Morgunblaðið - 03.09.1999, Qupperneq 46

r46 FRIDAY 3. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Hver á prests-
setursj ar ðirnar ?
AF SÉRSTÖKU
tilefni var sú spurning
borin upp í fjölmiðlum
fyrir fáum dögum,
hver eigi prestsseturs-
jarðir þær, sem nú eru
'■ á landi okkar. Mátti
skilja á þeim, er tjáðu
sig um það mál, að um
þetta ríkti talsverð óv-
issa. Því er hins vegar
ekki þannig háttað.
Fram hefur farið ítar-
leg lögfræðileg könn-
un á réttarstöðu
prestssetra, þ.á m.
prestssetursjarðanna,
og í reynd hefur verið
byggt á niðurstöðum þeirrar könn-
unar. Var þar um að ræða lið í við-
amikilli rannsókn á réttarstöðu
kirkjueigna almennt, sem með
ýmsum hætti varð grundvöllur ráð-
stafana um þær eignir á síðari ár-
,um. Þykir rétt að gefa í örstuttu
máli yfirlit um tilteknar niður-
stöður þessara lögfræðilegu athug-
ana án þess þó að með því verði
nein afstaða tekin til þess sérstaka
tilefnis, sem nú hefur vakið spum-
inguna, er nefnd var hér í upphafi.
Árið 1982 skipaði dóms- og
kirkjumálaráðuneytið nefnd fimm
fagmanna - þ.e. þriggja lögfræð-
inga og tveggja guðfræðinga - til að
„gera könnun á því, hverjar kirkju-
eignir hafi verið frá fyrri tíð og til
þessa dags, hver staða þeirra hafi
’verið að lögum og hvemig háttað
hafi verið ráðstöfun á þeim“. Tveim
áram síðar skilaði nefndin, sem
gekk undir heitinu „Kirkjueignan-
efnd“, fyrri hluta álits síns, sem
hafði að geyma fræðilega greinar-
gerð um viðfangsefnið („Alitsgerð
Kirkjueignanefndar -
fyrri hluti“, Reykjavík
1984). Er þar um all-
mikið rit að ræða, 328
síður að fylgiskjölum
meðtöldum, með al-
mennri og ítarlegri
greinargerð um rétt-
arstöðu jarðeigna
kirkna, sem þá vom
enn fjölmargar í land-
inu. Annaðist ráðun-
eytið útgáfu ritsins og
dreifingu þess. Ætti
það m.a. að vera til á
helstu bókasöfnum.
Að sjálfsögðu er
ekki unnt að fjalla hér
um þau margvíslegu álitaefni og
röksemdir varðandi eignarrétt að
kirkjujörðum, sem máli skiptu fyrir
niðurstöður nefndarinnar. En í
stuttu máli má segja, að þar hafi
verið færðar sönnur á, að grand-
vallareignarréttur að þeim kirkju-
eignum, sem ekki hafa verið af-
hentar undan kirkjunum með
lögmætum hætti, gilti enn á sama
veg og fyrr, þannig að margar
kirkjur ættu þá enn jarðeignir þær,
er þeim áskotnuðust fyrr á öldum
(oft með sálugjöfum einstaklinga í
kaþólskri tíð), enda þótt yfirráðum
þeirra jarðeigna væri nú á allt ann-
an veg háttað en áður var. Almennt
voru það hinar einstöku kirkjur
landsins, sem áttu eignirnar - voru
þannig eins konar sjálfseignar-
stofnanir, sem áttu sumar talsvert
safn jarðeigna - enda þótt hver
þeirra væri hins vegar að sjálf-
sögðu hluti stærri heildar, hinnar
almennu kirkju í landinu. Atti þetta
jafnframt við til síðari tíma og
breytti þar engu um þótt söfnuðir
hafi almennt tekið sóknarkirkjur til
umsjónar og ábyrgðar. Kirkjujörð-
um hafði þó farið mjög fækkandi á
þessari öld með breyttum samfé-
lagsháttum, einkum verið seldar
einstaklingum með heimild í lagaá-
kvæðum þar að lútandi.
Nokkra sérstöðu meðal kirkju-
jarðanna hafa prestssetursjarðir,
sem margar hverjar eru landmiklar
og báru gjarna stórbú - og er svo
enn um sumar þeirra. Ymsum
Eignarréttur
Vandasamt getur verið
að ákvarða, segir Páll
Sigurðsson, hvaða land
heyri nákvæmlega
undir hverja jörð.
prestssetursjörðum fylgdu - og
fylgja stundum enn - mikil beitilönd
á heiðum uppi auk margvíslegra
hlunninda. I álitsgerðinni fyrr-
nefndu er m.a. ítarlegur kafli um
stöðu prestssetra að lögum, jafnt
nú á dögum sem fyrr á tíð. Er þar
bæði fjallað um prestssetursjarðir
ásamt tilheyrandi mannvirkjum og
um prestsbústaði án jarðnæðis.
Varðandi „landlausa“ prestsbúst-
aði getur eignarréttarstaðan, eftir
atvikum, verið nokkuð flókin án
þess að hér verði nánar rakið. Svo
er hins vegar að jafnaði ekki um
prestssetursjarðirnar, einkum þær
þeirra, sem gegnt hafa því hlut-
verki um margra alda skeið, allt frá
því að hið forna „lénskirknakerfi"
var enn í fullu gildi, en þá var ekki
um að ræða nein föst laun presta
heldur fengu þeir allar tekjur sínar
af brauðunum sjálfum, ekki síst af
kirkjujörðunum, þ.m.t. prestsset-
ursjörðunum. Niðurstaðan varð-
andi prestssetursjarðimar varð hin
sama og um aðrar kirkjujarðir:
Þær prestssetursjarðir, sem ekki
hafa verið afhentar tO annarra nota
með lögmætum hætti, eru enn eign
hlutaðeigandi kirkna. Meiri hluta
þessarar aldar hafa prestsseturs-
jarðirnar að vísu verið undir yfir-
umsjón kirkjumálaráðuneytisins
og að sjálfsögu jafnframt sem fyrr
undir daglegum umráðum prest-
anna, sem sitja þær, en það fyrir-
komulag breytti engu um eignar-
réttinn yfir þessum jörðum. Með
heimild í lögum um prestssetur nr.
137/1993 færðist yfirumsjón þess-
ara jarða síðan frá ráðuneytinu yfir
til stjómar prestssetrasjóðs, sem
starfar innan vébanda þjóðkir-
kjunnar sjálfrar, en stjómin er kos-
in á kirkjuþingi. í þeim lögum er
jafnframt tekið fram, að óheimilt sé
að selja prestssetur (þ.m.t. prests-
setursjörð) nema með samþykki
Alþingis, og mun það væntanlega
jafnframt eiga við um annars konar
afhendingu en með sölu og sömu-
leiðis ef aðeins skal afhenda hluta
jarðar. Önnur réttindi en grunn-
eignarréttinn sjálfan getur sjórn
sjóðsins hins vegar væntanlega lát-
ið af hendi ef réttlætanlegt þykir -
að jafnaði þá gegn hæfilegu endur-
gjaldi. Akvörðunum stjórnar
prestssetrasjóðs má skjóta til
kirkjuráðs, en biskup íslands er
forseti þess.
Land prestssetursjarðar eða
nytjaréttindi, er jörðinni fylgja,
verða vissulega tekin eignai'námi ef
lög heimila og tilteknar samfélags-
þarfir krefjast þess, en eignar-
námsheimildir má finna í ýmsum
lögum, þ.m.t. orkulögum.
I lögum um stöðu, stjórn og
starfshætti þjóðkirkjunnar nr. 78/
1997, 63. gr., er kveðið á um, að
kirkjujarðir skuli vera eign ríkis-
sjóðs og var sú mikilvæga lagaráð-
stöfun gerð til samræmis við merk-
an sáttmála milli ríkis og kirkju,
sem gerður var skömmu íyrir gild-
istöku laganna. Með þeim sáttmála
skuldbatt íslenska ríkið sig, ótíma-
bundið, til umtalsverðra og árlegra
fjárframlaga til reksturs þjóðkir-
kjunnar og fólst í þeirri skuldbind-
ingu, með sínum hætti, endurgjald
fyrir jarðeignir þær, er ríkið þann-
ig fékk frá þjóðkirkjunni í skjóli
þessa lagaákvæðis. I nefndu
ákvæði eru prestssetursjarðirnar
hins vegar undanskildar þessari
ráðstöfun, berum orðum, þannig að
þær eru enn £ eigu hlutaðeigandi
kirkna og eignarréttarleg staða
þeirra því óbreytt frá því sem áður
var.
En þótt þannig sé ljóst, hver eigi
prestssetursjarðirnar, getur engu
að síður verið vandasamt úrlausn-
arefni hvaða land, nákvæmlega,
heyri undir hverja jörð, hvar rétt
merki hennar séu gagnvart grann-
lendum, hvar draga skuli mörk
milli heimalands og útlands jarðar,
og að ákvarða um hlunnindi og ítök
jarðarinnar ef ágreinings gætir þar
um. Verður einungis ákvarðað um
þetta á grundvelli nákvæmrar
könnunar heimilda, er snerta
hverja jörð um sig. Hvað varðar
þau landsvæði utan byggða (stund-
um mjög fjarri byggð), sem tengj-
ast tileknum prestssetursjörðum
með einhverjum hætti, t.d. sam-
kvæmt fomum landamerkjalýsing-
um, getur vissulega orðið örðugt að
ákvarða hvort þau lúti beinum
grunneignarrétti (þ.e. „fullkomn-
um“ eignarrétti) hlutaðeigandi
kirkju fremur en einungis sé um að
ræða takmörkuð eignarréttindi
hennar yfir landinu, svo sem beit-
arrétt eða rétt tO annars konar
landsnytja. Eftir atvikum getur
ákvörðun um tiltekna efnisþætti á
því sviði heyrt undir svokallaða
óbyggðanefnd, sem starfar eftir
nýlegum lögum um þjóðlendur, en
síðasta orðið um eignarrétt yfir
landi eiga þó dómstólarnir séu
ágreiningsmál af því tagi borin
undir þá.
Höfundur er prófessor í lögfræði og
varjafnframt formaður
kirkjueignanefndar, sem sett var á
stofn 1982.
Páll Sigurðsson
Sjálfbær ferðaþjónusta
Nú fjölgar er-
lendum ferða-
mönnum um 5-10%
milli ára að jafnaði
i J0g íslendingar
ferðast meira um
eigið land en
nokkru sinni fyrr.
HeOdarskipulag
ferðaþj ónustunnar
er þó enn óljóst og
stefnumótun í
ferðamálum er
fremur ný af nál-
inni. Enn vantar
skýrt upp dregin
markmið, grunn-
stefnu og grunnvið-
mið.
Fyrir nokkru kom fram hug-
myndafræði svokallaðrar grænnar
ferðamennsku (og -þjónustu). Hún
_i,miðast við að ferðaþjónusta sé
sjálfbær, þ.e. gangi alls ekki á auð-
lindir okkar eða a.m.k. ekki um-
fram það sem unnt er að skila til-
baka. Markmiðið er að skOa
umhverfi okkar jafn góðu eða betra
til hverrar komandi kynslóðar.
Ekki er þetta auðvelt en
gerlegt þó. En græn
ferðaþjónusta snýst auð-
vitað um meira en sjálf-
bæra nýtingu umhverfis-
ins. Hún felur í sér:
Ferðalög til staða og
svæða þar sem náttúran
og umhverfið hefur sér-
stakt gOdi í augum ferða-
fólksins. Mörg slíkra
svæða eru friðlýst með
einhverjum hætti. Ferða-
hætti er hafa sem minnst
áhrif á umhverfið. Öll
ferðamennska veldur
raski eða mengun. Reynt
er að lágmarka áhrifin
með öllum ráðum.
• Rækt á umhverfissinnaðri af-
stöðu með ferðamönnum, þjónustu-
aðilum og íbúum.
• Framlegð fjármagns til svæðis-
bundinnar náttúruvemdar.
• Hagnað til heimamanna er auð-
veldar þeim að hafa áhrif á sín
hagsmunamál.
• Virðingu fyrir menningu og sið-
um heimamanna.
Ari Trausti
Guðmundsson
5$

i
f Frábærir
fcamkvæmiskjólar
og dragtir
til sölu eða leigu,
í öllum stærðum.
Ath! eitt í nr.
Fataleiga
Garðabæjar
Sími 565 6680
Opið 9-16, lau. 10-12
Hverjum
sitt
í fyrra sendi World Wildlife
Fund frá sér 10 almennar viðmið-
anir handa þeim sem reka ferða-
þjónustu á Norðurslóðum um
hvernig þessir aðilar geta lágmar-
kað umhverfisáhrif sín og veitt sem
umhverfisvænasta ferðaþjónustu.
Einnig komu þá fram 10 viðmið
handa ferðafólkinu sem notar um-
rædda þjónustu. Hugmynd allra
þeirra sérfræðinga og áhugamanna
sem komu að gerð þessara viðmiða
er sú að viðmiðin verði aðlöguð
hverju landi eða landshluta eftir því
sem við á og reynslan hefur kennt.
Þarna er ágætur efniviður handa
íslenskum ferðalöngum og ferða-
þjónustuaðilum til að moða úr.
Ekki einasta vantar breiðu lín-
urnar að mörgu leyti í ferðaþjón-
ustugranninn, heldur hefur líka lít-
ið verið gert til þess að raungera
skýr heildarmarkmið, með því að
laga einstök verkefni og þjónustu-
Landvernd
Ég spái því að á fyrstu
tveimur áratugum
næstu aldar, segir Ari
Trausti Guðmundsson,
verði mestum hluta
íslenskrar
ferðaþjónustu breytt úr
hefðbundinni í
sjálfbæra, græna
þjónustu.
aðferðir að grunninum. Á því er
m.a. sú skýring að slík heildar-
markmið era vart til nægilega mót-
uð. Lengst af hafa hugmyndir og
úrvinnsluaðferðir í ferðaþjónustu
verið einstaklingsverk og vinnur
hver fyrir sig og eftir nærtækum
hugmyndum. Fáum dettur þó í hug
að gjörskipuleggja og geirnegla
alla ferðaþjónustu og drepa hug-
myndir og framtak fólks niður.
Okkur vantar bara milliveginn.
Stjórnvöld, framámenn ferða-
mála, aðilar í ferðaþjónustu og við
hin verðum hins vegar að vinna úr
spumingum eins og:
Á ferðaþjónustan að vera sem
mest sjálfbær?
Viljum við ferðaþjónustu sam-
kvæmt hinum sex grænu leiðarvís-
um hér að ofan?
Viljum við nýta viðmið WWF um
ferðamennsku á Norðurslóðum?
Ég tel okkur hagnast mikið á því
að svara spurningunum í meginat-
riðum játandi og með því að móta
okkur megingrunn og laga viðmið
að íslenskum aðstæðum. Þannig
svara menn kalli tímans og koma
öfgalaust til móts við kröfur um
aukna umhverfisvernd.
Heildstætt
mat
Víða væri hægt að skipuleggja
ferðaþjónustu frá grunni á ónýttum
svæðum, með umhverfisvænum
hætti. Á mörgum þegar nýttum
svæðum gætu menn tekið sig til og
endurskipulagt þjónustu, aðstöðu
og framboð fræðslu og afþreyingar.
Auk þess þyrftu einstakir aðilar,
t.d. seljendur gistingar, tækjaleig-
ur o.fl. að skoða sinn gang. Nú þeg-
ar eru til einstök fyrirtæki sem
hafa tekið fyrstu skrefin að grænni
ferðaþjónustu. Sama má segja um
Strandir sem landsvæði. Af þeim
má læra. Svo mun innan tíðar vanta
aðila til þess að votta græna ferða-
þjónustu, rétt eins og gert er með
lífrænt ræktaðar landbúnaðaraf-
urðir.
Deilurnar um Reykjavíkurflug-
völl eru ágætt dæmi um hve sjald-
gæft er að menn beiti hér heild-
stæðu mati í ferðaþjónustu, skoði
með- og mótrök í samhengi við um-
hverfið allt og hafi fjölþætt viðmið
að leiðarljósi.
Skoðum nokkrar staðreyndir,
þ.e. með- og mótrök (hér er ekki
fjallað um vægi þeirra eða framtíð
flugvallarins): Reykjavíkurflugvöll-
ur tekur upp ágætt byggingarland.
Flugvallarstæðið er hluti af vist-
kerfi Tjarnarinnar. Akveðin hætta
og ami stafar af flugumferðinni.
Flugumferð mengar, m.a. skiptir
þar flugtími máli. Tími farþega á
flugi og heildartími ferða skipta
líka máli sem rök í samanburði við
ferðatíma milli staða í bfl. Umtals-
verð mengun er af bílaumferð.
Verulegur heildarkostnaður felst í
að flytja 300.000-400.000 manns
milli Reykjavíkur og Keflavíkur á
ári í bílum, báðar leiðir. Þar þarf að
horfa tfl slits á vegum, bílum,
mengunar, eldsneytiseyðslu, slysa-
hættu o.fl. Fleira mætti tína tfl. Til
dæmis tæknileg atriði eins og
breytingar á flugvélum og rekstri
þeirra. Raflest milli Reykjavíkur
og Keflavíkur er vart í sjónmáli
vegna allt of mikils kostnaðar mið-
að við farþegafjölda; líklega er
byggðin á Stór-Reykjavíkursvæð-
inu og umferðin þar meira en helm-
ingi oflítil tfl að bera raflest.
Umfjöllun um flugvöllinn má
vegna þessa að nokkra líkja við afar
stórt og flókið reiknisdæmi með
mörgum breytum. Þörf einhvers á
ró eða þörf 3.000 manna á bygging-
arlandi er ekki það eina sem skiptir
máli, svo dæmi séu tekin. Hér þarf
að hugsa vítt og reikna grænt. Slík
vinnubrögð þurfum við að temja
okkur við sem flest verkefni.
Ráðgjöf um græna ferðaþjón-
ustu er enn sem komið er af skorn-
um skammti. Umhverfissvið Línu-
hönnunar hf. hefur hafið
undirbúning að henni fyrir sitt
leyti. Fyrstu tilraunaverkefnin eru
í sjónmáli og töluverðu hefur verið
safnað af þekkingu og hún löguð að
íslenskum aðstæðum.
Ég spái því að á íyrstu tveimur
áratugum næstu aldar verði mest-
um hluta íslenskrar ferðaþjónustu
breytt úr hefðbundinni í sjálfbæra,
græna þjónustu.
Höfundur er sjálfstætt starfandi
jarðeðlisfræðingur og vinnur
hlutastörf sem ráðgjafi fyrir
Línuhönnun hf.