Morgunblaðið - 21.02.1999, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 21. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Landnáms-
goðsögnin
sannreynd
Hafa Islendingar í raun áhuga á sögu
sinni, eða aðeins á íslensku goðsögninni?
spyr Sigrún Davíðsddttir eftir að hafa
rætt við Pál Theódórsson eðlisfræðing um
tímasetningu landnáms með kolefnis-14
aðferðinni og tregðu íslenskra fræðimanna
við að skoða vandlega niðurstöður er
stangast á við hefðbundnar skoðanir.
RANNSÓKNIR mínar gefa
einungis sterka vísbend-
ingu en sanna ekkert enn
sem komið er. t>ær eru
hins vegar áminning til þeirra, sem
halda fast í tímatal sitt,“ segir Páll
Theódórsson fyrrverandi prófessor í
eðlisfræði við Háskóla Islands. Und-
anfarin ár hefur hann unnið að því
að kanna áreiðanleika aldursgrein-
inga á íslenskum fornleifasýnum
sem virðast gefa of háan aldur. 1
vetur hefur Páll dvalið í Kaup-
mannahöfn við að kanna þetta mál
enn betur og flutti þá meðal annars
fyrirlestur um rannsóknir sínar hjá
Fornleifafræðistofnun Hafnarhá-
skóla um tímasetningu elstu byggð-
ar á Islandi. I aldursathugunum á
sýnum frá fornleifauppgreftri í
Reykjavík á 8. áratugnum kom í ljós
að meirihluti muna í þeim uppgreftri
virtist hvað aldur snerti stangast á
við frásögn Ara fróða og aðrar heim-
ildir. „Það tekur áratug að komast
til botns í máli af þessu tagi,“ sagði
danskur sérfræðingur við Pál, en
hann þekkir vel svipaðar eldri deilur
í eðlisfræði og öðrum greinum, sem
eru í raun glíma nýrra kenninga við
eðlislæga torti-yggni manna og
vanafestu.
Páll hefur í rannsóknum sínum á
aldursgreiningu fornleifa einnig
beitt þekkingu sinni og reynslu til að
endurbæta þá tækni, sem notuð er
til aldursgreiningar og hyggst
kanna möguleika á að koma upp að-
stöðu til þessara mælinga, á Islandi,
sem gæti skilaði tvöfalt meiri ná-
kvæmni en fólst í fyrri aldursgrein-
ingum, auk þess sem þar væri hægt
að mæla erlend sýni svo verksviðið
gæti verið víðfeðmara en íslenski
vettvangurinn eingöngu. Slík stofa
gæfí mun betri möguleika til að
leysa gátuna um upphaf landnáms
og gæti orðið skemmtilegt framlag
til söguglaðra Islendinga er þeir
fagna alda- og árþúsundamótum á
næsta ári.
Tækni eðlisfræðinga nýtt
í fornleifarannsóknum
Við fyrstu sýn virðast fomleifa-
fræði og eðlisfræði ekki eiga marga
snertifleti, en við nánari athugun
mætast þessar tvær fræðigreinar
meðal annars í aldursgreiningum.
En hvernig skyldi annars standa á
að eðlisfræðingur flytur fyrirlestur
hjá Fornleifafræðistofnun?
„Aldursgreiningar á fornleifasýn-
um frá íslandi með kolefnis-14 að-
ferðinni, sem einnig er nefnd geisla-
kolsgreining, hafa skapað óvissu um
hversu snemma Island var numið af
norrænum mönnum. Gefí aldurs-
greiningarnar réttan aldur snertir
málið sögu allra þjóða við Norður-
Atlantshaf. Ég var þama að gera
grein fyrir niðurstöðum og trúverð-
ugleika mælinganna og hefðbundnu
tímatali landnáms.
En víkjum fyrst að kolefnis-14 að-
ferðinni. Geislakolsgreining byggist
á lögmálum eðlisfræði og efnafræði
og með henni má finna aldur fornra
jurta- og dýraleyfa. Áhugi fyi-ir að-
ferðinni við Háskóla íslands er gam-
all því Þorbjörn Sigurgeirsson,
brautryðjandi eðlisfræðirannsókna
á íslandi, hafði fyrir fjórum áratug-
um aldursgreiningar á óskalista yfir
verkefni sem hann vildi sinna, enda
er þetta öflug aðferð í fornleifafræði.
Til vitnis um það má kalla Kristján
Eldjárn, en hann sagði í fyrirlestri
1974: „... að aldrei hefði fornleifa-
fræðin fengið annað eins tæki í sínar
hendur og þessa dásamlegu upp-
götvun." Þetta hefur þó ekki gengið
eftir á íslandi, því fornleifafræðing-
ar hafa hafnað niðurstöðum þeirra
aldursgreininga, sem ég ræddi um í
fyrirlestri mínum, en þær vora gerð-
ar á sýnum frá uppgrefti fornra
húsarústa í Reykjavík og Vest-
mannaeyjum. Mæliniðurstöðurnar
gáfu sterka vísbendingu um búsetu
á báðum stöðunum skömmu eftir
aldamótin 700. Þetta er í algjörri
mótsögn við tímatal Ara fróða, sem
er stutt margvíslegum sterkum rök-
um. Til dæmis sýnir hin hefðbundna
aldursgreiningaraðferð fornleifa-
fræðinnar, sem byggist á því að
greina gerð og stíl forngripa, að Is-
land byggðist fyrst mjög nærri alda-
mótunum 900.
Það er því mikilvægt að fá úr því
skorið hvort geislakolsaðferðin hafí
brugðist hér, þrátt fyrir umfangs-
mikil og trúverðug gögn. Sé niður-
staðan röng þarf að taka öllum nið-
urstöðum geislakolsgreininga með
mun meiri varfærni en fram til
þessa hefur verið gert. Það væri al-
varlegt mál fyrir geislakolsfræðinga
og erlenda fornleifafræðinga, sem
síðustu áratugina hafa treyst mjög á
niðurstöður aðferðarinnar, þótt
gögn þeirra væra oftast mun veikari
en hin íslensku.
Á síðustu misserum hef ég unnið
nokkuð við að skoða ýmis gögn, sem
varða þetta mál. Niðurstaða mín
hefur verið sú að erfitt sé að finna
nokkra veilu í mælingunum. Þvert á
móti virðast þær í alla staði vera
traustar. Ég hef ritað og rætt um at-
huganir mínar og þær ályktanir sem
ég hef dregið, en þorri íslenskra
fræðimanna er eftir sem áður full-
viss um að alvarleg veila hljóti að
felast í geislakolsgreiningunum, því
rökin fyrir tímatali Ara fróða séu
óvefengjanleg.
Samhliða fyrrgreindum athugun-
um hef ég einnig kannað tæknilega
möguleika á því að koma upp að-
stöðu til aldursgreininga með
kolefni-14 við Háskóla íslands, þar
sem sóst væri eftir um tvöfalt, jafn-
vel þrefalt meiri nákvæmni en fram
til þessa hefur almennt fengist.
Endurbætur á mælitækni aldurs-
greininga, sem gerðar hafa verið á
Islandi, era forsenda þessarar
auknu nákvæmni.
I athugunum mínum á áreiðan-
leika aldursgreininga á íslensku
sýnunum voru mér nokkur takmörk
sett, því ég hafði ekki aðgang að öll-
Morgunblaðið/Kristinn
RANNSÓKNIR Páls Theodórssonar snúast um hvort áreiðanleiki frásagnar Ara fróða sannist enn á ný eða
að saga búsetu á Islandi lengist um hálfa aðra öld.
FRÁ fornleifauppgreftrinum í Aðalstræti og Suðurgötu á fyrri hluta 8. áratugar-
ins en rannsókn Páls Theodórssonar hefur ekki síst beinst að kolefnamælingum á
mannvistarleifum úr þessum uppgreftri.
um nauðsynlegum fagritum. Ég
taldi málið svo mikilvægt að einskis
mætti láta ófreistað til að brjóta til
mergjar öll þau gögn sem finna má
og geta varpað skýrara ljósi á málið.
Því hef ég starfað hér í Kaupmanna-
höfn um þriggja mánaða skeið í vet-
ur á kolefnis-14 aldursgreiningar-
stofunni við danska Þjóðminjasafn-
ið. Hér hef ég haft góða vinnuað-
stöðu, aðgang að öllum nauðsynleg-
um tímaritum og ráðstefnuritum, og
hér hef ég getað rætt við sérfræð-
inga í aldursgreiningum og við forn-
leifafræðinga. Því verki er ég nú að
ljúka.“
Mælingar íslensku
sýnanna traustar
Og hvað hefur þessi framhaldsleit
þín leitt í ljós?
„Ég hef meðal annars skoðað
vandlega hversu nákvæmar geisla-
kolsgreiningarnar vora almennt á
þeim árum, þegar íslensku sýnin
vora mæld. Þessi athugun mín hefur
leitt í ljós að nokkur kerfisbundin
skekkja, það er að segja hliðrun í
öllum niðurstöðum einstakra rann-
sóknarstofa, annaðhvort til hærri
eða lægri aldurs, var nokkuð almenn
á þessum tíma. Ennfremur vora oft
gefin of þröng óvissumörk, það er að
segja að mælingarnar vora taldar
nákvæmari en þær í raun voru. Al-
þjóðlegar samanburðarmælingar,
sem fjöldi aldursgreiningarstofa tók
þátt í, hafa á síðari árum gefið svip-
aða mynd af mælinákvæmninni.
Hún virðist ekki almennt hafa batn-
að með árunum. Hins vegar hafa
6-10 aldursgreiningarstofur, sem
geta mælt með mikilli nákvæmni,
sannað á ótvíræðan hátt að mælinið-
urstöðum og óvissubili þeirra má að
fullu treysta.
Til að skýra hinn háa geislakols-
aldur landnáms þarf hins vegar
heldur meiri hliðran en ég hef fund-
ið hjá aldursgreiningarstofunum.
Nú vora íslensku fornleifasýnin frá
uppgreftrinum í Reykjavík á 8. ára-
tugnum mæld í Uppsölum og allar
upplýsingar, sem ég hef fundið um
nákvæmni stofunnar þar, sýna að
mælingar hennar hafa verið mjög
traustar. Ennfremur hafa sérfræð-
ingar í geisiakolsgreiningum sagt
mér að vart fáist betri efni til ald-
ursgreiningar en þau sem mæld
voru, en þá var mældur aldur viðar-
búta og trékols. Þessi eftirleit mín
hefur því styrkt trúverðugleika ald-
ursgreininganna en jafnframt aukið
þá óvissu sem hefur ríkt um upphaf
norrænnar búsetu á íslandi. Þeir
fornleifafræðingar sem ég hef rætt
við hér hafa eftir sem áður verið
vantrúaðir á eldra landnám."
Hvað er hægt að gera til að kom-
ast til botns í þessu máli?
„Ég hef einnig verið að undirbúa
þennan þátt hér í Kaupmannahöfn.
Til að finna orsök þeirrar alvariegu
mótsagnar, sem er milli kenning-
anna um eldra og yngra landnám, er
æskilegt að efnt verði til
samstarfs vísindamanna
úr ýmsum greinum, þó
þar kunni að verða bið á.
Ég hef beint athygli
minni að því hvemig megi
afla mun traustari vit-
neskju, hugsanlega næni
óvefengjanlegrar, _ um
upphaf búsetu á Islandi
með allmörgum nýjum og
mjög nákvæmum geisla-
kolsgreiningum, þar sem
sýni af fleiri gerðum yrðu
mæld. Annar meginþátt-
ur vinnu minnar hér í
Kaupmannahöfn hefur
því verið að kanna í fag-
ritum hversu mikil hin
uppgefna nákvæmni
geislakolsgreininganna er
í erlendun fomleifarann-
sóknum þegar best lætur,
hversu áreiðanlegar nið-
urstöðurnar eru og síðast
en ekki síst hvernig er
staðið að mælingunum.
Vinnuaðferðirnar í bestu
stofunum hljóta nefnilega að verða
fyrirmynd og undirstaða íslenskra
nákvæmnismælinga, ef til þehra
kernur."
Engin menningarsaga
án tímatals
Hvaða horfur eru á því að lausn
fáist í málinu á komandi áram?
„Um það get ég ekkert sagt nú.
Áhugi íslenskra fræðimanna á lausn
vandans mun ráða þar mestu. En ég
vil minna á brýningarorð Kristjáns
Eldjárns í sama fyrirlestri og ég hef
þegar vitnað til, en þá sagði hann:
„Ef tímatalið er ekki í lagi verður
ekki til sú menningarsaga sem er
markmið fornleifafræðinnar."
Ég get þokað áfram undirbúningi
íslenskra nákvæmnisgreininga og
þegar heim kemur fer ég fljótlega
að prófa mælikerfí mitt. En það
verður ekki fyrr en með haustinu að
í ljós kemur hvort kerfið verður eins
traust og ég hef góða von um. Náist
góður árangur tel ég rétt að athuga
hvort lengra skuli haldið. Auk þess
ræðst þetta af þeim áhuga, sem er á
því að komast til botns í málinu.
Vonandi verða ekki mörg ár liðin
af nýrri öld þegar þessi aldarfjórð-
ungs gamla gáta verður leyst. Á
hvorn veginn sem niðurstaðan verð-
ur - hvort áreiðanleiki frásagnar
Ara fróða sannist enn á ný eða að
saga búsetu á íslandi lengist um
hálfa aðra öld - munu margir vafa-
lítið taka niðurstöðunum fagnandi."