mun meira undiroriiin
gengisáhættu en gengur og gerist
erlendis. „Sá munur hefur ekki
minnkað með tilkomu Evrópska
myntbandalagsins og evninnar.
Þar höfum við dæmi um 11 ríki
sem afsala sér gjaldmiðli sínum og
sjálfstæði í peningamálastjórnun
til viðbótar við afar strangan fjár-
lagaramma. Þessum „smámunum“
er fórnað á altari aukins viðskipta-
hagræðis og eflingar samkeppnis-
hæfni fyrirtækja innan bandalags-
ins. Hvað varðar íslensk fyrirtæki
þá gerir þessi viðbótar áhætta,
sem þau standa frammi fyrir í
rekstraru mh verfi si'nu, þeim aug-
ljóslega erfiðara um vik við að
bæta hag hluthafa, sem vissulega
hlýtur að vera markmið þeirra.
Þamiig gætu þau bæði átt erfiðara
með að sælga áhættufé til væntau-
legra hluthafa sem og að standa
undir þeim kröfum sem til slíks er
gert. Ekki síst þegar ofan á geng-
isáhættuna bætast 3,5% hærri
vextir en í samkeppnislöndunum."
Agnar Hansson, Viðskiptaháskólanum
Spurning hvenær hagkerf-
ið þolir ekki lengur við