Morgunblaðið - 24.10.1999, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Að hvaða leyti er nútíminn ólíkur miðaldasamfélag-
inu? Eva Österberg sagnfræðingur hélt nýlega
minningarfyrirlestur Jóns Sigurðssonar á vegum
Sagnfræðingastofnunar um félagsleg tengsl á mið-
öldum og bar þau saman við nútímann og þar mátti
heyra að við eigum
Mmnnsins
MIÐALDIRNAR
meira sameiginlegt
með miðaldamann-
inum en margir vilja
vera láta. Salvör
Nordal hitti Evu að
máli eftir fyrirlest-
urinn og þær ræddu um miðaldamanninn og hlut-
verk sagnfræðinnar í nútímanum.
Mbl/Árni Sæberg
UMRÆÐU um nútímann
hefur oft verið dregið fram
hve ólíkur hann er miðöld-
um. Ekki aðeins hefur sam-
félagsgerðin breyst mikið
frá því sem var heldur hefur
því verið haldið fram að fé-
lagsleg tengsl manna og
upplifun mannsins á sjálfum
sér hafi tekið stakkaskipt-
um. í fyrirlestri Evu Öster-
berg fjallaði hún um grein-
ingu Anthony Giddens fé-
lagsfræðings á ólíkum ein-
kennum nútíma og miðalda,
en hann heldur því m.a.
fram að fjölskyldutengsl
fólks í nútímanum séu ólík
ættarsamfélagi miðalda og
frelsi nútímannsins sé
meira en fólk hafi notið á
miðöldum.
Eva Österberg er pró-
fessor í sagnfræði við há-
skólann í Lundi og hafa að-
alviðfangsefni hennar verið
á sviði félags- og menning-
arsögu á miðöldum allt fram
á 18. öld. Hún er afar mikil-
virk í sínum fræðum og hef-
ur stjórnað meðal annars
rannsóknarverkefnum um
afbrot og refsingar. Um
þessar mundir vinnur hún
meðal annars að rannsókn-
um á vináttu og einnig verk-
efnum tengdum kvenfrelsis-
baráttunni á 19. öld.
Þegar við setjumst niður
eftir mjög áhugaverðan fyr-
irlestur liggur beinast við
halda áfram þar sem frá var
horfið og ég spyr hana um
greiningu Anthony Giddens
sem skilja mátti af fyrir-
lestrinum að væri frekar
takmörkuð.
Mikilvægi þverfag-
legrar nólgunar
,Aihæfingar eins og þær
sem Anthony Giddens setur
fram um muninn á félags-
legum tengslum fólks eru
ágætar svo langt sem þær
ná. Hann heldur því til
dæmis fram að miðaldamað-
urinn hafí verið mjög tengd-
ur ættarveldinu og að nú-
tímamaðurinn upplifi frelsi
með nýjum og ólíkum hætti
en miðaldamaðurinn. Ég lít
svo á að hlutverk sagnfræð-
inga sé að reyna að ögra al-
hæfingum eins og þessum.
Ég legg stund á félagssögu
og reyni að sjá fjölbreyti-
leikann og litbrigðin í fortíð-
inni. Þegar við rýnum í sög-
ur einstaklinga þá sjáum við
að alhæfingamar standast
ekki vel og það var ég að
gera í fyrirlestrinum. Ég
sagði sögu tveggja kvenna,
miðaldakonunnar Þuríðar í
Hænsna-Þóris sögu, sem
virðist bundin föstum ætt-
arböndum og flugkonunnai'
Amelíu Erhardt sem er
dæmi um hinn frjálsa nú-
tímamann sem fer sínar eig-
in leiðir. Sögur þessara
kvenna er þó hægt að túlka
með öðrum hætti sem sýna
að miðaldakonunni var ekki
mest í mun að fara í hjóna-
band heldur var það henni
kvöð og Erhardt stundaði
ekki flugið af frelsisþörf
heldur til að endurskapa
heiður fjölskyldu sinnar.
Þrátt fyrir gagnrýni mína á
Giddens tel ég að alhæfing-
amar hafa talsvert gildi.
Þær draga upp ákveðnar
línur sem hægt er að nota
til að sýna spennu ólíkra
viðhorfa og aðferðafræði.
Mér hefur fundist mjög
gagnlegt að nálgast sagn-
fræði frá þverfaglegum
grunni og hlusta á fræði-
menn frá öðmm sviðum í
stað þess að takmarka við-
fangsefnið eingöngu við eig-
in fræði.“
Miðaldirnar misskildar
En hvers vegna er mikil-
vægt að skýra út miðalda-
manninn?
„Við þurfum að rannsaka
söguna til að sjá nútímann í
réttu ljósi. Um þessar
mundir fer fram mikil um-
ræða um nútímann. Þessi
umræða hefur til dæmis
verið öflug í Svíþjóð en við
höfum verið að fara i gegn-
um efnahagskreppu og fer
fram mikil umræða um
samskipti ólíkra menning-
arhópa. I slíkri umræðu um
nútímann hefur fólk oft haft
mjög óljósar hugmyndir um
hver miðaldamaðurinn var.
Því er tii dæmis haldið fram
af mönnum eins og Giddens
að miðaldamaðurinn hafi
ekki skoðað sjálfan sig á
sama hátt og við nútíma-
maðurinn. Hins vegar hafi
nútímamaðurinn þessa
djúpu sjálfsvitund. Þannig
er miðaldamaðurinn talinn
hafa haft mun frumstæðari
sjálfskilning og búið í stöðn-
uðu, rótgrónu samfélagi þar
sem ættartengslin skiptu
mestu. Eitt af því sem alltaf
kemur upp þegar við berum
saman miðaldasamfélagið
við okkar eigin er hlutverk
trúarinnar í lífi okkar. Við
vitum að miðaldasamfélagið
var mjög mótað af trúar-
brögðum og þessi áhrif hafa
farið minnkandi. Við erum
ekki eins trúuð í dag og við
vorum. Mér finnst samt
erfitt að gera mér fulla
grein fyrir þessum mun og
hvað það þýðir fyrir nútíma-
samfélagið að áhrif trúar-
innar hafa minnkað, ef það
er rétt.“
Þú hélst því fram í fyrir-
lestri þínum að umræðan
um lögin og réttlæti hefði
verið mikilvægari fyrir mið-
aldamanninn en ættar-
tengslin. Varla hefur þó
verið almenn umræða í mið-
aldasamfélaginu um þessa
þætti?
„Það er vissulega rétt að
ekki allir tóku þátt í slíkri
umræðu heldur fyrst og
fremst frjálsir karlmenn.
Þannig verðum við að vara
okkur þegar við ræðum um
samfélagið að það er lag-
skipt. A fyrsta stigi eru fjöl-
skylduböndin og þeim
tengjast allir í samfélaginu
en síðan taka færri þátt í
mótun samfélagsins og
stofnunum þess. En þetta
er ekkert sérstakt fyrir
miðaldir, sama á við um
flestar nútímastofnanir.
Þær eru mótaðar af frjáls-
um karlmönnum, en það er
tiltölulega nýlegt að konur
hafi fengið aðgang að
þeim.“
Framfarir eða ekki?
Af hverju heldur þú að
þessi misskilningur á mið-
aldamanninum eins og kem-
ur fram hjá Giddens sé
svona útbreidd?
„Fræðimenn hafa verið
mjög uppteknir af þróun-
inni og framförum. Þannig
sér fólk nútímann sem há-
tind ákveðinnar þróunar.
Þetta birtist einnig í „hier-
ai'chical thinking". Eða ný-
lenduhugsun. Auðvitað höf-
um við þróast mjög mikið.
Mér finnst hins vegar hlut-
verk sagnfræðingsins vera
að ögra þessum viðteknu
skoðnum. Við þurfum að
skoða blæbrigðin í sögunni í
stað þess að einblína á al-
hæfingar. Ef við lítum á ein-
staka þætti í samtíð okkar
þá er ljóst að við höfum náð
talsverðum árangri. Refs-
ingar eru mannúðlegri
núna, réttur og tækifæri
kvenna hafa gjörbreyst, og
fleiri lifa mannsæmandi lífi
núna en áður. Ef við hins
vegar lítum á aðra þætti
samfélags okkar þá er
kannski ekki eins mikil
ástæða til bjartsýni. Við lif-
um ennþá við stríð og átök
eins og í Júgóslavíu og á Ir-
landi. Það er stutt liðið frá
Helförinni sem var skipu-
lögð útrýming á fólki. Hvað
höfum við lært? Hver er
framþróunin þegar við lít-
um á þessi svið mannlífsins?
Það er því ekki einfalt að
svara spurningum um fram-
farirnar í nútímanum. A
sumum sviðum hafa þær
vissulega orðið en síður á