Morgunblaðið - 07.10.1999, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 7. OKTÓBER 1999 33
LISTIR
Saga og ættir Úr svart-
Hrunamanna hvítu í lit
BÆKUR
Héraðsrit
ÁRNESSÝSLA I.
HRUNAMENN
Islendingar, ættir, byggðir og bú
Árnessýsla I Hrunamenn.
Ábúendur og saga Hrunamanna-
hrepps frá 1890. Ritstjóri: Þor-
steinn Jdnsson 1.-2. bindi. 600 bls.
Byggðir og bú ehf. Reykjavík,
1999.
MEÐ þeim tveimur bindum, sem
hér birtast, er líklega að hefja
göngu sína mikið ritsafn. Fari
fram sem horfir er góðs að vænta.
Það verður ekkert smáræðis verk,
þegar allri Amessýslu hafa verið
gerð skil, ef það er ætlunin.
Hrunamannahreppur er víðl-
endur hreppur og mörk hans eru
einkar skýr. I austri og suðri er
Stóra-Laxá hreppamörk, í vestri
Hvítá og í norðri afrétt. Fjölmenn-
ur hefur þessi hreppur verið og er
enn og víðast hvar gott undir bú.
Hér hefur búið mikið kjamafólk og
lagt þjóðinni til ómældan manna-
uð. Landslag er hér einkar fagurt
og tilkomumikið og útsýni dýrlegt
víðast hvar. Hmnamenn eiga því
skilið góða bók og þetta rit er það
vissulega.
_ Víkjum þá að tilhögun bókanna.
A saurblöðum, fremst og aftast í
báðum bindum, era góð og greini-
leg kort af hreppnum öllum og
eykur það mjög hagræði ókunnugs
lesanda. Þá kemur inngangur
Lofts Þorsteinssonar, oddvita í
Haukholtum. Fer hann með les-
anda í fljóta ferð um hreppinn og
segir deili á því, sem markverðast
er. Næst er formáli ritstjórans,
Þorsteins Jónssonar. Sjáanlegt er
að margir hafa að þessu verld
komið, enda varla við öðra að
búast. Halldór Gestsson á Flúðum
hefur lagt mikið til ábúendatals og
ættfræði. Margir eiga sögu- og
endurminningaþætti, fleiri en
nefndir verða í stuttu máli. Ljós-
myndum frá eldri tíð safnaði Emil
Asgeirsson frá Gröf og fleiri hafa
komið þar við sögu. Samantekt
æviágripa gerði Sigurður Þór Guð-
jónsson, rithöfundur, ásamt rit-
stjóra. Margvíslegt ítarefni, eink-
um sögulegs eðlis, tók Sigurður
Már Harðarson að miklu leyti
saman og Páll Lýðsson í Litlu-
Sandvík var þar með í ráðum.
Margir eiga ljósmyndir í þessu riti
og hafa Hranamenn verið drjúgir
ljósmyndarar. Auk erlendra ferða-
manna er að nefna Kjartan Guð-
mundsson frá Hörgsholti, sem hér
á margar myndir. Gunnai' Rúnar
Ólafsson tók ljósmyndir af öllum
bæjum og ábúendum í hreppnum
árið 1964 og má það kallast merki-
legt framtak hjá Búnaðarfélagi
Hranamanna. Þá tók Skúli Gunn-
laugsson ljósmyndir af öllum bæj-
um í hreppnum árið 1979 og Sig-
urður Sigmundsson á hér fjölda
mynda. Fyrir þetta rit tók Jón
Karl Snorrason loftmyndir af jörð-
um og Helgi Daníelsson tók einnig
margar myndir. Ólafur Valsson
annaðist kortagerð. Margir fleiri
hafa komið að gerð þessa rits.
Efnisskrá bindanna tveggja er
fremst í fyrra bindi og er hún ítar-
leg.
Að loknum stuttum kafla um
landslag og leiðir hefst jarðalýsing.
Hefst hún á Tungufelli og endar á
Haukholtum. Er þá hringnum lok-
að. Einungis er þar lýst jörðum
eða býlum, sem nú eru í byggð. 48
jörðum er lýst, en fleiri miklu era
staðimir, því að sumum jörðum
hefui' verið margskipt, og þéttbýl-
iskjamar eru tveir, Flúðir og Mið-
fell. Hver jörð fær eina blaðsíðu til
urnráða. Er þar stór loftmynd,
ömefnakort og jarðarlýsing. Jarð-
arlýsingamar era yfirleitt mjög
stuttar.
Að loknu þessu hefst ábúenda-
talið. Eru ábúendur hverrar jai'ðar
taldir frá 1703, hafi jörðin verið
komin í ábúð þá, en það er einungis
upptalning, en engu að síður með
ársetningum, eftir því sem vitað
vai’. Þegar fer að nálgast 1890
hefst hið eiginlega ábúendatal. Þar
era fyrst ábúendur taldir með öll-
um viðeigandi ársetningum. Bún-
aðarsaga er rakin í örstuttu máli
og sitthvað frá fólki sagt („smiður
góður og frábær hleðslumaður").
Foreldrar beggja eru tilgreindir,
svo og böm, makar þeirra og
barnaböm. Þar sem mikið hefur
verið um inngiftingar í hreppnum
kemur sami maður stundum oftar
fyrir en einu sinni. Geta má þess,
að í þessum hluta bókar eru eyðjja-
rðir teknar með og ábúendur
þeirra, meðan þar var búið.
Mikið er af inm-ömmuðum
greinum. Ber þar mest á æviþátt-
um, en einnig eru fjölmargar aðrar
fróðleiksgreinar. Geysimikill fjöldi
mynda er í ritinu, af fólki, bæjum,
ýmiss konar atvikum og uppákom-
um. Eru sumar þeitra bráð-
skemmtilegar.
Uppsetning ritsins þykh’ mér
einkar smekkleg og skemmtileg.
Fróðleiksþættirnir um menn og
einstök málefni eru margir hverjir
með miklum ágætum. Kaflar úr af-
mælis- og eftirmælagreinum era
margir hveijir ritaðfr af íþrótt og
er þar snjallar og eftirminnilegar
mannlýsingar að finna. Nefni ég
þá höfunda þeirra, sem ég staldr-
aði helst við: Jón Hermannsson á
Högnastöðum, Sigurð í Hvítárholti
og Ingimar Jóhannesson. Þá era
og margir bráðgóðir kaflar úr end-
urminningabókum, s.s. Einars
Jónssonar frá Galtafelli, að
ógleymdum hinum prýðisgóðu
þáttum merkismannsins Emils
Asgeirssonar, sem margt annað
lagði einnig til þessa ritverks.
Eg taldi mig þekkja nokkuð til
Hranamanna, áður en ég las þetta
rit. Hefur mér löngum fundist
nokkuð til um atgervi þeirra og
merka búnaðarháttu. Þetta rit
staðfestir þá skoðun mína, svo að
ekki fer á milli mála. Þar hefur
löngum verið margt hæfileikafólk,
fróðleiksfólk og fræðimenn, lista-
menn og búmenn snjallfr. Að
ógleymdum góðum hestamönnum.
Víða hefur verið að finna mikil
menningarheimili, sum jafnvel
eins konar „akademíur" með góð-
um bókakosti og sterkum uppeld-
isáhrifum. Þá leynir sér ekki
hversu sveitin hefur orðið mörgum
kær. Minna er um brottflutninga,
að mér sýnist, en í mörgum öðram
sveitum og fólk sækir sér gjarnan
maka innan sveitar. Allt sýnir
þetta sterkar rætur og mikla átt-
hagatryggð. Enginn getur lesið
þetta rit, án þess að staldra við
þessi auðkenni. Þá virðist mér að
samheldni og samvinna hafi verið
góð í þessari sveit og er það vissu-
lega traust undirstaða framfara og
góðs mannlífs.
Eins og ritstjóri getui- um í for-
mála sínum verður varla hjá því
komist, að í svo stóra og flóknu riti
sem þessu séu einhverjar villur.
Fáeinar rakst ég á við fljótan lest-
m-, án þess að hirða um að tilgreina
þær. Oþarft örlæti finnst mér að
birta oftar en einu sinni sömu
mynd af sama manni. Þar sem ein-
staklingar koma oftar en einu sinni
fyrir, sem oft er, hefði mátt vera
meira um millitilvísanir (blaðsíðut-
al). Yfirieitt eru myndir ágætar, þó
að undantekningar séu á, og marg-
ar hverjar bráðskemmtilegar.
Aðrar hafa venilegt sögulegt gildi.
Astæða er til að nefna sérstaklega
hinar mörgu vatnslitamyndir af
bæjum eftir Ingimund Einarsson.
Er leitt að þær eru ekki prentaðar
ílit.
Jarðalýsingamar hefði ég
gjaman viijað hafa ítarlegri. Það >•
segir mér t.a.m. ekki mikið að sagt
sé að jörð sé „meðalstór“, því að
ekki er sama mat á því í öllum
landshlutum. Sumar jarðir fá að-
eins fimm Knm’ og ein þijár. Er
það ekki í knappasta lagi? Mörg-
um bændavísnanna hefði mér
fundist mega sleppa. Þær eru
hvorki mikill skáldskapur né lýsa
viðkomandi að gagni. A nokkram
stöðum í síðara bindi sé ég ekki
betur en raglað sé saman Rauða-
felli og Raufarfelli.
Þó að þetta séu nokkrar að-
finnslur breytir það ekki því að
þetta er hið merkasta rit og einkar
ánægjulegur og fróðlegur lestur.
I bókarlok er ítarleg nafnaskrá
eins og vera ber. Heimilda er hins
vegar getið jafnóðum, en hefði þó
mátt vera nákvæmara.
Sigurjón Björnsson
TÓJVLIST
S a I u r i n n
KAMMERTÓNLEIKAR
Jón Leifs: píanóverkin Vökudraum-
ur, Þjóðlög, Rímnadanslög Op.
11,1-4, Píanólög Op. 2; sönglögin
Sofðu unga ástin mín Op. 19b og
Tvö lög Op. 18 við ljóð Einars Bene-
diktssonar (Góða nótt / Ríma); kór-
verkin Þrjú íslenzk sálmalög til
kirkjusöngs Op. 17b,l-3, úr Erfi-
ljóðum: Söknuður Op. 35, Allt eins
og blómstrið eina / Sorgarlausn
(Op. 32,2-3) Heilsuheimt Op. 17a og
Vögguvísa Op. 14b. Örn Magnús-
son, pianó; Marta Halldórsdóttir
sópran; söngsveitin Hljómeyki u.
stj. Bernharðs Wilkinssonar.
Þriðjudaginn 5. september kl. 20.
Á VEGUM Ásgarðs og Skaftholts
var efnt til tónleika í Salnum, tónlist-
arhúsi Kópavogs, á þriðjudagskvöld-
ið var í tilefni af milliþjóðlegu mál-
þingi undir yfirskriftinni „Náttúra -
menning". Af tillitsemi við erlenda
gesti þingsins var hefðbundnum tón-
leikatíma flýtt með skömmum fyrir-
vara, og missti undirritaður af þeim
sökum af íyrsta tæpa hálftíma tón-
leikanna, þar sem Óm Magnússon
lék Vökudraum, 8 laga þjóðlaga-
syrpu og íyrri hluta Rímnadanslaga
að honum fjarstöddum, en náði þó í
Austan kaldinn á oss blés og það
sem eftir fór.
Tvennt ætlar æ ljósar að verða
hin síðari misseri. Hið nýja tónlistar-
hús Kópavogs býður einhvem bezta
hljómburð landsins til píanóflutn-
ings, og hitt, að Örn Magnússon er á
góðri leið með að verða fremsti
Leifs-túlkandi okkar heimshluta á
slaghörpu. Uppsker hann nú óðum
árangur ástundunar, enda tókst
honum með afburða skýrum hætti
að draga fram sérkenni og framleika
Jóns þetta kvöld, og jafnvel gæða
hann „sjarma“, sem halda mætti í
fljótu bragði að væri þessum sér-
lundaða einfara í íslenzkri tónsköp-
un allskostar framandi. Löng við-
kynning og yfirlega píanistans hefur
greinilega skilað sér, og ekki var frá-
bær píanó-akústík Salarins til að
draga úr því. Ur höndum slíks flytj-
anda kemur æ betur í ljós meiri fjöl-
breytni í tóntaki Jóns Leifs en mað-
ur hefði talið mögulega fyrir bara
hálfum áratug. Svo tekið sé stakt
dæmi, þá kom tilfinningabreiddin í
Op. 2 satt að segja á óvart. Hún
spannaði frá nærri því fisléttum
debussyskum litbrigðum í valsinum
um grjóthart rammíslenzkt nútíma-
organum í „Island farsældar ft’ón“-
prelúdíunni og loks yfir í hálfgild-
ings „fjöltækni" Ballöðunnar um
þjóðlagið við Breiðfirðingavísur, er
smám saman varð viUtai-a og villt-
ara; einskonar samrana orgíaskrar
heiðinnai’ blótveizlu og 20. aldar
framsækinnar skipulagshyggju.
Hvort sem átti meirihlutann höfund-
ur eða túlkandi hans, þá vai’ útkom-
an rakin snilld.
Þau Mai’ta Halldórsdóttir og Örn
fluttu síðan þrjú sönglög Jóns með
góðum árangri, hið kyrrláta Sofðu
unga ástin mín (ekki að ragla við hið
alþekkta „þjóðlag" Sveinbjöms),
Góða nótt við organum-leitan undir-
leik og Rímu, þar sem Jón skýtur
inn í miðju útfærslu sinni á Senn er
komið sólarlag. Bar þar að sama
branni. Reynsla píanistans af rit-
hætti Jóns og auðsæ innlifun Mörtu
kraftbirtust í næmri og blæbrigðar-
íkiri túlkun á tónhugsun höfundai’,
sem nú smám saman er að færast úr
svart-hvítu yfir í lit í vitund áheyr-
enda, miðað við það sem áður var.
Sönghópurinn Hljómeyki söng
eftir hlé nokkur kórverk og sálma-
lagaútsetningar Jóns, þar sem sér-
staklega Mín lífstíð er á fleygiferð og
Vögguvísa bára af fyrir fegui-ðar
sakir. Karlakórsverkið Söknuður
Op. 35 var og snyrtilega sungið, þó
að virtist hugsað fyrir stærri kór,
fjölmennari og hljómmeiri bassa og
stærri akústík, en það verður að
segjast, að Salurinn er í þurrara lagi
fyrir kórsöng. Sorgaiiausn var sérk-
ennilegt lag fyrir m.a. töluverð tón-
bilsstökk, og Heilsuheimt frá 1965
(með tilhugsun til Adagio-þáttar
kvaitetts Beethovens Op. 132
[„Heiliger Dankgesang eines Genes-
enen an die Gottheit . . .“]?) ekki
síður fyiir sérkennilega háttpínda
sópran-raddfærslu, síð-endurreisn-
arstíl og ávæning af hermikontrap-
unkti, sem annars er gjörólíkt Jóni
Leifs.
Söngur Hljómeykisins var í heild
fágaður og að vanda í öfundsverðu
raddjaftivægi, en hefði kannski
stöku sinni mátt gera meir út á kraft
og textatúlkun. Engu að síður varð
vart á betra kosið í túlkun kórsins á
hinni framlegu Vögguvísu frá 1929,
þar sem einíold þrástefjaútfærslan
undfrstrikaði eitthvað sem í góðum
flutningi við fordómalausa hlustun
er varla hægt að kalla annað en ein-
stæða andagift snillings.
Ríkarður Ö. Pálsson
til utlaada
-auövelt dð murid
S í MIN N
www.simi.is

Upppvottavéi LVP-25
fyrir 12 manns, 2 hitastig
(55/65 gráður) vatnsöryggi,
5 þvottakerfi
Ódýrasta uppþvottavél ó íslandi
34.900.
Verð ádur 52.900.-
Þú sparar kr. 18.000.-
Stœrsta heímllis-og raftækjaverslunarkeqa I Evrópu
RflFTfEKÖflPERZLljN ÍSLflNDS If
- AN NO 1 929 -
Skútuvogur 1 • Sími 568 8660 • Fax 568 0776