Morgunblaðið - 09.07.2000, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 9. JÚLÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
h
Morgunblaðið/Guðni Einarsson
Laxalúsin situr fyrir sjóbirtingi og laxi sem gengur úr ánum. Vísindamenn ná mörgum sjóbirtingum sem flýja aftur upp í árnar til að losna við lúsina. Lýs á hverjum fiski geta skipt hundruðum.
Villtir laxfiskar í hœttu
Margir staöbundnir stofnar villtra
laxfiska eru nú útdauöir eða í út-
rýmingarhættu, aö sögn skoskra
vísindamanna. Guðni Einarsson
heimsótti Vestur-Skotland þar
sem lax og sjóbirtingur er viö þaö
aö hverfa úr mörgum ám.
/
ASTÆÐUR hnignunar villtu laxfiskastofnanna í Vest-
ur-Skotlandi eru líklega margþættar. Breyttar að-
stæður í sjó, á landi og í lofti, mengun, verklegar
framkvæmdir og önnur mannanna verk eiga öll sinn
i þátt í því margslungna samspili sem ógnar villtu
laxfiskunum, þ.e. laxi og sjóbirtingi.
Höfundur þessarar greinar fór nýlega til Skotlands í boði
Norður-Atlantshafslaxasjóðsins (North Atlantic Salmon Fund)
til að kynna sér starf tveggja fiskvemdarsamtaka (Fisheries
Trusts) í tveimur héruðum Vestur-Skotlands. Nú eru fimm slík
samtök starfandi í Vestur-Skotlandi og hafa það hlutverk að afla
upplýsinga um viilta stofna laxfiska og stuðla að aðgerðum þeim
til yerndar.
A þessum slóðum hefur verið byggt upp afkastamikið fiskeldi á
undanfömum tveimur áratugum. A sama tíma hefur villtum lax-
fiskastofnum hnignað og óttast menn að samhengi sé þar á milli.
Lúsin ógnvaldur
Talið að 98% af lífmassa Atlantshafslax um þessar mundir séu
eldisfiskur. Víða í Norður-Evrópu er laxeldi stundað í næsta ná-
grenni við náttúruleg heimkynni villtra laxfiska. Hafa menn vax-
andi áhyggjur af slæmum áhrifum fiskeldisins á villtu laxfiska-
stofnana. Beinast áhyggjumar ekki síst að áhrifum laxalúsar,
sem gjarnan fjölgar úr hófi í sjókvíum laxeldisstöðva.
Laxalúsin leggst á gönguseiði lax og sjóbirtings þegar þau
ganga til sjávar. Sjóbirtingsseiðin flýja sum aftur upp í ámar til
að losna við lúsina, en hún á sér ekki langa lífdaga í fersku vatni.
Laxaseiðin virðast hins vegar streitast við að komast út á haf, oft
svo hlaðin af lús að þau eiga sér enga framtíðarvon.
Seiðatalningar í ám í vestanverðum Hálöndum Skotlands sýna
að laxfiskaseiði finnast ekki lengur í mörgum smærri ám og finn-
ast einungis á afmörkuðum stöðum í öðmm. I allar þessar ár
gekk lax reglulega allt til loka 9. áratugarins.
flukin samvinna
Skoskir líffræðingar, sem starfa hjá fiskvemdarsamtökunum í
Lochaber og Wester Ross í Skotlandi, binda vonir við að aukin
samvinna veiðiréttarhafa, stangveiðimanna og annarra sem hafa
hagsmuna að gæta af villtum fiski, við fiskeldismenn og stjóm-
völd geti orðið til þess að bjarga því sem bjargað verður. Meðal
annars eru uppi ráðagerðir um að reisa seiðaeldisstöð þar sem al-
in verði seiði staðbundinna stofna sem taldir em í útrýmingar-
hættu. Þannig verði unnt að varðveita arfgerð fiskistofna sem
hafa um langan aldur lagað sig að aðstæðum í tilteknum ám.
Fjöldi flóttafiska
Bresk dagblöð hafa fjallað töluvert mikið um eldislax sem
sloppið hefur úr haldi. Til dæmis birtu bæði Daily Telegraph og
dagblaðið The Herald í Glasgow fréttir af því hinn 6. júní sl. að
fyrstu fimm mánuði þessa árs hefðu 395 þúsund eldislaxar slopp-
ið úr skoskum eldisstöðvum. A forsíðu The Herald var því haldið
fram að eldislaxar sem slyppu úr skoskum fiskeldisstöðvum
væra nú fjórfalt fleiri en villtir laxar sem veiddust. Vitnað var í
yfirlýsingar umhverfisvemdarsamtakanna Friends of the Earth
í Skotlandi og einnig samtök stangveiðimanna, Salmon and Trout
Association, vegna áforma skosku heimastjórnarinnar um sam-
ráð um aðgerðir til að stuðla frekar að vemd villtu laxa- og
sjóbirtingsstofnanna, sem hafa minnkað ár frá ári undanfarið.
Fréttinni í The Herald var fylgt eftir í leiðara blaðsins þennan
sama dag. Þar var dregin upp heldur dapurleg mynd af stöðu
fiskeldisins í Skotlandi um þessar mundir og settar fram efa-
semdir um hvemig þessi atvinnuvegur gæti lifað af - og hvort
hann yfirhöfuð ætti skilið að lifa. Því er haldið fram að fiskeldið
njóti ofvemdar af hálfu skosku heimastjórnarinnar og erfitt sé að
skilja hvers vegna. Atvinnugreinin hafi komist upp með að
menga stóra hluta gmnnsævis í Hálöndunum og skosku eyjun-
um, að ekki sé talað um mikla notkun efna, til að bæta litaraft
fiskholdsins, og lyfja gegn fisksjúkdómum. Afraksturinn sé við-
bjóðslegt umhverfi sem gmnur leiki á að hafi átt þátt í að sýkja
skelfisk og gefi af sér fisk sem hvorki sé álitlegur né bragðgóður;
síst þegar hann sé borinn saman við glæsta villta laxa eða sjóbh-t-
inga. Hvatt er til meiri aðgátar við staðsetningu eldisstöðva og
hvatt til nýrra vinnubragða við fiskeldið. Þar er bent á að nokkrar
fiskeldisstöðvar á Orkneyjum séu famar að framleiða „lífrænt"
ræktaðan lax sem er sagður gómsætari en hefðbundinn eldislax.
Notkun lyfja sé takmörkuð og haft rúmt um fiskinn í kvíunum.
Það að eldislax sleppi úr eldisstöðvum er ekki bundið við Skot-
land eitt. Haft er eftir talsmanni skoskra stangveiðimanna í The
Daily Telegraph að 80 prósent laxa sem gangi í norskar laxveiði-
ár séu eldisfiskar og að í Eystrasalti sé einungis tíundi hver
veiddur lax af villtum stofni.
Hætta á erfðamengun
Því er einnig haldið fram í grein sem birtist í tímaritinu Nature
hinn 29. júní sl. að Atlantshafslax, sú laxategund sem helst er al-
in, sleppi oft úr fiskeldisstöðvum. Ailt að því 40% af laxi sem veið-
ist í Norður-Atlantshafi sé ættaður úr fiskeldisstöðvum. Þannig
skapist hætta á að fiskeldi geti geti leitt til erfðamengunar á villt-
um stofnum. Höfundar greinaiinnar segja að sterkari vísbend-
ingar séu að koma fram um að eldislaxar kunni að parast við ein-
staklinga af villtum laxastofnum og breyta þannig arfgerð villtra
stofna Atlantshafslax sem hver um sig hefur lagað sig að hrygn-
ingarstöðvum sínum. Slík erfðablöndun gæti hraðað hnignun
margra staðbundinna laxastofna, sem þegar eigi í vök að veijast.
Samkvæmt skýrslu Norður-Atlantshafslaxasjóðsins flutti
Norðmaðurinn dr. Bror Jonsson, sem starfar hjá norsku
náttúrurannsóknastofnuninni NINA, erindi á ráðstefnu Alþjóða-
hafrannsóknastofnunarinnar og NASCO í Bath 1997. Þar greindi
hann frá athugunum á samskiptum villtra laxa við eldislaxa í
norskum ám. Rannsóknir hans sýna að eldislaxar séu ekki jafn
hæfir og villtir laxar að lifa af í náttúmnni. Hrygnur eldislaxa
geri færri riðaholur, eða hrygningarholur, hrygningartími þeirra
sé styttri, þær loki riðaholum verr en villtar hrygnur og tæmi sig
síður af hrognum. í niðui'stöðum Jonssons segir m.a. að laxar
sem ættaðir séu úr eldisstöðvum gangi seinna í árnai- en villtir
laxar í sama stærðai'fiokki, hafi verri æxlunarhæfileika, einkum
hængarnir, og meiri óvissa ríki um lífslíkur afkvæmanna.
Fiskeldi
í örum vexti
Fiskeldi hefur vaxið ört í Skotlandi
undanfama tvo áratugi. Það er
mikilvæg atvinnugrein í dreifbýl-
inu, cinkuni við norður- og vestur-
ströndina. í ráðgefandi minnisblaði
um sjöeldi og umhverfið, sem
skoska heimastjórnin hefur gefið út
(http://www.scotland.gov.uk/
Iibrary2/doc06/mff-24.htm), er
ýmsan fróðleik að finna.
Tvær meginstoðir fiskeldisins
eru sjókvfaeldi og ræktun á skel-
fiski. Einnig eru seiðaeldisstöðvar á
landi sem framleiða laxaseiði.
Samkvæmt fyrmefndu riti eru
um 330 laxeldisstöðvar, sem ala
fisk í sjókvfum, og 360 skeldýra-
eldisstöðvar í Skotlandi. Auk þess
em nokkrar stöðvar sem ala lúðu,
sjóbirting, þorsk og sandhverfu.
Nær allt, sjókvíaeldið er stundað á
gmnnsævi við vesturströndina og
eyjarnar þar fyrir utan.
Laxeldið er burðarásinn í fiskeld-
inu og hefur aukist hratt á undan-
fömum árum. Þannig jókst fram-
lciðslan úr 32 þúsund tonnum árið
1990 í 110 þúsund tonn árið 1998.
Þessi framleiðsluaukning varð
bæði vegna fjölgunar stöðva og
Morgunblaöiö/Guðni Einarsson
Sjókvíar í Loch Ewe við vesturströnd Skotlands.