Morgunblaðið - 05.05.2000, Síða 36

36 FÖSTUDAGUR 5. MAÍ 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Óhefðbund-
ið ritverk
BÆKUR
Saga
KRISTNI Á ÍSLANDI
Hjalti Hugason, Gunnar F. Guð-
mundsson, Loftur Guttormsson,
Þórunn Valdimarsdóttir og Pétur
Pétursson: Kristni á íslandi I-IV.
Útgefandi Alþingi, Reykjavík 2000.
434+373+418+466 bls., myndir.
SAMBÚÐ kristindóms og ís-
lenskrar þjóðar í þúsund ár er efni
þess mikla ritverks, sem hér er til
umfjöllunar. Það er samið í tilefni
þess að á þessu sumri eru tíu aldir
liðnar frá því kristni var lögtekin á
Alþingi við Öxará. Undirbúningur
verksins hófst er Alþingi samþykkti
árið 1990 að fela þingforsetum að
hafa samráð við þjóðkirkjuna og
guðfræðideild Háskóla íslands um
“samningu ritverks um kristni á ís-
landi og áhrif hennar á þjóðlíf og
menningu í þúsund ár“, eins og segir
í ávarpi Halldórs Blöndal, forseta
Alþingis, í upphafi 1. bindis. Vinna
að verkinu hófst hins vegar ekki fyrr
en árið 1992, en áður hafði ritstjórn
samþykkt nákvæma og ýtarlega rit-
stjórnarstefnu, sem fylgt hefur ver-
ið.
Öllum má ljóst vera, að ekki er
vandalaust að gera ritstjórnarstefnu
svo umfangsmikils verks sem þessa
svo úr garði að henni megi fylgja.
Höfundar eru margir, og í upphafi
var ljóst, að verkið myndi taka lang-
an tíma og að kalla yrði eftir aðstoð
og samvinnu margra sérfræðinga.
Álitamálin hljóta og að verða mörg
þegar fjalla skal um svo víðtækt efni
sem þúsund ára sögu kristni í land-
inu og engan veginn gat verið ljóst í
upphafi hvaða efnistökum skyldi
beita. í inngangi lýsir ritstjórinn,
Hjalti Hugason, tilgangi og markm-
iðum höfunda og ritstjórnar svo:
„Kristni á Islandi er fyrst og
fremst ætlað að vera yfirlitsverk.
Því var lagt fyrir höfunda að leggja
eldri rannsóknir til grundvallar
skrifum sínum. Á hinn bóginn var
þeim ætlað að beita þær fyllstu
gagnrýni og leitast við að túlka nið-
urstöður þeirra í nýju Ijósi þannig
að í verkinu fælist raunveruleg nýs-
köpun. Þá var til þess ætlast að höf-
undar kortlegðu eyður í fyrri rann-
sóknum og leituðust við að fylla í
þær með eigin frumrannsóknum,
ályktunum eða tilgátum eftir því
sem ytri rammi verksins, tími og
umfang leyfðu.“
Þeim markmiðum, sem hér var
lýst, hefur verið náð í öllum megin-
atriðum og er ekki að efa, að fjöl-
margir íslendingar munu lesa þess:
ar bækur sér til gagns og gamans. í
heild uppfyllir Kristni á Islandi þá
meginkröfu sem gera verður til
góðrar sagnfræði, að hún sé í senn
læsileg og byggð á traustum fræði-
legum grunni.
Ritverkið Kristni á íslandi skipt-
ist í fjögur bindi. Hvert þeirra nær
yfir skýrt afmarkað tímabil og ber
sérstakan titil. Einn aðalhöfundur
er að hverju bindi og að auki skrifa
sérfræðingar sérstaka afmarkaða
kafla eða þætti. Fyrsta bindið, sem
nefnist Frumkristni og upphaf
kirkju, nær yfir tímabilið frá land-
námi og fram um 1150, en þá hafði
kristnin fest rætur í landinu, bisk-
upsstólar og kirkja voru orðin föst í
sessi. Hjalti Hugason er aðalhöf-
undur j)essa bindis, en sérfræðingar
þau Ásdís Egilsdóttir, Guðbjörg
Kristjánsdóttir, Gunnar Kristjáns-
son, Inga Huld Hákonardóttir og
Njáll Sigurðsson.
Þetta 1. bindi hefst á inngangi og
síðan tekur við umfjöllun um erlent
baksvið og um trú og þjóðfélag fyrir
kristnitöku. Um kristnitökuna sjálfa
er ýtarlega fjallað og sömuleiðis um
stöðu og uppbyggingu trúarinnar
hér á landi og þátt hennar í þjóðlíf-
inu fyrstu hálfa aðra öldina eftir að
kristni var lögtekin. Undirstöðu-
þáttur í fræðilegri umræðu Hjalta
Hugasonar er sá, að á kristnitökuna
beri að líta sem langtímaþróun
fremur en atburð og er það tvímæla-
laust rétt. Kristnitakan á Alþingi
var að sönnu einstakur atburður,
lögformleg trúarbragðaskipti, en
þar með var ekki sagt að Islending-
ar hefðu allir gerst kristnir, a.m.k.
ekki í þeim skilningi sem síðar hefur
verið lagður í það hugtak. Að
kristna þjóðina hlaut að taka lengri
tíma en einn til tvo sólarhringa og
það er vafalaust rétt, sem Hjalti
heldur fram, að líta megi svo á sem
kristnitakan hafi staðið nánast frá
landnámi. A.m.k. bjuggu kristnir
menn á tilteknum svæðum hér á
landi frá því snemma á landnámsöld
og alla 10. öld urðu Islendingar fyrir
sífelldum áhrifum frá kristnum
mönnum í nágrannalöndum.
í þessu efni er ég fyllilega sam-
mála Hjalta, en ég á erfiðara með að
kyngja þeirri skoðun hans að sagnir
um trúboð Þorvaldar Koðránssonar
víðförla og Stefnis Þorgilssonar séu
byggðar á þjóðsögum eða helgisög-
um, samdar af norðlenskum munk-
um í þeim tilgangi að auka veg Hóla-
biskupsdæmis og norðlenskrar
kristni gagnvart Skálholtsbiskups-
dæmi. Helstu rökin fyrir þessari
kenningu eru þau að trúboðs þeirra
Þorvaldar og Stefnis er ekki getið í
Islendingabók, sem þó var samin á
vegum beggja biskupsdæmanna. Sú
röksemd er þó fremur léttvæg og
þögn íslendingabókar sannar ekk-
ert í þessu efni, það gerir þögn
heimilda sjaldnast. Islendingabók
er að sönnu eldri en rit sem geta
Þorvaldar og Stefnis, en ekki má of-
meta heimildagildi hennar fyrir þá
sök eina. Jafnframt má spyrja, hvort
líklegt sé að bræður í Þingeyrar-
klaustri hefðu komist upp með að
spinna þjóðsögur af þessu tagi ef
enginn fótur hefði verið fyrir þeim.
Og er líklegt að sagan af Stefni hefði
komist inn í Kristni sögu ef forystu-
mönnum kirkjunnar hefði verið
kunnugt um að hún væri uppspuni?
Kristni saga var altént samin í Skál-
holtsbiskupsdæmi. Þessari spurn-
ingu verður að svara neitandi og enn
mætti spyrja, hvort Ari Þorgilsson
hafi af einhverjum ástæðum þagað
viljandi yfir sögunum af Þorvaldi og
Stefni, eða var honum hreinlega
ókunnugt um þær?
Annað bindi verksins nefnist ís-
lenskt samfélag og Rómakirkja og
nær yfir tímabilið frá því um 1150 til
siðskipta. Aðalhöfundur þess er
Gunnar F. Guðmundsson en Ásdís
Egilsdóttir, Guðbjörg Kristjáns-
dóttir og Inga Huld Hákonardóttir
skrifa þætti um einstök sérfræði-
efni. í þessu bindi er fjallað um kaþ-
ólska kristni á íslandi á miðöldum
og tekst Gunnari einstaklega vel að
draga fram alla meginþætti sögunn-
ar og sýna hlutverk og áhrif trúar-
innar í samfélaginu. Að öðrum bind-
um verksins ólöstuðum þykir mér
þetta fróðlegast og best skrifað og
kaflinn um íslensku klaustrin (bls.
212-245) er hreinasta afbragð.
Þriðja bindi nefnist Frá siðskipt-
um til upplýsingar. Aðalhöfundur
þess er Loftur Guttormsson en sér-
fræðingar þau Einar Sigurbjörns-
son, Inga Huld Hákonardóttir, Mar-
grét Eggertsdóttir og Þóra
Kristjánsdóttir. Meginefni þessa
rits er saga kristninnar á hinum
„myrku öldum Islandssögunnar" og
er það efni oft býsna flókið og erfitt
viðureignar, ekki síst samþætting
konungsvalds og kirkju. Höfundum
tekst víða vel að greiða úr flækjunni
en þó er því ekki að neita að ég
sakna ýtarlegri umfjöllunar um þátt
kirkju og kristni í menntun þjóðar-
innar. Á það ekki síst við um bókaút-
gáfu og prentverk, stólsskólana og
reyndar einnig um þátt Hafnarhá-
skóla. Þeir hlutar sem standa upp úr
í þessu bindi eru þættir Einars Sig-
urbjömssonar um réttrúnað og
heittrúarstefnuna. Þeir eru báðir
einkar vel samdir og fróðlegir.
Fjórða og síðasta bindið nær yfir
19. og 20. öld og nefnist Til móts við
nútímann. Aðalhöfundar þess eru
tveir, Þórunn Valdimarsdóttir, sem
skrifar um 19. öldina, og Pétur Pét-
ursson, sem fjallar um 20. öld. Sérf-
ræðingar eru þau Einar Sigur-
björnsson, Gunnar Kristjánsson,
Hörður Áskelsson, Inga Huld Há-
konardóttir, Njáll Sigurðsson og
Þóra Kristjánsdóttir. Hlutur sér-
fræðinganna virðist mér vera
nokkru meiri í þessu bindi en hinum
fyrri og ber þar fyrst að nefna um-
fjöllun þeirra Einars og Gunnars um
trúarrit á 19. öld. Að henni er mikill
fengur, en næsta lítið hefur áður
verið ritað um þessi efni nema í sérf-
ræðiritum. I síðari hluta ritsins ber
sérstaklega að nefna ágætan þátt
Gunnars Kristjánssonar um trú í ís-
lenskum bókmenntum á 20. öld,
fróðlega kafla um „frjálslyndu guð-
fræðina", um „sálarrannsóknir og
spíritisma" og kaflann „Frá kreppu
til kalda stríðsins". Þar er þróun
kirkju- og trúmála sett í samhengi
við samfélagsþróunina á miklum
umbrotatímum. Eini gallinn við
þessa kafla er sá að þeir eru helst til
yfirborðskenndir, vekja máls á for-
vitnilegum efnum en greina ekki frá
málum til neinnar hlítar. Sama máli
gegnir um kaflann „Dósentsmálið".
Hann bregður að sönnu forvitnilegu
svipleiftri á ólík viðhorf og átök guð-
fræðinga á 4. áratug aldarinnar, en
er alltof stuttaralegur, svo óvíst er
að þeir lesendur, sem ekkert þekkja
til þessara mála fyrir, átti sig á því
um hvað málið snerist. Hitt er svo
aftur umdeilanlegt, hvort umfjöllun
um þetta tiltekna mál á heima í rit-
verki sem þessu. „Dósentsmálið"
var í raun dægurmál, bóla, og skipti
engu máli fyrir þróun eða áhrif
kristni á íslandi. Sama má segja um
ýmsar aðrar embættaveitingar við
guðfræðideildina, sem mikill styrr
stóð um á sínum tíma, en er að engu
getið í þessari bók.
Eins og áður hefur komið fram,
var Kristni á Islandi frá upphafi ætl-
að að vera yfirlitsverk. Áf því leiðir
að höfundar byggja að mestu á eldri
rannsóknum, eins og fyrir þá var
lagt, en minna fer fyrir frum-
rannsóknum og fræðilegum álykt-
unum, sem varpað gætu nýju ljósi á
söguna. Það er þó síður en svo Ijóður
á verkinu og reyndar er aðdáunar-
vert hve vel hefur tekist að sam-
ræma vinnubrögð og frásögn svo
margra og ólíkra höfunda. Þar á rit-
stjórinn, Hjalti Hugason, mikið hrós
skilið.
í þessu viðfangi ber einnig að hafa
í huga, að ritverkið er óhefðbundið í
þeim skilningi að hliðstæð rit eru
engin til sem hafa mátti hliðsjón af.
Hér er ekki heldur um að ræða eig-
inlega kirkjusögu, heldur sögu
kristninnar á íslandi.
Allir hafa aðalhöfundarnir unnið
gott verk og eiga hrós skilið. Fram-
lag sérfræðinganna má hins vegar
ekki gleymast. Það var mikið og án
þess hefði verkið allt orðið svip-
minna en raun ber vitni.
Kristni á íslandi er metnaðarfullt
verk og ber að óska öllum aðstan-
dendum þess til hamingju með góð-
an árangur. I heild uppfyllir verkið
þær kröfur, sem gera verður til
góðra fræðirita og ekki spillir að
bækurnar eru einkar fallega úr
garði gerðar. Þær eru ríkulega og
fallega myndskreyttar og auka
myndir og myndatextar miklu við
frásögn meginmáls. Allar nauðsyn-
legar skrár fylgja hverju bindi og
allur frágangur verksins er sem
best verður á kosið.
Jón Þ. Þór
Verk Ernu Guðmarsdóttur
verða í gluggum Sneglu listhúss.
Úr íslenskri
náttúru í
Sneglu
VERK Ernu Guðmarsdóttur verða
til sýnis í gluggum Sneglu listhúss,
á horni Klapparstígs og Grettis-
götu, dagana 5.-18. maí.
Myndirnar eru málaðar á silki og
myndefnið sótt í íslenska náttúru.
Erna lauk námi frá Myndlista- og
handíðaskóla Islands árið 1985 og
hefur haldið einkasýningar og tek-
ið þátt í mörgum samsýningum.
M-2000
Föstudagur 5. maí.
Landsbókasafn Islands -
Háskólabókasafn.
Klerkar, kaupmenn og
karfamið.
Gestasýning frá Bremen sem
á sínum tíma var svo að segja
andleg höfuðborg
íslands.Víðaerleit-
að fanga á sýn-
ingunni til að
W endurspegla
'• tengsl íslands við Brem-
en og aðrar þýskar hafnar-
borgir. Sýningin er til 30. júní.
Stjórnsýsluhúsið Búðardal -
Dalabyggð kl. 17.
Menning - náttúrlega.
„Er ég unni mest“ er yfir-
skrift sýningar sem leirlista-
nemar og listamenn frá Lista-
háskóla Islands standa fyrir.
Sýningin er hluti af samstarfs-
verkefni Menningarborgarinn-
ar Menning - náttúrulega. Sýn-
ingin stendur til 31. maí.
Dagskráin er liður í menn-
ingarborgarárinu.
www.reykjavik2000.is.