Morgunblaðið - 25.06.2000, Side 36

Morgunblaðið - 25.06.2000, Side 36
36 SUNNUDAGUR 25. JÚNÍ 2000 SKOÐUN MORGUNBLAÐIÐ AVANAEFNAVAND- INN Á ERINDI VIÐOKKURÖLL Á ÍSLANDI aukast vandamál vegna ávanaefna eins og í öðrum vestrænum löndum. Gömlu fjend- urnir áfengi og tóbak sækja í sig veðrið á sama tíma og ólögleg ávanaefni skjóta okk- ur skelk í bringu. Samfélagsleg vanda- mál vegna harðra og mjúkra ávanaefna (e. hard and soft drugs) á Vesturlöndum eru ný af nálinni, eða 40-50 ' ára gömul. Áhugi okk- ar á því hversu al- menn ávanaefnaneysla er, ræðst af þeim alvarlegu fylgi- kvillum, sem hún veldur. Annars vegar heilsumissi, félagslegri hnignun og sálarkröm notandans þegar verst lætur, auk þess sem notkun ávanaefna auðveldar út- breiðslu sýkinga. Hins vegar er notkun ávanaefna tengd glæpum. Talið er að 5 milljónir manna deyi árlega í heiminum vegna reykinga og áfengisdrykkju á sama tíma og tvö hundruð þúsundir deyja af völdum ólöglegra ávanaefna (tölur frá Sameinuðu þjóðunum). Við töldum rétt að segja frá ávanaefnum á þessum vettvangi þar sem við trúum því að án virkr- ar þátttöku almennings verði áv- anavandanum ekki komið í bæri- legra horf. Vonandi tekst okkur að vekja þig, lesandi góður, til áhuga og umhugsunar um lausnir í þess- um mikilvæga málaflokki. Sterkur pólitískur vilji er risinn til þess að taka á þessum málaflokki á ísl- andi. Hvað eru ávanaefni? Notkun efna sem hafa áhrif á hugarástand manna hefur fylgt manninum frá því að sögur hófust. Slík efni eiga það sammerkt að vera ákaflega vandmeðfarin og hafa ávanahættu í för með sér. Ekkert þeirra er fullkomið. Hvert þeirra um sig getur aukið á lífs- fyllingu notandans en ávanabind- ing getur valdið heilsumissi og fé- lagslegri eymd. Ávanaefni eru markaðsvörur sem hafa áhrif á starfsemi heilans. Pau eru notuð sem fylling í félagslegar hefðir. Trúarleg markmið með neyslu ávanaefna þekkjast, en þeim lækn- isfræðilegu hefur verið útrýmt með nýjum og betri lyfjum. Helstu lögleg og ólögleg ávana- efni, nafngiftir þeirra og notkun. Eftir því sem við á er heiti virka efnisins eða gælunafni, skotið inn- an sviga. Flest ávanaefni má brúka á marga vegu. Hversu slæmar sem afleiðingar ávanaefnis annars eru, versna þær til muna þegar fólk tekur að sprauta efninu í æð. - Orðið eiturlyf yfir ólögleg ávanaefni er ónákvæmt. Trúlega eru áfengi og tóbak líka eiturlyf. Heitið ólöglegt ávanaefni ýtir ekki undir fordóma og fyrirlitningu á notendum þess. Ávanaefni eru leyfð og bönnuð (sjá töflu 1). Vímuefni eru öll þessi efni að undaskildum koffíni og nik- ótíni. Neysla á koffíni er samofin daglegu lífí. Flest erum við trúlega með ávana í koffín. Það er líka skaðlausast af þessum efnum. Ómálga börnum er rétt súkkulaði og öldungar skilja við með kaffis- ff>pa í munninum (hvort tveggja er uppspretta koffíns). Koffín veldur ekki fíkn, þótt ávani í það þyki sterkur og fráhvarfseinkenni þess hvimleið. Fljótt á litið virðumst við aðeins hafa gagn og ánægju af þessari koffínneyslu, en fylg- ifiskar gætu verið tveir: Annars vegar er mikil þörf fyrir magalyf í okkar heimshluta (kaffið ertir magaslímhúð- ina). Hins vegar að heili okkar venst strax í frumbernsku á örvandi efni sem veldur fráhvarfsein- kennum. Allfarsæl neysla koffíns gæfj vakið með okkur falska trú á öryggi efna, sem hafa áhrif á heila- starfsemina. Segja má að með notkun á am- fetamíni, dímu og kókaíni (með öfl- ugustu vímugjöfum sem þekkjast) sé verið að sækjast eftir margföld- um örvandi áhrifum koffíns, enda þótt víman sem fylgir ólöglegu efnunum, geri hér einnig eðlismun á. Kókaíni eða heróíni sem spraut- að er í æð, eru trúlega hættulegust þessara efna. - Til allrar óham- ingju vita fæst okkar meira um eiginleika og fylgikvilla þessara efna, þegar við hefjum notkun þeirra en smábarnið sem fær fyrsta koffínskammtinn (súkkul- aðimolann). Ávanaefni frá S-Ameríku Nikótín (ávanaefnið í tóbaki) er með allra eitruðustu efnum. Það er unnið úr tóbaksplöntunni (Nico- tiana tabacum) sem upprunalega óx í Ameríku. I lok fímmtándu ald- ar sáu Kólumbus og samferða- menn hans indíána reykjandi tób- ak. Trúlegt er að þeir fyrrtöldu hafí tekið þennan sið með sér til Evrópu. Á 16. öld var nikótín not- að til lækninga. Reykingar valda krabbameini og hjarta- og æða- sjúkdómum. Kókaín er unnið úr kókaplönt- unni (Erythroxylon coca), sem vex í austurhlíðum Andesfjalla, eink- um í Perú og Bólivíu. Indjánar þessara fjallahéraða hafa í alda- raðir tuggið kókablöð sér til örv- unar og til þess að auka úthald sitt. Coca Cola innihélt kókaín fram til ársins 1903, er það var bannað. Framleiðendur komu þá nýju ávanabindandi efni fyrir í gosdrykknum (koffíni). Kókaín er örvandi efni, staðdeyfandi og æða- herpandi. Það dregur úr þreytu og matarlyst. Það er mjög ávanabind- andi og notkun þess á Vesturlönd- um er stórt vandamál. Ávanaefni, uppsprottin í Asíu Kannabisefni er samheiti yfir maríjúana og hass. Bæði eru unnin úr indverska (Mið-Asíu-)hampin- um (Cannabis sativa). Asía er því heimaálfa kannabisefnanna. Kann- abis var notað sem lyf í Kína 3000 árum fyrir Kristsburð. 1000 árum síðar hafði það borist til Indlands og var kennt við guðinn Shiva. Hugvíkkandi (psýkedelísk) verkun stuðlaði að notkun kannabis við trúarathafnir. Kannabisnotkun hefur hvimleiða fylgikvilla og kannabisreykingar hafa sömu heilsufarshættu í för með sér og aðrar reykingar. Minnistruflanir Við verðum að gera þær kröfur til stjórnvalda, segja Björn Hjálmars- son og Matthfas Halldórsson, að baráttan gegn notkun og skaðsemi ávana- og fíkniefna hafi ekki fleiri fylgikvilla (ókosti) en efnin sjálf. af völdum kannabisefna aukast ef áfengis er neytt samhliða. Ópíöt (morfín og skyld efni) hafa verið þekkt í meira en tvo tugi alda í ASíu og verið notuð sem lyf. Uppspretta þeirra er ópíumvalmúi (Papaver somniferum), sem rækt- aður er víða um lönd, en einkum í Austurlöndum nær (Tyrklandi) og fjær (Burma, Laos og Taílandi). Öpíumreykingar náðu vinsældum í Austurlöndum á 18. öld, en í Evrópu og Ameríku tíðkast þær nær eingöngu meðal innflytjenda frá Asíulöndum og S-Ameríku. Morfín var einangrað úr hráópíum og framleitt hreint í upphafi nítj- ándu aldar. Morfín og skyld efni eru kröftugustu verkjalyf sem völ er á. Auk verkjastillingar valda þau vellíðan, eru róandi og svefn- framkallandi. Afleiða morfíns, heróín var þróað sem lyf sem átti að taka morfíni fram. Heróín er ólöglegt ávanaefni sem hefur vald- ið verulegu heilsutjóni og afbrota- bylgju á Vesturlöndum. Ávanaefni sem fundin voru upp á Vesturlöndum Áfengi var róandi lyf og svefn- lyf, eins langt aftur og sögur ná. Það er mikið notað sem „félagsleg smurolía" og verkar verkjastill- andi. Trúlega mætti líta á Evrópu sem heimaálfu áfengisgerðar og notkunar. (Sbr. Hávamál.) Félags- og heilbrigðisvandamál auk allra afbrota sem tengjast áfengisneyslu eru himinhrópandi í vestrænum heimi. Öll önnur ávanaefni ættuð frá Vesturlöndum eru misheppnuð lyf sem svarti ávanaefnamarkaður- inn hefur fært sér í nyt. Líkt heróíni (sjá framar) fæddist amfetamín í lyfjarannsóknum. Am- fetamín er örvandi efni sem gerir okkur betur vakandi og eykur ein- beitingu. Sumir finna fyrir vellíð- unarkennd. Það er mjög ávana- bindandi. Það var talsvert notað sem lyf á árunum 1940-65 en um 1970 stöðvuðust ávísanir lækna á amfetamín, því það hafði of marg- ar aukaverkanir. Það er hættulegt ávanaefni. Díma er afleiða amfetamíns og nýliði í hópi harðra ávanaefna. Fyrst var sótt um einkarétt á dímu sem geðlyfi árið 1914. Hún átti að auka samskiptafærni geð- sjúkra. Hún var notuð sem slík í Bandaríkjunum á árunum milli 1960-70 en reyndist ófullnægjandi til lækninga. Díma er því úrelt geðlyf sem hoftónlistarbylgjan House á sér einar tólf útlistanir í hinni Ensk-íslensku orðabók Arn- ar og Örlygs sem gefin var út í Reykjavík árið 1984. House music (hoftónlist) finnst ekki í þessari bók en house party (hofhátíð) er sagt „partí sem stendur yfír í nokkra daga (oft yfir helgi)“. Landnámsmennirnir okkar blót- uðu goðin í hofum sínum og svall- veislur þeirra stóðu í nokkra daga. blés nýju lífi í. Hratt vaxandi dímunotkun veldur eðlilega ugg á Vesturlöndum. Lýsergíð fannst við lyfjarann- sóknir árið 1938. Það var notað af læknum, sálfræðingum og skáldum á árunum 1950-60. Því var jafnvel beitt til lækninga. Alvarlegar aukaverkanir bundu enda á feril lýsergíðs í læknisfræði. Það veldur ofskynjunum, hefur psýkedelíska verkun og hefur verið notað sem ávanaefni. Það getur hugsanlega valdið/útleyst geðveiki. Englaryk hefur verið notað sem svæfingarlyf fyrir dýr en menn hafa misnotað það sem ávanaefni. Það veldur langvarandi geðrænum breyting- um og jafnvel geðveiki. Afar trú- legt verður að telja að fleiri mis- heppnuð lyf eigi eftir að verða að ávanaefnum. Hver eru áhrifin á heilann - Hvers vegna notum við þau? Losun dópamíns í stýrikerfi ávana framkallar vellíðunarkennd (euphoria), og er sameiginleg verkun allra ávanaefna. Af um- fangi ávanaefnaneyslu í vestræn- um heimi hljótum við að spyrja okkur þeirrar spurningar: Líður okkur virkilega svona illa? - Vímu- efni breyta gjarnan skynjun okkar á umhverfinu og viðbrögðum við því. Sum þessara efna verka örv- andi og geta aukið afköst tíma- bundið. Önnur verka slævandi og svefnframkallandi. Ávanaefni valda fráhvarfí, samsafni hvim- leiðra upplifana eða einkenna sem koma fram þegar neyslu þeirra er hætt. Áframhaldandi notkun efnis- ins bægir fráhvarfi frá og stuðlar að langvinnri neyslu. Það tók manninn tugi alda að finna og læra að nota þau. Þetta eru glúrin efni og slungin söluvara. Arðsemi verslunar með þessi efni er svo mikil að framboð þeirra er gríðar- legt. Ávanaefni eru erfið við að eiga Fyrir tilstilli nútíma verslunar- og flutningatækni, eru þeir vand- meðförnu gleðigjafar sem gjörvallt mannkyn hefur sankað að sér í aldanna rás, allir komnir á borð Vesturlandabúa. Stjórnvalds- ákvarðanir, framboð og eftirspurn stýra verðlagi á ávanaefnum. Kröftugar frumhvatir stýra þess- um markaði. Hagnaðarvon og fljótfærnisleg hamingjuleit eru vatn á myllu framleiðslu, dreifing- ar, sölu og neyslu allra ávanaefna, löglegra sem ólöglegra. Sögulegar hefðir hvers lands hafa ráðið því hvaða ávanaefni eru lögleg og hver ólögleg. (sjá töflu 1.) Slíkar ákvarðanir eru breytingum undir- orpnar. Stjórnvöld leitast við að draga úr tjóni af völdum hættuleg- ustu efnanna með því að banna þau alfarið. Sæst er á önnur ávanaefni (áfengi, tóbak) þótt reynt sé að draga úr umfangi neyslu þeirra með því að takmarka aðgang að þeim (aldurstakmörk, sérstakar verslanir) og með verð- stýringu (háum neyslusköttum). Enda þótt opinber tóbaks- og áfengissala dragist saman við þetta, er ekki þar með sannað að neyslan í landinu minnki. Smygl og heimagerð á efnunum kemur ekki fram í opinberum tölum. ísland takmarkar áfengisfram- boð og sölu nokkuð umfram það sem tíðkast í öðrum löndum og beitir hærri neyslusköttum. Land- aneysla unglinga er þekkt vanda- mál. Brugg og heimagert áfengi er uppistaðan í áfengisneyslu fjórð- ungs þeirra sem neyta áfengis á íslandi. Bjórinn var á íslandi áður en hann var leyfður árið 1989 enda þótt það hafi ekki komið fram í op- inberum tölum. Ávana- og fíkniefnastefna Is- lendinga og Bandaríkjamanna er keimlík en gjörólík þeirri hol- lensku. Bretar sitja þar mitt á milli. I nýlegri skýrslu sem unnin var fyrir landlæknisembættið er því haldið fram að ólíkar stjórnar- stefnur í ávana- og fíkniefnamálum ráði litlu um heildarneyslu ólög- legi’a ávanaefna. Þessi ályktun var studd eftirfarandi rökum: 1. Notkun kannabisefna er áþekk í Hollandi, Bretlandi og Bandaríkjunum. Hún fer vaxandi í öllum þessum löndum. 2. Heróínneysla er svipuð í Hol- landi, Bretlandi og Bandaríkjunum og fylgir alþjóðlegri uppsveiflu. 3. Neysla á kókaíni fer vaxandi í heiminum. Hún er áþekk á meðal skólafólks í Hollandi, á Bretlandi og í Bandaríkjunum, en meðal full- orðinna er hún trúlega almennust í Bandaríkjunum. 4. Dímu- og amfetamínnotkun er almennari meðal bandarískra skólabarna en hollenskra. I báðum löndum vex hún greinilega. Niðurlag Margsannað er að bönn eru ekki til neins meðan fólkið okkar vill ekki fara eftir þeim. Áfengisbann- árin í Bandaríkjunum (1919-1933) og á íslandi (1912-1922) sýndu að ógjörningur var að útrýma áfeng- inu. Reynsla margra landa sýnir að ólöglegum ávanaefnum verður heldur ekki útrýmt. Vaskasta framganga tollþjónustu og ávana- efnalögreglu á Vesturlöndum kem- ur aðeins 5-10% ólöglegra ávana- efna í hendur yfirvalda. Oftrú á strangan lagabókstaf og fram- fylgni hans er slæm, þegar fengist er við svarta ávanaefnamarkaði. Slík trúarbrögð hafa alvarlega ókosti: Glæpahneigð vex, kostnað- ur við löggæslu margfaldast og heilsufari ávanaefnaneytenda (áa) hrakar. Við verðum því að gera þær kröfur til stjórnvalda að baráttan gegn notkun og skaðsemi ávana- og fíkniefna hafí ekki fleiri fylgi- kvilla (ókosti) en efnin sjálf. Auk þess verður almenningur að gera sér ljóst að án þátttöku hans í þessari baráttu er um óleysanleg- an vanda að ræða. Látum af for- dómum, vöndum uppeldi barna okkar, tökumst í hendur og ráð- umst að rót vandans sem er fólg- inn í ístöðuleysi, neyslusemi, nautnaþrá og vanlíðan okkar sjálfra. Hvað skyldi valda þeim? Björn er barnalæknir og Matthías er aðstoðarlandlæknir. Flokkur og heiti ávanaefnis Notkun Lögleg ■ Áfengi (etanól) bjór, léttvín, brennd vín, líkjörar, kokteilar * tóbak (nikótín) sígarettur, píputóbak, munntóbak (skro), neftóbak ■ koffín kaffi, te, kakó, svartir gosdrykkir, súkkulaði Ólögleg - mjúk ávanaefni (tetrahýdrókannabínól) ■ hass Reykt, tuggin, borðuð í geimköku (space cake). ■ maríhúana drukkin í vatns-/mjó!kursoði (bhang/bahang eða - hörð ávanaefni ganja) ■ heróín sogið í nef („snorting”), sprautað undir húð („skin- ■ kókaín (coke) popping”) og f æð („mainlining") sogið í nef, reykt (crack-cocaine), sprautað undir húð ■ amfetamín (speed) og í æð reykt, tekið í nef, sprautað í æð eða undir húð ■ dfma** Hugmynd að þessu til inntöku(duft /töflur) nýyrði kom við rýni í efnafræðilega töflur, hylki eða mixtúra (drykkur) til inntöku skammstöfun dfmu: MDMA; 3,4 töflur til inntöku metýlendíoxýmetýlamfetamín. Lyfhrif þess eru athafnasöm víma (dínamíts/dínamós - vfma). Díma finnst ekki í orðabók Menningarsjóðs. Díma er sett í töflur og vökva (E-töflur og vökvi). (ecstacy) ■ lýsergíð (LSD, sýra) ■ englaryk (PCP, phencyclidine) reykt Matthías Halldórsson

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.