Morgunblaðið - 25.04.1999, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 25. APRÍL 1999 11
ið fyrrgreint ákvæði laganna um
vemdun Laxár og Mývatns.
Samkvæmt námaleyfínu frá 1985
skyldu takmarkanir þær sem settar
voru við vinnslu kísilgúrs úr botni
vatnsins í svonefndum Ytriflóa falla
niður árið 1991. Þær takmarkanir
voru þó framlengdar fyrst um eitt
ár, svo um annað ár og loks varan-
lega eftir að ráðist hafði verið í rann-
sóknir á vatninu og áhrifum kísilgúr-
námsins á það og þær voru kynntar
á þessu árabili. Annars vegar var
þai- einkum um að ræða niðurstöður
sérfræðinganefndar, sem skilaði áliti
árið 1991 og hins vegar rannsóknir
Helga Jóhannessonar, verkfræðings,
á setflutningum í vatninu.
Námavinnsla í nýju vatni
Það var m.a. á grundvelli þeirra
sem námaleyfið frá 1993 og ákvörð-
un um að takmarka námavinnsluna
við Ytriflóa var tekin og jafnframt að
ákvörðun um námavinnslu í Syðri-
flóa skyldi talin jafngild ákvörðun
um að hefja námavinnslu í nýju vatni
þar sem í raun væri um að ræða að-
skilin vatnasvæði, með tilliti tii set-
flutninga. Langvarandi vinnsla á
svæðinu, sem kallað er Bolir í Syðri-
flóa, en það er það svæði, sem nú er
horft til, hefði að mati nefndarinnar í
fór með sér verulegar breytingar á
lífsskilyrðum í Mývatni.
Burtséð frá áhrifum ldsilgúmáms-
ins hafa margar grundvallarrann-
sóknir verið gerðar á lífríki Mývatns,
sem talið er einstakt frá náttúru-
verndarsjónarmiði og standa undir
stærri fuglastofnum en nokkurt ann-
að vatn í norðlægum löndum. Auk
þess sem sérstök lög, sem sett voru
eftir deilur um Laxárvirkjun á sjö-
unda áratugnum, eru í gildi, hefur
Mývatn verið tilneftit sem alþjóðlegt
vemdarsvæði samkvæmt Ramsar-
samningnum alþjóðlega frá 1975 um
vemdun votlendis.
Þar kemur fram að svæðið er talið
í hópi 40 mikilvægustu votlendis-
svæða jarðar enda sé hvergi að finna
fjölbreyttara vatnafuglalíf og við-
koma anda, sé hvergi meiri en í
þessu frjósamasta vatni á svo norð-
lægri breiddargráðu. Stór hluti
andategunda, sem á vetrarsetu í
Bretlandi og Evrópu verpir á Mý-
vatni, svo og straumönd og húsönd,
sem em amerískar tegundir og fínn-
ast hvergi annars staðar í Evrópu.
Þetta kemur fram í grein Gísla Más
Gíslasonar, prófessors í vatnalíf-
fræði, og stjómarformanns Náttúm-
rannsóknastöðvarinnar við Mývatn, í
Morgunblaðinu hinn 31. janúar sl.,
þar sem hann fjallar m.a. um Mý-
vatnssvæðið og Ramsar-samninginn.
Ramsar-samningurinn
Þar segir Gísli: „Um það leyti
sem Island gerðist aðili að Ramsar-
samningnum varð mönnum ijóst að
kísilgúrgröftur af botni Mývatns gat
ekki fallið undir skynsamlega nýt-
ingu og athyglin beindist að því
hvort gi-öfturinn breytti vistfræði-
legum eiginleikum vatnsins. Settar
vom af stað rannsóknir sem leiddu í
ljós að þegar hafði átt sér stað mikil
röskun í Ytriflóa Mývatns og ef haf-
inn yrði námagröftur í Syðriflóa
mundi það hafa alvarlegar afleiðing-
ar fyrir vistfræði vatnsins." Hann
rekur síðan fyrrgreint samkomulag
ráðuneyta og Náttúmvemdarráðs
frá 1993 um takmarkaða vinnslu í
Ytriflóa til 2010.
„Með því var gengið alvarlega á
náttúmverðmæti Mývatns, en það
var talið nauðsynlegt til að búa íbú-
ana undir lokun Kísiliðjunnar. Eftir
það yrði enginn kísilgúrgröftur
leyfður. Um þetta leyti hafði Mývatn
og Laxá verið sett á skrá, sem
Ramsar-skrifstofan heldur, yfir
svæði þar sem hætta er á að náttúm-
vemdargildi muni rýrna,“ segir Gísli
Már. í greininni kemur ennfremur
fram að umhverfisráðherra hafí lagt
fram stjómarfmmvai'p um friðun
Mývatnsbotns árið 1993 en það hafi
ekki fengist samþykkt.
Yfirlýsing gefin erlendis
um afnám vinnslu
„Umhverfisráðherra fyrirskipaði
íslensku sendinefndinni á 5. ráð-
stefnu aðildaiTÍkja Ramsar-samn-
Morgunblaðið/Rúnar Þór
UM FIMMTÍU manns vinna við Kísiliðjuna í Mývatnssveit og um 20
manns á Húsavík hafa atvinnu af sölu og útflutningi afurðanna.
ingsins í Kushiro árið 1993 að gefa út
yfirlýsingu um að kísilgúrnámi yrði
hætt fyrii- árið 2010, sem leiddi til
þess að Mývatn og Laxá vom fjar-
lægð af hættuskránni," segir Gísli
Már. „Kísilgúrgröftur úr Syðriflóa
Mývatns yrði því riftun á samkomu-
lagi Náttúrverndarráðs, umhverfis-
ráðuneytis og iðnaðarráðuneytis frá
1993 og andstætt Ramsar-samn-
ingnum."
Umræður um námavinnslu í Mý-
vatnssveit lifnuðu við um síðustu
helgi þegar Halldór Blöndal sam-
gönguráðheira, lýsti því yfir á sjón-
varpsfundi frambjóðenda vegna al-
þingiskosninga að það væri sjálfgefið
að hefja eigi vinnslu í Syðriflóa.
Þessi ummæli áréttaði Halldór í
samtali við Morgunblaðið. Hann var
spurður hvort fyrst þyrfti ekki að
breyta lögum um vemdun Laxár og
Mývatns áður en leyfi til náma-
vinnslu yrði gefið. íþeim lögum er,
eins og fyrr var rakið, áskilið að leyfi
Náttúmvemdar ríkisins komi til áð-
ur en leyfi verði veitt til mannvirkja-
gerðar eða jarðrasks á svæðinu?
„Ég hef ekld athugað það sérstak-
lega en auðvitað er það ekki nauð-
synlegt ef menn em sammála um
það að rétt sé að veita frekara náma-
leyfi,“ sagði Halldór. „í mínum huga
er málið tvíþætt. Annars vegar blas-
ir það við á allra næstu árum að kísil-
vinnsla leggst niður í Mývatnssveit
nema frekara námaleyfi verði gefið,
sem þýðir það að fjöldi fólks missir
atvinnu sína, lífsbjörgina, og þai-f að
hrökklast í burtu. Ég get ekki
ímyndað mér að nokkur maður vilji
það. Ég tel þess vegna að það sé lág-
mark að veita svigrúm, að minnsta
kosti þangað til annar atvinnurekst-
ur kemur í stað kísilgúrverksmiðj-
unnar. En hreinskilnislega er ég
Ljóst frá 1993 að starfsemi
Kísiliðjunnar lyki þegar nú-
verandi námusvæði væri
uppurið
þeirrar skoðunar að það eigi að
halda áfram námavinnslu áfram í
Mývatni vegna þess að þetta er sjálf-
bær námuvinnsla, vatnið heldur
áfram að vinna nýjan kísilgúr í stað-
inn fyrir þann kísilgúr sem hverfur.
Við skulum heldur ekki gleyma því
að eins og horfir mun Mývatn breyt-
ast í mýrarfláka innan 100 ára, eins
og þróunin er.
Fyrirfram gefnar niðurstöður
vísindamanna, segir ráðherra
- Nú hafa vísindamenn og Nátt-
úruvemd ríkisins lagst gegn því að
vinnsla verði aukin og telja að vinnsl-
an sé skaðleg Ufríki vatnsins og fá-
gætu fuglaiífi.
„Varðandi fuglalíf breytist það um
leið og botn vatnsins hækkar og það
verður að mýrlendi. En ég er þeirrar
skoðunar að vísindamennimir hafi
gefið sér niðurstöður fyrirft-am. Þeir
hafa sýnt það í sínum samþykktum
að þeir eru að hluta pólitískir í sinni
afstöðu, sem er ekki þeirra hlutverk,
og þeir voru ekki til þess ráðnir.
Ég tel sjálfsagt að rannsóknar-
stöðin við Mývatn verði flutt norður
vegna þess að staðbundnar rann-
sóknir í nútímaþjóðfélagi eiga að
annast stofnanir, sem era sem næst
vettvangi, enda annað of kostnaðar-
samt. I einkageiranum er sjálfsagt
að menn flytjist milli staða. Hið
sama á við um náttúrurannsóknir og
í þessu tilviki eru rannsóknimar og
mikilvægi Mývatns mikilvægari en
einstaklingurinn enda er ekkert því
til fyrirstöðu að vísindamennimir
geti flust norður með stofnuninni.
Háskólinn á Akureyri stefnir að því
að láta umhverfismál og náttúru-
rannsóknir til sín taka og ég sé fyrir
mér að hann eigi miklu hlutverki að
gegna á því sviði.“
-Nú hefur komið fram hjá vís-
indamönnum að vatnavæði Mývatns
sé eitthvert mest rannsakaða vatna-
svæði sem þekkist og að þeir hafa
lýst efasemdum um að nokkuð nýtt
geti komið fram sem breytt geti
þeirra niðurstöðum.
„Ég held að vísindamennimir búi
ekki yfir neinum samanburðarrann-
sóknum, frá því áður en námagröft-
urinn hófst, á því svæði þar sem
námagröfturinn er. Þó svo að vatnið
sé mikið rannsakað felur það ekki í
sér að við megum ekki nýta vatnið,
lifa af náttúranni. Þetta er ekki
rányrkja, efnin koma til baka, sem
unnin era. Um rannsóknir við Mý-
vatn á það við, að við eram bæði að
tala um hagræn vísindi og fræðileg
vísindi. Við megum ekki aðskilja
þetta við verðum að lifa af landinu og
með landinu.
Mannlifíð
í Mývatnssveit
- En er það ekki mikil áhætta að
taka og er það ekki mikil ábyrgð sem
við berum gagnvart þessu votlendis-
svæði, sem talið er eitt hið merkasta
íheiminum?
„Mér er ekki kunnugt um að þeir
hafi sýnt fram á að lífríkið skaðist.
Lífríkið mun breytast. Hvarvetna
þar sem maðurinn er breytist lífrik-
ið. Ég horfi núna niður á bakka
Eyjafjarðarár. Auðvitað hafa þessir
bakkar tekið breytingum, vegurinn
yfir leirurnar breytti náttúranni á
þessum slóðum. Engar slíkar breyt-
ingar er verið að tala um í Mývatns-
sveit þannig að ég tel að þetta sé of-
sögum sagt. Og ég vil minna á að
mannlífið í Mývatnssveit er hluti af
því lífi sem þar dafnar og ekki
ómerkilegasti hlutinn.
Sigbjörn Gunnarsson, sveitar-
stjóri í Skútustaðahreppi, er einnig
þeirrar skoðunar að hefja eigi náma-
vinnslu í Syðriflóa. Hann segist ekki
viija ætla Náttúravemd ríkisins fyr-
irfram að koma í veg fyrir náma-
vinnsluna þrátt fyrir eldri yfirlýsing-
ar enda kunni forsendur að breytast
„Það hefur farið fram undanfarið
vinna við umhverfismat fyrir Kísiliðj
una. Það kann að koma eitthvað nýtt
fram í því. Það á að liggja fyrir á
næstu vikum, eftir því sem fram kom
á aðalfundi Kísiliðjunnar, sem hald-
inn var á mánudag í síðustu viku.
Valdið liggur hjá ráðherra, í raun er
Náttúravemd ríkisins ekki nema
umsagnaraðili. En ég tel að það eigi
að breyta lögunum um vemdun Lax-
ár og Mývatns. Þau vora sett við
þær sérstöku aðstæður, sem ríktu
vegna deilna um stækkun virkjunar í
Laxá á öndverðum sjöunda áratugn-
um. Síðan hefur verið sett heildstæð
löggjöf um náttúravemd og ég tel að
hún eigi að duga.“
- Þú talar um að forsendur kunni
að vera breyttar en það hefur enginn
sérfræðingur komið fram sem
treystir sér til að mæla með náma-
vinnslu. Prófessorinn í vatnalíffræði
og rannsóknastofan við Mývatn
leggjast t.d. gegn þessu.
„Jú, þar era menn sem hafa haft
ákveðnar skoðanir á þessu.“
- Dregur þú í efa að þeirra tillög-
ur og niðurstöður séu byggðar á vís-
indalegum grunni?
„Stundum finnst mér að það séu
ekki neitt sérstök vísindi og ekki
traustvekjandi. Ég er auðvitað leik-
maður en ég hef ekki séð neitt um að
það megi rekja það til áhrifa Kísiliðj-
unnar að lífríkið í Mývatni verði fyrir
skaða.“
-Þúertað segja að þeir hafí ekki
sýnt fram á beint orsakasamhengi
milli starfsemi Kísiliðjunnai• og
skaða í lífríkinu.
„Já, ég er að tala um það. Það er
þekkt aftur í aldir að það hafi orðið
brestir í Mývatni.“
Sigbjöm sagði að samkvæmt for-
sendum námaleyfisins frá 1993 væri
Mývatn talið tvö stöðuvötn, Ytriflói
og Syðriflói. „Þeir segja að það jafn-
gildi vinnslu úr nýju vatni að hefja
námavinnslu í Syðriflóa. En það hef-
ur bara verið unnið í Ytriflóa og á
7-8% af yfirborði vatnsins. Hvernig
getur Kísiliðjan þá borið ábyrgð á
sveiflum í Syðriflóa fyrst vötnin era
tvö og samgangurinn á milli þeirra
lítill?
Bændur fullyrða og tölur sýna að
það hafi orðin aukning á veiði í
Ytriflóa, sem hefur verið dýpkaður.
Það er líka skrítið að 1993-1994
hrandi flórgoðastofninn og menn
sögðu að flórgoðinn væri í hættu og
gáfu í skyn að það væri vegna töku
klísilgúrs. Nú er flórgoðastofninn í
gífurlegri uppsveiflu og hann er allur
við Ytriflóann en það er ekki talað
um það.“
- Þetta svæði er talið eitt af 40 dý
rmætustu votlendissvæðum jarðar-
innar. Er ekki rétt að láta náttúr-
una njóta vafans? Er ekki var-
legt að fara að ráðum visindamann-
anan?
„Auðvitað, ef það er sýnt fram á
að það sé verið að skaða lífríkið, skal
ég fyrstur manna mæla með því að
þessari starfsemi verði hætt. Það er
fallega sagt að við ættum að láta
náttúrana njóta vafans en þetta fyr-
irtæki hefur starfað í 30 ár og er
mikilvægt fyrir byggðarlagið. Er-
lendir náttúravemdarsinnar, margir
hverjir, segja að við eigum að hætta
fiskveiðum, við eigum að láta náttúr-
una njóta vafans. En hvemig væri
komið fyrir okkur sem þjóð ef við
færam að þeirra ráðum?“
Ekki sambærilegt
við fiskveiðistjóm
-Hvað segir þú þegar menn
segja sem svo að krafan um að halda
áfram að stækka námavinnslusvæði í
Mývatni i trássi við vísindamenn sé
sambæríleg við þá ki-öfu að fískveiði-
stjóm við íslandsstrendur eigi ekki
að byggjast á ráðleggingum vísinda-
manna heldur sjómanna?
„Ég held að það séu ekki sam-
bærileg vísindi sem liggja að baki.
Það hefur verið sýnt fram á það að
mínu viti að ofveiði á þorskinum hafi
valdið þehri stöðu sem uppi var á
sínum tíma í stofhinum.“
-Nú vill enginn vísindamaður^-