Morgunblaðið - 21.03.1999, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 21. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
semja um aðgang heilbrigðisstarfs-
manna að grunninum og við vonum
að enginn muni semja af sér. Þetta er
þó eitt af mörgum atriðum sem ekki
er búið að vinna úr enn. Þar kemur til
kasta hinnar nýstofnuðu starírækslu-
nefndai-, sem er þriggja manna nefnd
sem á að sjá um gerð rekstarleyfisins.
Það er heldur ekki búið að ákveða
hvaða upplýsingar fara inn í þennan
grunn. Um þetta þarf að semja og
það er hlutverk starfrækslunefndar.
Mér finnst mjög líklegt að þar verði
fyrst og fremst um að ræða upplýs-
ingar sem hægt er að setja í tölulegt
form en ekki texti úr sjúkraskrám."
Hvað með gagnrýni virtra vísinda-
manna víða um heim á gagnagrunns-
hugmyndinni eins og hún hefur verið
kynnt?
„Mér finnst mjög eðlilegt að þessi
gagnrýni komi fram, þetta er alveg
nýtt og ég er ekki að segja að þessi
lög, eins og þau liggja nú fyrir frá
þinginu, svari öllum þeim vandamál-
um sem óhjákvæmilega hijóta að
koma upp í hugum manna þegar þetta
er skoðað. Stóru vandamálin eru per-
sónuvemdin sem menn hafa tekist á
um, menn hafa gagnrýnt að þetta
skuli ekki vera gert með upplýstu og
óþvinguðu samþykki almennings,
menn hafa gagnrýnt einkaleyfið og
loks að þetta trufli frjálsan aðgang að
rannsóknargögnum.
Þingið hefur slegið vamagla hvað
snertir framkvæmd einkaleyfisins og
gefið þar möguleika á samningum en
ýmislegt er óljóst hvað snertir per-
sónuvemdina, sem er stórmál sem
mikið hefur þegar verið tekist á um.
Mitt viðhorf er það að lög em lög en
það breytir ekki því að ágreiningur er
uppi. Ljóst er að hægt er að brjóta
alla kóða, jafnvel þótt þessar upplýs-
ingar séu dulkóðaðar þá er að sjálf-
sögðu hægt að brjóta þær. Með vísun
í samþykktir Evrópuráðsins þá er sú
skilgreining notuð ennþá að svona
upplýsingar skuli ekki teljast per-
sónugreinanlegar ef „óvenjulega mik-
inn mannafla eða tíma“ þarf til að
brjóta kóðann. Hinu er ekki að leyna
að innan Evrópuráðsins era uppi
raddir um að þetta sé kannski ekki
nóg. Þessu kann því að verða breytt
og þá þyrftu gagnagrunnslögin á ís-
landi að taka mið af þeim breyting-
um. En eins og málið stendur núna þá
samiýmist þessi skilgreining kröfum
Siðanefndar Evrópui-áðsins. Hver
gæti verið tilgangurinn með því að
brjóta þessa kóða - skyldi rekstar:
leyfishafinn hafa hagsmuni af því? I
hjarta mínu er svarið nei. Löggjafinn
setti alls kyns „girðingar" þama - ef
lögin eru brotin getur rekstarleyfis-
hafinn misst rekstrarleyfið, einnig
eru inni refsiákvæði og jafnvel
ákvæði um fangelsisvist. En hvemig
geymum við þessar upplýsingar
núna? Jú, við geymum þær í læstum
skápum á fullum kennitölum og sum-
ar þeirra eru á fulium kennitölum í
tölvukerfi spítalanna. Ef ég ætlaði að
fá upplýsingar um einhvem tiltekinn
einstakling sem ég ætti ekki rétt á þá
myndi ég fremur brjótast inn í t.d.
sjúkraskrárkerfi Landspítalans held-
ur en inn í umræddan gagnagrunn.
Það væri ábyggilega einfaldara.
Avinningurinn sem fólkið í landinu
hefur af miðlægum gagnagrunni er sá
sami og við höfum öll af vísindarann-
sóknum í heilbrigðisvísindum. Mið-
lægur gagnagrannur sem slíkur er þó
ekki tæld til rannsókna á erfðaorsök-
um sjúkdóma. Til þess gagnast hann
ekki betur en aðrir gagnagrunnar.
Ekki má gleyma að við höfum þegar
stóra gagnagrunna inni á spítölunum,
hjá Krabbameinsfélaginu og í Hjarta-
vemd, svo dæmi séu tekin. Með
þeitra hjálp má fá nýja þekkingu og
skilning á eðli sjúkdóma og hvemig
hugsanlegt væri að lækna þá. Notkun
gagnagrunna getur þó ekki gefið
nema vísbendingar um mögulega
ættarfylgni einhvers. Til þess að
finna möguleg meingen þarf að taka
blóðsýni og það er gert í mörgum
rannsóknum. Allir þeir sem hafa und-
frgengist svona rannsókn sl. eitt og
hálft ár hafa undirritað skjal þar sem
kemur fram, auk rannsóknarleyfis,
hvort eigi að geyma blóðsýnið, og ef
nota ætti blóðsýni þeirra til annarra
rannsókna þurfi að spyrja þá aftur
leyfis. Þetta gildir einnig um títt-
nefhdan miðlægan gagnagrann. Fólk
hefur rétt til að hætta þátttöku í
hvaða rannsókn sem er án þess að
gefa á því neina skýringu. Þá er sýn-
um úr fólki eytt ef óskað er. Eg er
þeirrar skoðunar að þetta eigi líka að
gilda um miðlægan gagnagrann. Það
þarf að finna aðferðir til þess að eyða
gögnum úr þessum grunni ef fólk vill
og um það verður rætt á næstunni
hvernig eigi að finna leiðir til þess.
Sumir spyrja hvort einstaklingar
græði eitthvað á að taka þátt í vís-
indarannsóknum. Því er til að svara
að einstaklingar hafa sjaldnast neinn
beinan hag af að taka þátt í vísinda-
rannsóknum, a.m.k. ekki strax.“
Verið er að vinna að bæklingi um
gagnagrunnsmálið sem landlæknis-
embættið gefur út. „Hann svarar
ýmsum spurningum en mörgum \æt-
ur hann ósvarað", segir Sigurður. „Á
fundi í Strassborg með fulltrúum
Evrópuráðs kom fram sú spuming
hvort gagnagrunnurinn sem fyrir-
hugaður er hér gæti orðið fordæmi
fyrh’ önnur lönd. Ég er ekki viss um
það. Margt er hér öðravisi en gerist
meðal stórþjóða. Hér treystir fólk
hvað öðru og ég vona að svo verði
framvegis. Ég veit ekki önnur dæmi
síðustu áratugina um misnotkun
sjúkraskrár en hvað snertir mál Esra
Péturssonar. Ymsar aðrar þjóðir hafa
brennt sig í þessum efnum, svo sem
Þjóðveijar. Bretar era líka miklu tor-
tryggnari en fólk hér.“
Bráður læknaskortur
á landsbyggðinni
Um það hefur verið rætt upp á
síðkastið að hætta sé á læknaskorti á
Islandi, hvað segir Sigurður Guð-
mundsson um það mál? „Lækna-
skortur á Islandi er fyrirsjáanlegt
stórvandamál og reyndai’ líka skortm-
á hjúkrunarfræðingum. A næstu tíu
til fimmtán árum stefnir, samkvæmt
athugunum, sem sagt í læknaskort á
öllu landinu en ekki bara á lands-
byggðinni eins og verið hefur að und-
anfömu. Læknaskortur úti á landi er
mjög bráður. Þarna verður að fara að
hugsa til langtímalausna, ekld bara
þeirra skammtímalausna sem við höf-
um reynt að fleyta okkur á hingað til
og hafa oft gengið þokkalega - þó
þannig að enginn er ánægður. Við
höfum verið að velta fyrir okkur
nokkram lausnum, engin ein dugar.
Við jiurfum að mennta fleiri lækna og
það stendur til að víkka út numerus
clausus, sem við nefndum áðan. I
öðra lagi þm-fum við að gera ungum
læknum grein fyrir kostum þess að
vera starfandi úti á landi - að þetta sé
spennandi starf, eitthvað nýtt og
skemmtilegt og verðugt verkefni fyr-
ir ungan lækni. Þetta sé afskaplega
fjölþætt starf og sjálfstætt. Menn era
þama ekki undir járnhæl einhvers
sem sífellt er að „anda niður öxlina“ á
þeim. Gagnið sem menn gera í þessu
starfi er ótvfrætt. Það þarf að kynna
þetta starf miklu fyrr en nú er gert í
læknadeild. Það þarf líka að koma því
svo fyrir að ungir læknar vinni við
heilsugæslu á kandidatsári. Núna era
gerðar kröfum um að ungir læknar
starfi á lyflæknadeildum og hand-
lækningadeildum spítalanna en annað
er gefið frjálst á kandidatsári. Við
viljum að heilsugæslu sé bætt þama
inn sem skyldu, ekki þó endilega úti á
landi. I fjórða lagi þarf að bæta
vinnuaðstöðu lækna sem vinna á
landsbyggðinni. Menn sætta sig ekki
við að vera sífellt einir á vakt og
komst hvorki lönd né strönd. Það
þarf að stækka vaktsvæðin sem menn
vinna á og sameina svæðin sem
heilsugæslan tekur yfir. Leiðarljós í
þeim efnum er t.d. Heilbrigðisstofnun
Austurlands. Hún hefur verið sett
undir eina stjórn sem gefur mögu-
leika á að fólk geti gengið hvað inn í
annars störf, hægt sé að skipta fólki á
milli svæða og skipuleggja þetta sem
eina heild. Ef þetta tekst vel er ljóst
„Ég er ekki að segja
að þessi lög, eins og
þau liggja nú fyrir frá
þinginu, svari öllum
þeim vandamálum
sem óhjákvæmilega
hljóta að koma upp í
hugum manna þegar
þetta er skoðað.“
að þetta verður leiðarljós við frekari
breytingar. I fimmta lagi kemur svo
til kennsla í landsbyggðariækningum
eða hjúkran, sem er að verða sjálf-
stæð grein víða ytra. Við viljum koma
upp kennslu og þjálfun í þessu fyrir
norðan og austan. Háskólinn á Akur-
eyri getur bætt við sig verkefnum,
þetta væri kjörið fyrir hann.“
En hvers vegna stefnir í svona mik-
inn læknaskort? „Þetta stafar að
mestu af því að ekki era útskrifaðir
nægilega margir læknai’. íslenskir
læknar núlifandi era um 1400, af
þeim era níu hundruð við störf hér en
fimm hundruð era erlendis við nám
eða starf. Kannski koma einhverjir
þeirra sem era í námi ytra aftur hing-
að en það er bjartsýni að halda að það
verði nema lítill hluti sem snýr aftur.
Við eram sem sagt að útskrifa lækna
hér fyrir aðrar þjóðir, okkur hefur
hins vegar ekki gengið vel að fá hing-
að til starfa erlenda lækna. Við höfum
líka gert nokkuð strangar kröfur til
kunnáttu þeirra sem vilja starfa hér
og það hefur reynst ýmsum erfiður
hjalli. Stundum hefur verið nefnt að
ástæða væri til að taka hér upp end-
urmenntunarpróf fyrir alla lækna.
Eina þjóðin sem þetta hefur gert er
Bandaríkjamenn en aðrar þjóðir hafa
ekki enn treyst sér til að fara út í
slíkt. Kannski kemur síðar að slíkum
endurmenntunarprófum, en eins og
er höfum við lagt áherslu á virka sí-
menntun og endurmenntun lækna án
prófa. Okkur hefur hins vegar vantað
fjármagn til þess að standa straum af
þessu. Sumum hefur dottið í hug að
mennta menn til ákveðinna starfa í
læknisfræði, þetta hefur verið gert
erlendis, í Bandaríkjunum era t.d.
þjálfaðir upp aðstoðarmenn lækna
sem geta teldð hluta af þeirra störf-
um á sínar herðar. Hér hefur þetta
ekki verið talin heppileg leið. Miklu
frekar er horft til hjúkranarfræðinga
sem er öflug stétt, þótt þar stefni líka
í fækkun. Ég myndi heldur vilja eíla
hjúkrunarfræðinga í sínum störfum,
það held ég að væri affarasælli leið en
búa til enn eina heilbrigðisstéttina.“
Hvað með forvarnir og viðbrögð til
dæmis í sambandi við reykingar, nú
er fyrirsjáanlegt að ekki mun ganga
upp að ísland verði reyklaust árið
2000 eins og var þó að stefnt. „Ég
stakk upp á því í blaðagrein fyrir
nokkra að niðurgreiða beri nikotín-
vörui’ til þess að aðstoða þá sem era
að reyna að hætta reykingum. Það er
erfitt að hætta að reykja og ái’angm’
af langtímabindindi er því miður enn
fremur lítill. Allar rannsóknir benda
þó til að nikótínvörur geri gagn. Tó-
baksvandamálið er svo alvarlegt að
það tekur fíkniefnavandanum langt
fram og er hann þó mjög alvarlegur.
Miklu fleiri búa við heilbrigðisvanda
vegna reykinga en vegna vímuefna og
er áfengi þá þar með talið. Okkar
ágæti forseti Olafur Ragnar Gríms-
son sagði á fundi hjá Tannlæknafé-
laginu að dauðsföll af völdum reyk-
inga hér á landijafngiltu því að tvær
þotur fullar af Islendingum færust á
hverju ári. Slíkur er vandinn. For-
vamir hafa skilað þeim árangri að tó-
baksneysla minnkaði mikið um tíma
en þessa sér ekki stað í sama mæli í
yngstu aldurshópunum. Nikotínlyfin
skila árangri og því er rétt að niður-
greiða þau að hluta. Ekki hefur verið
reiknað alveg út hvað þetta myndi
kosta en slegið hefur verið á að það
gæti verið um 200 milljónir á ári.
Þetta er stór biti en það bera horfa á
þetta í því Ijósi að í tóbaksvamir fer
aðeins 1% af því sem ríkið græðir á
tóbakseinkasölu sinni. Aðrar þjóðir
hafa gert ýmislegt til þess að stemma
stigu við reykingum. Bandaríkja-
menn hafa stefnt tóbaksfyrirtækjum
til skaðabóta, bæði einstaklingar og
ríki. Hér er þetta flóknara, ríkið yrði
að stefna sjálfu sér. Þetta er því ekki
Ijós lausn hér. Önnur leið væri að
banna algerlega reykingar á öllum
veitingahúsum og öðram opinberam
stöðum þar sem fólk kemur saman.
Slíkt hefur þegar verið gert í Banda-
rílqunum og ég tel rétt að stíga það
skref sem fyrst hér. Alþingi getur
sett lög um að bannað verði að reykja
innanhúss á almannafæri.
Hvað með velferðarkerfið?
En hver er afstaða Sigurðar til nið-
urskurðar á velferðarkerfínu. „Þetta
er fyrst og fremst pólitískt mál sem
ég sé ekki fyrst og fremst sem vanda-
mál stjómmálamanna, heldur sem
vandamál okkar sem þjóðar. Hvað
viljum við sem þjóð leggja mikið í
þetta svokallaða velferðarkerfi okk-
ar? Það er alveg Ijóst að við munum
aldrei þola mikla mismunun í þessum
efnum. Þjóðin er að vísu spurð um
þessi efni í kosningum en að öðra
leyti finnst mér hún alls ekki láta
nægilega mikið í ljósi skoðanir sínar á
heilbrigðismálum. Mér finnst við vera
fremur „passíf* í þessum efhum. Al-
menningur gæti haft miklu meiri
áhrif á stefnumótun í þessum málum
en hann reynir. Ég er ekki að taka
ábyrgðina frá stjómmálamönnum, við
kjósum þá yfir okkur til þess m,a. að
móta stefnu í heilbrigðis- og velferð-
armálum. En þótt við geram það þá
megum við ekki skjóta okkur undan
þeiiri ábyrgð að reyna að hafa frekaii
áhrif á stefnumótun í þessum málum.
Mörgum finnst að peningar séu settir
í ýmsa þætti sem koma almenningi
verr en ef þeim væri varið til eflingar
heilbrigðisþjónustu. Stóra spítalamfr
í Reykjavíkur hafa verið í mikilli úlfa-
kreppu t.d. Þetta era þó flaggskip
heilbrigðisþjónustunnar í landinu.
Þrátt fyrir að framlög til heilbrigðis-
mála hafi ekki breyst mikið frá 1987
þá hefur þjónusta þeirra breyst vera-
lega, gerðar era meiri kröfur í takt
við ýmsar framfarir sem orðið hafa í
heilbrigðismálum. Almenningur gerir
kröfur um góða þjónustu og vill ekki
sætta sig við neitt hálfkák. Þessu er
reynt að mæta en það er erfitt vegna
þess að fjárframlögin hafa ekki
breyst í takt við breytingar sem stafa
af umræddum framfóram - ný tæki,
aðferðir og lyf hafa komið fram sem
dýrt er að komast yfir. Við getum
ekki haldið svona endalaust áfram.
Eitt af hlutverkum landlæknisemb-
ættisins er að reyna að hafa áhrif á
hvemig fjármunum er varið í heil-
brigðisþjónustunni. Þetta er hins veg-
ar mjög pólitískt mál.“
En hverra erinda gengur land-
læknir samkvæmt skoðun Sigurðar
Guðmundssonar? „Landlæknir á að
ganga erinda fólksins í landinu, það
er alveg ljóst,“ svai-ar hann strax. „I
mínum augum er hann umboðsmað-
ur sjúklinga. Hann getur aldrei gert
öllum til hæfis en það er engin
spurning að þetta starf á að vera,
hefur verið og verður áfram málsvari
fólksins, sjúklinganna í landinu. Það
á ekki að vera framlenging á stjóm-
sýsluvaldi stjórnvalda heldur veita
stjómvöldum ráðgjöf í heilbrigðis-
málum.“
G u I I s m í ð i
Hársnyrting
Hönnunarbraut
M á I a r a i ð n
Málmtæknibraut
Meistaranám
M ú r s m í ð i
--- R a f i ð n i r
T r é i ð n i r
Tæknibraut
Tækniteiknun
Tölvufræðibraut
(§)
Samiön