Morgunblaðið - 24.10.1999, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
svo ég hugsaði með mér: Sprengjan hefur
lent á mér, bara mér. Mér varð hugsað til
móður minnar og ég hugsaði að nú sæi ég
hana ekki aftur, ég myndi deyja hér. Þá allt í
einu varð kröftug sprenging, ég feyktist upp í
loftið langar leiðir og þar sem ég féll steyptist
steinn yfír mig. Þessi steinn bjargaði lífi
mínu. Ef ég hefði lent undir tré hefði ég
brunnið til bana því þau hús og tré sem enn
voru uppistandandi stóðu í björtu báli allt í
kringum mig, allt var í algerri eyðileggingu.
Ég lá þarna meðvitundarlaus en þegar ég
rankaði aftur við mér heyrði ég allt í kringum
mig fólk að hrópa og kalla: Hjálpið mér,
hjálpið mér, ég verð að fá vatn að drekka. Ég
byrjaði líka að hrópa: hjálpið mér, hjálpið
mér, en enginn kom. Allt í kringum mig voru
tré og hús í ljósum logum, fólk öskraði en
enginn kom til hjálpar."
Gengið gegnum helvíti
Michiko vai- stödd aðeins 800 metrum frá
þeim stað þar sem sprengjan sprakk. Lýsing-
ar annarra sem lifðu af eru mikið tÚ þær
sömu. Fólk sá ljósglampa og nokkrum sek-
úndum síðar varð gífurleg sprenging. Fólk
brann ægilega og var síðan feykt langar leiðir
í sprengingunni. Hús hrundu og rúður
splundruðust. Þá tóku við miklir eldar sem
brenndu það sem eftir hafði staðið. Svepp-
laga ský sást rísa yfír Hiroshima og úr
„stöngli“ skýsins fór að falla svört rigning
sem skildi eftir dökkar skellur á fólki sem
ekki var hægt að þvo af.
„Móðir mín fór út að leita mín strax og
sprengjan sprakk,“ segir Michiko, „og hún
fann mig þar sem ég lá undir þessum steini.
Hún hafði getað reiknað út nokkum veginn
hversu langt ég hafði gengið á þessum 10
mínútum frá því að ég fór út og þangað til
sprengjan sprakk. Ég heyrði mömmu grát-
biðja hermenn sem þaraa voru að hjálpa sér
að bjarga mér, en þeir hrópuðu bara: Forð-
aðu þér, forðaðu þér. Henni tókst svo að losa
mig án þess að fá neina hjálp. Við gengum í
gegnum eyðilegginguna, allt í kringum mig
var fólk að hrópa á hjálp en ég gat ekkert
gert. Hiroshima var eins og helvíti. Ég gerði
mér ekki grein fyrir því hversu brennd ég
var, andlitið var útblásið, brennt og af-
skræmt, skinnið var bráðið og hékk niður af
handleggjunum og andlitinu á mér, hárið var
farið af. Móðir mín sagði ekkert um ástand
mitt en skipaði mér að halda upp í fjöllin því
hún varð að fara aftur heim þar sem húsið
okkar hafði staðið til að huga að frændsystk-
inum mínum.“
Af frásögnum þeirra sem lifðu þennan dag
getur maður ráðið að margir hafa fengið þá
sömu hugmynd að hörfa upp í hæðirnar í leit
að skjóli. Þeir sem höfðu krafta til leituðu ást-
vina sinna. Fólk úr sveitunum í kring hélt
margt strax inn í Hiroshima til að huga að
ættingjum sínum þar. I mörgum þorpum
voru settir a fót litlir leitarhópar sem héldu
inn í Hiroshima til að hjálpa til. Allir lýsa
sömu sjóninni: fólk lá eins og hráviði um allt,
svart af bruna, án útlima, skinnið í tætlum ut-
an á því. Lítil böra lágu öskrandi í fangi lát-
inna mæðra sinna. Aðrir gengu um eins og
vofur, skaðbrenndir, skinnið farið af eða
hangandi niður af líkamanum. Sumir segja að
angistarópin hafi verið svo ægileg að þau líkt-
ust ekki mennskum hljóðum. Þetta var sjónin
sem mætti Michiko þegar hún staulaðist alein
út úr borginni á leið upp í Hijiyama hæðir.
„Ég gekk af stað í átt að fjöllunum. Ailt í
kringum mig var brennt, slasað og dáið fólk.
Ég sá fólk með innyflin hangandi út úr kviðn-
um. Hvergi var heilbrigða mannveru að sjá.
A leiðinni þar sem ég gekk yfir eina af brún-
um í Hiroshima hitti ég vinkonu mína. Ég
kallaði til hennar en hún svaraði engu fyir en
ég var búin að kalla fjórum sinnum. Hún
þekkti mig ekki vegna þess hve útblásið og
brennt andlit mitt var og það var aðeins þá að
ég uppgötvaði að andlit mitt var svo bólgið að
nefið sást ekki. Allsstaðar var albrennt fólk,
grátbiðjandi um vatn og þegar það sá ána
stökk það í hana. En allir þeir sem fengu sér
vatn að drekka þar dóu strax. Vinkona mín
stökk út í og hún dó samstundis. Líkin hrönn-
uðust upp í ánni og flutu hægt burt.“
Þegar Michiko kom upp í hæðiraar var þar
komið fólk að sinna þeim slösuðu. Þeim sem
ekki sýndu lífsmark var hent í sérstakan
haug. Michiko segir: „Ég tautaði í sífellu:
Mamma, mamma, hjálpaðu mér, hjálpaðu
mér“ því ég vildi ekki lenda í þessum haug.
Móðir mín kom seinna þennan dag og bjarg-
aði mér í annað sinn. Hún hafði farið heim til
okkar en húsið var ekki lengur þar og
frændsystkini mín fimm horfin. Þau fundust
aldrei."
Að vera „hibakusha"
Það liðu nokkrar vikur áður en fólk í Hiros-
hima vissi hvað það var sem gerst hafði þó
svo japönsk yfirvöld hefðu vitað samdægurs
að um kjarnorkusprengju var að ræða, eða
daginn eftir. Fólk átti bágt með að ímynda
sér hvaða vopn gat skilið eftir sig þvílíka
eyðileggingu. Það sem gerðist vikurnar á eft-
ir hræddi fólk enn meira. Margir þeirra sem
orðið höfðu fyrir áverkum og virtust á bata-
vegi veiktust skyndilega og dóu. Aðrir sem
ekki höfðu verið nálægt sprengjunni þegar
hún sprakk en farið inn í borgina að leita ætt-
ingja eða bjóða fram hjálp sína veiktust fljót-
lega með sömu einkennum, uppgangi, niður-
gangi, hárlosi, lystarleysi, innvortis blæðing-
um, tannmissi og fjólubláum blettum á húð-
inni. Enduðu þessi veikindi oftast í skjótum
dauða. Jafnvel þeir sem huguðu að hinum
slösuðu sem komist höfðu aðeins út fyrir bæ-
inn veiktust og dóu mjög skyndilega. Það var
ekki fyrr en nokkrum vikum síðar að ljóst var
að þarna var um geislaveiki að ræða. Enn
önnur einkenni, ofvöxtur í örum, hvítblæði og
ýmsar tegundir krabbameins, komu síðan í
ljós nokkrum árum síðar, og var tíðni hvít-
blæðis sem mest á árunum 1950-52. Það að
einkennin voru að koma í ljós á svo löngum
tíma ýtti undir þá hræðslu sem tengd var
kjarnorkusprengjunni og afleiðingum henn-
ar, bæði meðal fórnarlambanna sjálfra og
annarra íbúa Hiroshima.
Fórnarlömb sprengjunnar lifðu í stöðugum
ótta við frekari veikindi. Vitað er að mörg
þeirra frömdu sjálfsmorð þegar þau síðar
fengu krabbamein sem rekja mátti til
sprengjunnar. Sumir sögðu að þeir vildu ekki
að sprengjan réði dauða þeiiTa eins og hún
hafði ráðið lífi þeirra og því kysu þeir frekar
að enda líf sitt sjálfir. Mæður lýsa því að á
meðgöngu hafi þær verið frávita af ótta um
að börn sín fæddust vansköpuð.
Eitt af augljósustu merkjum sprengjunnar
voru brunaörin. Þessi ör urðu oft óeðlilega
þykk, gul a lit og afskræmdu fólk. Þeir sem
báru þau voru auðþekkjanlegir sem fórnar-
lömb sprengjunnar. „Hibakusha" urðu öðrum
óþægileg áminning um hörmungarnar. Þau
minntu á dauðann. „Hibakusha" mættu mikl-
um fordómum. Fáir vildu ráða þetta fólk í
vinnu og óttinn við geislaveikina varð til þess
að þeir sem báru brunaör giftust oft ekki þar
sem fólk óttaðist að börn þeirra kynnu að
bera fæðingargalla. Michiko giftist aldrei.
„Ég var illa brennd, andlitið afskræmt og
handleggimir illa brunnir, og ég gekk alltaf í
fötum með löngum ermum til að fela sárin.
Fólk hélt sig geta smitast og vildi ekki koma
nálægt mér. Því varð illt af að horfa á mig.
Ég var eins og útskúfuð í mínu eigin þjóðfé-
lagi. Ég bjó ein með móður minni og vann
fyrir okkur báðum þannig að við höfðum í
okkur og á, en það voru engir peningar til að
komast á spítala eða fá neina hjálp með
brunasárin og örin. Ég var mjög reið og bit-
ur. Ég reyndi eins og ég gat að gleyma þess-
um skelfilega degi og gat ekki talað um hann.
Mér fannst skömm að því að ég lifði en allt
þetta fólk dó á svo hræðilegan hátt.“
Eftirköstin frá Hiroshima
„Árið 1955 stóðu amerískir kvekarar fyrir
því að mér ásamt hópi af öðrum stúlkum á
mínum aldri sem brunnið höfðu illa, var boðið
til Bandaríkjanna í læknismeðferð. Ég var
full af reiði og hatri út í Bandaríkin en
kvekararnir voru öðruvísi en ég hafði ímynd-
að mér Bandaríkjamenn. Þeir vora á móti
stríði og báðust afsökunar á því að land
þeirra skyldi hafa varpað kjarnorkusprengj-
um á Hiroshima og Nagasaki. Ég fór til New
York þar sem mér var boðin ókeypis læknis-
aðstoð á Mt. Sinai spítalanum sem er í eigu
gyðinga. Ég var í New York í 18 mánuði þar
sem gerðar voru aðgerðir á andliti mínu.“
Þessi ferð átti þó eftir að sýna þá tog-
streitu sem finna mátti á meðal „hibakusha".
Við heimkomuna voru stúlkuraar gagnrýnd-
ar fyrir að fá of mikla athygli í Bandaríkjun-
um og vera orðnar of litaðar amerískri menn-
ingu. Þessi viðbrögð voru ekki einstök og
sýndu það hversu víðtæk eftirköst sprengj-
unnar voru. Fræðimenn sem unnið hafa með
„hibakusha" segja að það að vera fórnarlamb
kjarnorkusprengjunnar hafi orðið uppistaðan
í sjálfsmynd þessa fólks. Þau hötuðu þessa
sjálfsmynd en vora þó mjög upptekin af
henni. Þau vildu ekki vera fórnarlömb en
höfðu samt þörf fyrir hjálp og athygli, og því
urðu viðbrögðin oft sterk þegar einhverjir
innan þessa hóps fengu sérstaka athygli. Sa-
dako varð fræg sem „Anna Frank Hiros-
hima“, svo mjög að sumum fórnarlambanna
þótti nóg um og ásökuðu foreldra hennar um
að hafa hagnast á dauða hennar. Svo fór að
foreldrar Sadako fluttu burt frá Hiroshima.
Michiko heldur áfram: „Þegar ég kom aft-
ur til Japans árið 1956 var móðir mín orðin
veik. Þegar hún dó svo fyrir 21 ári síðan
komst ég að því að hún hafði særst alvarlega í
sprengingunni. Við útförina, þegar líkami
hennar var brenndur, fannst mikið af gler-
brotum meðal beinanna sem hafa skorist inn í
líkama hennar þegar rúður splundruðust í
kjarnorkusprengingunni. En aldrei, aldrei
sagði hún mér frá því. Það, að hún skyldi hafa
dulið mig þessum áverkum til að hlífa mér,
varð til þess að ég ákvað að ég yrði að fara að
tala um sprengjuna. Ég get auðveldlega talað
um þetta núna, en meðan móðir mín lifði gat
ég ekki talað um það sem gerðist þennan dag.
En nú get ég sagt frá öllu því sem gerðist.
Kvekaramir í Bandaríkjunum hjálpuðu mér
líka að komast að þeirri niðurstöðu að ég yrði
að segja frá því sem gerðist til að leggja mitt
á vogarskálarnar til að kjamorkuvopn yrðu
aldrei notuð aftur.“
Það var því ekki fyrr en 1978 að Michiko
fór að tala opinberlega um kjarnorkusprengj-
una. Nú talar hún við fjölda fólks á ári hverju
í Japan og erlendis um stríðið, um það sem
gerðist 6. ágúst 1945, um það sem á eftir
fylgdi. „Ég vil segja eins mörgum frá minni
lífsreynslu og ég get því ég held að þetta sé
mikilvæg saga. Ég vil að fólk gleymi ekki ógn
kjarnorkuvopna og vinni markvisst að eyð-
ingu þeirra og að friði í heiminum," segir hún.
Michiko er ein af þeim fáu fórnarlömbum
kjarnorkusprengjunnar sem tóku þá ákvörð-
un ad tala opinberlega um reynslu sína. Þessi
hópur fólks lýsir því að með því að miðla
reynslu sinni vilji þau reyna að stuðla að því
að þjáningar þeÚTa og dauði annarra verði til
einhvers góðs. Þau vilja frið í heiminum og
eyðingu kjarnorkuvopna. Ekki hefur þeim
orðið að ósk sinni. Mörg ríki heims byggja
landvarnir sínar á kjamorkuvopnum. Fyrir
skemmstu bættust Indland og Pakistan við í
hóp kjarnorkuvelda.
Því má reyndar halda fram að reynslan af
kjamorkusprengingunum í Hiroshima og
Nagasaki, og lýsingar fóraarlamba þeirra á
hörmungunum, hafi komið í veg fyrir að
kjarnorkuvopn hafi verið notuð aftur, að
fórnarlömbin hafi lagt sitt á vogarskálarnar
til þess að stöðva notkun kjarnorkuvopna. Á
móti má þó segja að lýsingar fórnarlambanna
hafi líka aukið fælingarmátt kjarnorkuvopna
og því gert þau enn fýsilegri kost til land-
varna í augum stjórnvalda ákveðinna ríkja.
Meirihluti þeirra sem lentu í kjarnorku-
sprengjunni í Hiroshima hefur aldrei viljað
tala um reynslu sína opinberlega. Fræðimenn
sem unnið hafa með þessu fólki lýsa því að
margt af því hafi verið reitt og biturt allt sitt
líf. Sumt hefur óskað sér einskis frekai' en að
allur heimurinn lenti í kjarnorkustríði. Að-
eins þannig gætu aðrir skilið reynslu þess.
Michiko telur samt mikilvægt að halda
áfram að segja frá reynslu sinni og að vekja
almenning til umhugsunar um stríð, stríðs-
rekstur og kjarnorkuvopn. Hún segir við
okkur að skilnaði: „Dóttir ykkar er aðeins sex
ára og því ekki nema von að hún trúi varla
myndunum af hörmungunum sem dundu yfir
Hiroshima með kjarnorkusprengjunni. En ég
bið ykkur, segið henni frá þessu.“
Heimildir:
Bird, K og L. Lifschultz (eds.) (1998) Hiroshima’s
Shadows. The Pamphleteer’s Press: Stony Creek,
Connecticut.
Ibuse, Masuji (1969) Black Rain. Tókýó: Kodansha
International Ltd.
Lifton, R.J. (1967) Death in Life. New York: Random
House.
Yoneyama, Lisa (1999) Hiroshima Traces: Time, Space
and the Dialectics of Memory.
Berkeley: University of California Press.
Hiroshima Peace Memorial. Kynningarbæklingur frá
Friðarsafninu, Hiroshima.
Myndbandsfrásagnir fórnarlamba kjarnorkusprengj-
unnar í Hiroshima. Friðarsafnið, Hiroshima.
Arwir Árnason er mannfræðingur og stundar
mí rannsókn á dauðanum og sorginni i Japan.
Hulda Þóra Sveinsdóttir er stjórnmálafræðing-
ur og vinnur að doktorsrannsókn á ihaldsflokk-
unum i Japan.