Morgunblaðið - 14.03.2000, Blaðsíða 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 14. MARS 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Kássast upp
/ • S
ajussur
Heimspekin glímir nú við óttann við að
vera ekki það sem hún hélt sig vera, sér-
staka eða öllu heldur einstaka frœðilega
orðræðu um manninn ogheiminn.
F
RÁ ÞVÍ í byrjun árs
hafa nokkrir sérvitring-
ar úr íslenska fræði-
mannasamfélaginu
komið saman í Norræna húsinu á
hálfsmánaðarfresti til að svara
þessari spurningu: Hvað er póst-
módemismi?
Spekingarnir munu halda
áfram að spjalla fram á vor en
enn sem komið er hafa þeir ekki
gert markverða tilraun til að
svara spurningunni. Eitt ein-
kenni póstmódernismans hefur
hins vegar komið fram í máli
þeirra flestra og það er óvissan
um eigin stöðu, sjálfsmyndar-
ki-eppan sem virðist stafa af
þeh-ri upplausn sem einkennt
hefur fræðaheiminn á undan-
förnum áratugum. Áður vissu
menn hvar þeir stóðu, hverjum
þeir tilheyrðu og hvers var ætlast
til af þeim en nú hafa markalínur
riðlast eða
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
jafnvel máðst
burt og því
erfitt að sjá
hvernig landið
liggur.
Þessar hræringar hafa einkum
komið út í aðferðafræðilegu ör-
yggisleysi sem hrjáð hefur flestar
greinar hugvísinda hér á landi
síðustu ár. Um þessar mundir
birtist það með hvað skýrustum
hætti í sagnfræðinni þar sem
mikil umræða fer fram um hefð
og póstmódemisma, um afstæðis-
hyggju, sannleikshugtakið og
samband texta og veruleika. Sjá
mátti merki þessa titrings meðal
sagnfræðinga í fyrirlestrum
Davíðs Ólafssonar og Gunnars
Karlssonar í Norræna húsinu og
sömuleiðis í umræðunni sem fylgt
hefur í kjölfarið í vefritinu Kist-
unni. (Allir íyrirlestrarnir eru
birtir í Kistunni auk fyrirspurna
og athugasemda um þá.)
Sjálfsmyndarkreppan endur-
speglast einnig í afar ólíkum við-
brögðum við þessum hræringum.
Sumir fræðimenn (sem kenna sig
oft við póstmódernisma) vilja
nýta þá röskun sem orðið hefur á
markalínum og búa til þverfag-
legt vísindasamfélag þar sem
kostir ólíkra sjónarhorna eru
látnir vega ókostina upp. Aðrir
tala eins og þeir tilheyri ættbálki
sem hafi tapað yfirráðasvæði
sínu. Afleiðingarnar séu óæskileg
blöndun við eitthvert skítapakk,
fólk sem eigi alls ekkert heima í
tilteknu samfélagi, kunni sig ekki
á meðal hinna hreinræktuðu, tali
ekki tungumálið rétt og brjóti all-
ar hefðir.
Magnús Diðrik Baldursson
heimspekingur hélt fram slíkri
einangrunarstefnu í fyrirlestri í
Norræna húsinu fyrir skömmu
sem hann kallaði ,Ándúðin á hinu
almenna. Hugleiðingar um heim-
speki og póstmódernisma." Ein-
angrunarstefna er sennilega of
sterkt orð því sjálfsagt hefur
Magnús ekkert á móti því að
heimspekingar eigi í samræðum
við aðra fræðimenn, en hann er
andsnúinn þjónkun heimspekinn-
ar við aðrar fræðigreinar. Hann
segir að heimspekin eigi „sjálf-
stætt erindi á opinberum vett-
vangi“ en gagnsemi hennar og
skyldur stafi „af því að hún hefur,
ef svo má segja, sérstaka heimild
til að hunsa alla hagsmuni". Til
þess að geta sinnt þessu hlut-
verki sínu þarf hún að vera laus
við sífelldan átroðning annarra
fræðigreina, hún þarf að vera
frjáls og þora að vera hún sjálf.
En það leynast víða hættur, að
sögn Magnúsar: ,Á- sama hátt og
gagnrýnin félagsvísindi og hin
nýmarxíska gi'eining á kapítal-
ismanum bitu samvisku heim-
spekinnar á 7. áratugnum og bók-
menntafræðin og menningar-
fræðin reyndu að temja hana á 8.
áratugnum, þannig er það um
þessar mundir hin endalausa orð-
ræða um einstök, staðbundin
pólitísk og söguleg sjónarhorn
sem vill slá eign sinni á hina
frjálsu hugsun heimspekinnar. I
öllum þessum tilvikum er gefið
sama falska loforðið um að heim-
spekinni sé betur borgið annar-
staðar [svo] en hjá sjálfri sér. En
heimspekinni er best borgið
óborgið. Heimspeki „eftir“ póst-
módemismann væri heimspeki
sem hefði endurheimt fullt
frelsi."
Magnús vill með öðrum orðum
hafa sína heimspeki í friði, hreina
og frjálsa, svo hann geti samið
kenningar um heiminn „óháð öll-
um ytri markmiðum og hagsmun-
um,“ eins og hann tekur til orða. I
annars frábærlega gáfulegum
fyrirlestri er þetta ekki traust-
vekjandi málflutningur. I öllum
ákafenum við að standa vörð um
hagsmuni (það er sérstöðu) heim-
spekinnar í fræðasamfélaginu
heldur Magnús því (óvart?) fram
að heimspekin hafi „sérstaka
heimild til að hunsa alla hags-
muni“. Þessi meinlegi þverbrest-
ur í málflutningi Magnúsar af-
hjúpar með sannfærandi hætti
hina rómantísku goðsögn um
hagsmunalausa fræðimennsku.
Það er ekkert til sem heitir hags-
munalaus fræðimennska og ef
svo væri, af hverju ætti hún þá
frekar að vera möguleg í heim-
speki en til dæmis bókmennta-
fræði, menningarfræði eða fé-
lagsfræði? Þeirri spurningu
svaraði Magnús ekki í erindi sínu.
Fyrirlestur Magnúsar sýnir vel
sjálfsmyndarkreppu heimspek-
innar. Heimspekin glímir nú við
óttann við að vera ekki það sem
hún hélt sig vera, sérstaka eða
öllu heldur einstaka fræðilega
orðræðu um manninn og heim-
inn. Um leið og Magnús talaði
gegn andúðinni á hinni almennu
heimspekilegu þekkingu, sem
fæst með því að hugleiða sérstaka
aðstöðu manns sjálfs, þá lýsti
hann óttanum við hið almenna
eðli heimspekinnar sem felst í því
að hún er hvers manns jússa, ef
svo óvirðulega má að orði kveða.
Þessi sjálfsmyndarkreppa
heimspekinnar endurspeglaðist
einnig í tilraun Magnúsar til að
greina hana frá bókmenntum og
listum. Heimspekin deilir þeim
eiginleika með listinni „að opna
augu okkar fyrir því kunnuglega í
hinu framandlega og fyrir því
framandlega í hinu kunnuglega“,
en er að öðru leyti gerólík, segir
Magnús. Rökin fyrir greinarmun
heimspeki og bókmennta hljóma
líka ágætlega: „Heimspekilegur
lestur sækir merkingarbærar
setningar úr málrými textans;
bókmenntalegur lestur leggur
túlkanir í hljómrými textans."
Þau koma hins vegar ekki í veg
fyrir að menn munu halda áfram
að kássast upp á annarra manna
jússur og lesa sumar bókmenntir
sem heimspeki og einstaka heim-
spekinga sem bókmenntir.
Vonbrigði okkar
Péturs Bjarnasonar
í Morgunblaðinu 8
mars sl. er grein eftir
Pétur Bjarnason sjáv-
arútvegsfræðing og
formann stjórnar
Fiskifélags íslands.
Lýsir Pétur vonbrigð-
um með skrif Jóns
Sigurðssonar, fyrrver-
andi forstjóra Járn-
blendifélagsins, um að
fiskveiðiráðgjöf Haf-
rannsóknastofnunar
standist ekki vel dóm
reynslunnar. Eg er
einn af þeim sem hef
gagnrýnt veiðiráðgjöf
Hafrannsóknastofn-
unar. Mér finnst við-
brögð við þeirri gagnrýni von-
brigði hvað varðar málefnalega
umræðu. Það er rétt hjá Pétri að
opinber skoðanaskipti eigi að vera
málefnaleg og að menn eiga að
eigast við með rökum. Pétur segir
að þeir sem ekki rökstyðji mál sitt
dæmi sig úr leik. Bara ef þetta
væri nú svona. Vel rökstuddri
gagnrýni á veiðiráðgjöf Hafrann-
sóknastofnunar frá mörgum aðil-
um hefur því miður verið svarað
með þögninni.
Ein ríkisskoðun?
Hafrannsóknastofnun stundar
rannsóknarstarfsemi - sem er án
efa - sú besta á heimsmælikvarða.
Þegar svo kemur að því að draga
ályktanir af rannsóknargögnum
virðist eins og ekki megi nota gögn
eins og fallandi vaxtarhraða til að
draga þær ályktanir að hugsanlega
megi auka veiðiálag. Þá er eins og
ein „ríkisskoðun“ - vafasamrar
tölfræði - taki völdin með sjálf-
virkum hætti. Getur það virkilega
talist vísindi þegar að ein „ríkis-
skoðun" ágiskaðrar tölfræði skuli
vera svo heilög að ekki megi ræða
efnisatriði málefnalega? Það þekk-
ist varla nokkurs staðar á byggðu
bóli, nema þá í einræðisríkjum, að
ein „ríkisskoðun" sé notuð í svo af-
ar mikilvægu máli. Þeir sem vilja
rökræður um ný sjónarmið, eða
breyttar áherslur eins og t.d. að
auka veiði þegar vaxtarhraði fer
fallandi eins og í þorskstofninum
sl. tvö ár, virðist lagðir í einelti
með þögninni og/eða reynt að gera
þá tortryggilega með einhverjum
hætti. Grein Péturs
um Jón Sigurðsson
virðist mér tilraun til
þess síðara, því mið-
ur, því margt gott
hefur Pétur oft lagt
til málanna.
Spurningar
til Péturs
Pétur segist vilja
málefnalegar umræð-
ur. Ég spyr því Pétur
lykilspurningar sem
spurt var við upphaf
kvótakerfisins 1983 og
á einnig við í dag. Að
spurningunni verður
smáformáli:
1975 kom „svarta skýrslan" út,
sem kvað á um að ef ekki væri far-
ið að tillögum ráðgjafa myndi
þorskstofninn hrynja. Haldið var
áfram að veiða 360 þúsund tonn á
ári og hvað gerðist? Þorskstofninn
stækkaði úr um 830 þúsund tonn-
um í um 1.530 þúsund tonn 1980
eftir „glórulausa ofveiði" um 600
þúsund tonn á þessum fimm árum
(1975-1980) skv. „svörtu skýrslu".
Árin 1980-1983 minnkaði svo
þorskstofninn óvænt niður í um
900 þúsund tonn 1983. Þá hafði
vaxtarhraði í stofninum fallið um
20-30% á árunum 1980-1983.
Hvernig getur „ofveiði" hafa vald-
ið minnkun þorskstofnsins 1980-
1983 þegar vaxtarhraði féll um 20-
30% , og ekki náðist einu sinni að
veiða samkvæmt ráðgjöf? Þorsk-
stofninn minnkaði, - óvænt, - úr
1.530 þúsund tonn (1980) í um 900
þúsund tonn (1983) og ekki voru
veidd 120 þúsund tonn sem mátti
veiðal982 og 1983. Það „týndust"
því 630+120 = 750 þúsund tonn.
Tölfræðin kvað samt upp „ofveiði“.
Hvar var þá þessum 750 þúsund
tonnum landað því „ofveiði" merk-
ir að þau hafi verið veidd. Var
þessum 750 þúsund tonnum líka
landað fram hjá vigt og stolið und-
an skatti? Verðmæti 750 þúsund
tonna er um 150 milljarðar. Þetta
er ekki bara eins og einhver smá-
kommufeill í bókhaldinu. Fall í
vaxtarhraða árin 1980-1983, -
virðast mér afgerandi sannanir
fyrir því að fæðuskortur og niðurs-
veifla í umhverfisskilyrðum sé hér
aðalatriði en alls ekki veiði fiski-
Fiskveiði
Er ekki rétt að ræða
málefnalega, spyr
Kristinn Pétursson
hvort auka megi veiði-
álag og reyna þannig að
draga úr falli vaxtar-
hraða og minnka sjálfát
í stofninum?
manna. Þetta fæst ekki rætt mál-
efnalega, en er grundvallaratriði.
Hvernig svarar þú þessu, Pétur?
Var þetta náttúrusveifla upp og
niður eða ofveiði? Blanda af hvoru
tveggja er mótsögn sem ég bið þig
vinsamlegast að forðast til að við-
halda málefnalegri umræðu.
Enn og aftur
fall í vaxtarhraða
Vaxtarhraði í þorskstofninum
féll líka á árunum 1990-1993 og
ráðgjafar skilgreindu það samt
sem „ofveiði". Vaxtarhraði hefur
nú aftur farið að falla í þorskstofn-
inum sl. tvö ár þrátt fyrir afar góð
umhverfisskilyrði. Er þá málið
ekki að verða sýnu alvarlegra? Er
ekki rétt að ræða málefnalega
hvort auka megi veiðiálag og
reyna þannig að draga úr falli
vaxtahraða og minnka sjálfát í
stofninum? Var það rétt ákvörðun,
Pétur, að hafa veiðiálag lítið sl. tvö
ár og láta hungraðan þorskinn éta
upp rækjustofninn? Hverju svarar
þú? Eigum við svo að setja kíkinn
fyrir blinda augað í dag, meðan
þorskstofninn heldur áfram að
horast næstu mánuði og misseri, -
og étur svo seiðin sín og sjálfan
sig þarmeð niður. „Byltingin étur
börnin sín“ Eigum við ekki frekar
að ræða það málefnalega, - hvort
ekki sé rökrétt sé að auka veiðiálg
og víkja „ríkisskoðuninni" til hlið-
ar, - þó ekki væri nema rétt á
meðan meðan málefnaleg umræða
fer fram?
Höfundur er framkvæmdastjóri.
Kristinn
Pétursson
Kindur í þjóðgarði
EITT sinn gekk ég
fyrir Svínanes í Múla-
sveit. Þar eru bæir
fyrir löngu komnir í
eyði og land friðað
fyrir beit. Gróðursæld
er mikil og víða birki-
skógur í hlíðum. Er
nú svo komið að götur
eru grónar og sum-
staðar illfærar gang-
andi manni þar sem
þétt víði- og birki-
kjarr lokar þeim al-
veg. Á einum stað á
leiðinni frá Selskers-
seli að Selskeri við
austanverðan Skálm-
arfjörð var kjarrið svo
þétt að ég festist alveg í viðjum
gulvíðis og var lengi að slíta mig
lausan.
Svipaða sögu má segja úr Þjóð-
garðinum í Skaftafelli. í vestur-
hlíðum Skaftafellsheiðar niður að
Skaftá er skógurinn orðinn svo
þéttur að gönguleiðin um Vestur-
brekkuslóð verður að teljast illfær
ef ekki varasöm.
Víða er gróðurfar Islands illa á
sig komið vegna ofbeitar. En eins
og dæmin hér að ofan sýna getur
friðun lands frá beit valdið því að
sum landsvæði verða
göngumönnum tor-
fær.
Utanlands sjá villt-
ar jurtaætur um að
halda gróðri í skefjum
og troðningum greið-
færum. Að hreindýr-
um undanskildum eru
engin villt spendýr á
íslandi sem lifa á
jurtafæðu. Hins vegar
má með góðu móti
halda því fram að ís-
lenska sauðkindin sé
hluti af náttúru lands-
ins. Sauðkindin ís-
lenska er harðgerð
skepna og vel aðlöguð
því sem okkar hrjóstruga land hef-
ur upp á að bjóða í fæðuúrvali. Það
var hún sem hélt lífi í þjóðinni fyrr
á öldum. I Núpsstaðarskógi gekk
sauðfé villt á 18. og 19. öld og þar
hefur oft verið flækingsfé síðan.
Mér skilst að síðasti sauðurinn í
skóginum hafi verið skotinn á færi
í hittifyrra.
Ég legg til að nokkrum vel völd-
um ám og hrútum verði sleppt
lausum til reynslu í Þjóðgarðinn í
Skaftafelli. Féð verði látið ganga
sjálfala árið um kring en undir eft-
Gróðurfar
✓
Eg legg til, segir
Ingimundur Gíslason,
að nokkrum vel völdum
ám og hrútum verði
sleppt lausum til
reynslu í þjóðgarðinn í
Skaftafelli.
irliti til þess hæfra aðila. í vetrar-
harðindum þarf að færa því hey á
gjöf og veita eitthvert skjól. í
snjóþynglsum verður að fylgjast
með hjörðinni svo fé farist ekki í
fönn. Ef stofninn stækkar um of
má grisja eins og þurfa þykir.
Gamlar götur munu opnast aft-
ur. Bergmál af ropi karrans og
jarmi gimbrar í Bláhnúkadal mun
minna okkur á hvar við erum
stödd. I íslenskum þjóðgarði.
Höfundur er augnlæknir og
áhugamaður um náttúruvemd.
Ingimundur
Gislason