Morgunblaðið - 09.07.2000, Side 24

24 SUNNUDAGUR 9. JÚLÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Heimilisfólkið á Steinsstöðum í Öxnadal 1886. Mynd úr safni Henry La-
bonnes í Collections de Géographie BnF/Cartes et Plans. Frá hægri
Stefán Jónsson fyrrv. alþingismaður en kona hans Rannveig Hallgríms-
dóttir (systir Jónasar) er þá látin. Þá eru Stefán Bergsson bóndi, kona
hans Þorbjörg Friðriksdóttir, börn þeirra og vinnufólk.
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Ungar stúlkur í Reykjavík 1891: Þóra Friðriksson, Ingibjörg Eiríksdótt-
ir og Elísabeth Zimesen. August Gratzl tók myndina, sem er varðveitt í
Þjóðminjasafni Islands.
seau í leiðangri Jeromes Napoleons 1856. Kopía eftir upprunalegri
glerplötu í Photothéque musée de I’Homme í París.
Henry Labonne tók hér 1886 fjölda mynda sem ekki hafa birst fyrr.
Bærinn Galtalækur í Rangárvallasýslu. Mynd úr safni Landfræðifélags-
ins BnF/Cartes et Plans í París.
ísland í
sjónmáli
allt frá
1845
kalla í þar sem dagurinn sé endalaus
á sumrin. Hann hafi reynt að vinna í
dimmu fjóshorni en á hverju augna-
bliki gat birst forvitið andlit enda
aldrei hægt að læsa dyrum á íslandi
því þar þekkist ekki læsingar. Þrátt
fyrir miklar framfarir í ljósmynda-
tækni minnir þetta á athugasemdir
Des Cloizeaux fjörutíu árum fyrr en
báðir eiga við sömu birtuvandamálin
að stríða við Ijósmyndun sína.
Æsa segir áberandi að Labonne
hafi alltaf verið að leita að því já-
kvæða á Islandi og hjá Islendingum
meðan margir aðrir ferðamenn sem
voru hér á sama tíma voru neikvæð-
ir í garð Islendinga, töluðu um hvað
þeir væru skítugir og lúsugir. Hann
var að leita að því jákvæða, myndaði
fallegasta húsið á landinu, sýslu-
mannssetrið á Kornsá í Vatnsdal og
eina tréð á Akureyri fyrir framan
Laxdalshúsið. Þegar hann ljós-
myndaði íslendinga var það fólk
sem hann var í góðu sambandi við.
Skondið er að í Kalmarstungu ætl-
aði hann, til að spara glerplöturnar,
að taka mynd af öllum stúlkunum á
bænum saman en heimasæturnar
vildu ekki láta mynda sig með
vinnukonunum. Myndirnar tvær eru
þó bráðskemmtilegar.
Myndir Henrys Labonnes sem til
eru birtast flestar í bók Æsu, Island
í sjónmáli og hluti þeirra var lánað-
ur á sýninguna í Hafnarborg. Æsa
segir að erfiðara sé orðið að fá að
handfjatla sumar þessara mynda og
þær þyki of illa farnar til að vera
lánaðar úr húsi. En landfræðifélagið
lánaði þó 28 frumkópíur á sýning-
una á Islandi.
Labonne var læknir og lyfjafræð-
ingur og hann var líka rithöfundur
og skrifaði þó nokkuð margar bæk-
ur og ótal greinar um Island í blöð
og tímarit. Hann segir frá því í
skýrslu sem Æsa fann í franska
þjóðskjalasafninu að hann hafi hald-
ið fyrirlestra um Island í meira en
30 borgum í Frakklandi. Þannig að
hann hefur verið gífurlega afkasta-
mikill. A þessum tíma var gjarnan
efnt til fyrirlestra í landfræðifélög-
unum sem voru fín félög er mennta-
fólk og betri borgarar sóttu. Hann
var líkagóður ljósmyndari og mikill
áhugamaður um ljósmyndir því
hann var formaður ljósmynda-
klúbbs í París. Það var hann sjálfur
sem gaf myndir sínar til landfræði-
félagsins og gekk frá þeim.
Franskar myndir
skapa ímyndina
Hvar koma þessar myndir Frakk-
anna, sem Æsa hefur verið að finna
og okkur gefst nú færi á að sjá, inn í
sögu ljósmyndunar á Islandi? I
fyrsta lagi tóku Frakkar fyrstu ljós-
myndirnar á Islandi. Það eru
Reykjavíkurmyndimar tvær frá
1845 og hafa auk þeirra verið fleiri.
Síðan voru engar ljósmyndir teknar
fyrr en 1856, sem fyrr er sagt. Úr
því fóru að koma fleiri íslenskir og
erlendir ljósmyndarar og eftir 1890
hafa líklega flestir sem komu með
frönsku eftirlitsskipunum verið með
myndavélar og þá fóru menn að
taka ljósmyndir almennt.
Æsa bendir á að Þjóðminjasafnið
á íslandi eigi mjög fallega ljós-
myndasyrpu eftir André Petitjean
sem var ungur liðsforingi á eftirlits-
skipi sem kom hingað árið 1893 og
hélt myndum sínum saman sjálfur.
Á gamals aldri lagði hann svo fyrir
að þessar myndir ættu að fara til ís-
lands og þær vom gefnar til Islands
fyrir milligöngu Amy Engilbérts
fyrir nokkrum árum. Það er greini-
legt að Petitjean hefur borið sterkar
tilfinningar til Islands. Myndir hans
bera þess merki. Hann var hér ekki
nema eitt sumar en hann hefur haft
góðan tíma í Reykjavík og hefur
augljóslega haft auga fyrir
skemmtilegum sjónarhornum.
Hann tók margar myndir, bæði yfir-
litsmyndir og af fólki og götulífi í
Reykjavík. Á þessum tíma var orðið
hægt að taka myndir á hreyfingu
eins og t.d. á þessari þekktu mynd
hans af konunum að koma í roki úr
Dómkirkjunni árið 1893. Æsa bend-
ir á að í hans myndum sjáum við í
fyrsta sinn í þessum íslandssyrpum
frönsku íslandssjómennina. En svo
virðist sem þeir Frakkar sem voru
að taka myndir á undan honum hafi
engan áhuga haft á að að mynda þá
enda voru fiskimennimir bara ein-
hverjir aumir Bretónar og Flandr-
arar sem enginn hafði áhuga á. En
saga Pierres Lotis um Pécheur
d’Islande sem út kom um 1880 og
varð gífurlega vinsæl olli slíkri við-
horfsbreytingu til þeirra í Frakk-
landi að farið var að huga að þessum
Islandssjómönnum með því m.a. að
senda þeim læknishjálp með spítala-
skipum.
I umfjöllun Æsu koma fleiri
myndir við sögu, svo sem ljósmynd-
ir úr leiðangri H.G. Laneelins árið
1892. Þá var gerður út heilmikill
leiðangur til Jan Mayen. Henry Ga-
ston Lancelin var liðsforingi á eftir-
litsskipi, hann var fyrst og fremst
sjómælingamaður og kortagerðar-
maður og tók ljósmyndir mikið með
það í huga að nota þær þegar heim
væri komið. Hann tók því myndir af
ströndinni, svo sem í Dýrafirði, en
hann tók líka myndir í Reykjavík.
Til dæmis er í bók Æsu skemmtileg
mynd hans úr Forngripasafninu og
mynd af krossunum yfir frönsku
leiðunum í kirkjugarðinum við Suð-
urgötu. Myndir hans sem Æsa fann
og varðveittar eru í landfræðifélag-
inu í París eru birtar í bók hennar.
í þessum leiðangri voru tveir
merkir náttúrufræðingar; Georges
Pouchet og Charles Rabot sem
stunduðu mest rannsóknir á sjávar-
lífinu en það kemur fram að þeir
tóku líka myndir sem ekki hafa
fundist. Pouchet vitum við að kom
oftar til íslands. Af myndunum virð-
ist sem þeir Frakkar sem komu með
eftirlitsskipunum hafi verið mest við
Vesturland og í Reykjavík enda
voru höfuðstöðvar eftirlitsskipanna
sem fylgdu flotanum þar. Þar lágu
þau og sigldu svo kringum landið.
Ef skipin voru tvö fór annað oft út af
Suðaustur- og Austurlandi.
Á eftirlitsskipinu 1891 var ljós-
myndarinn Gatzl sem tók mjög
skemmtilegar myndir af þremur fin-
um stúlkum í Reykjavík; Þóru Frið-
riksson, Ingibjörgu Eiríksdóttur og
Elisabeth Zimsen. Hann var austur-
rískur liðsforingi þótt hann kæmi á
frönsku eftirlitsskipi. Æsa kann
skýringu á því. Ástæðan fyrir því að
hann var á þessu franska herskipi
var sú að þeir voru á leið til Jan
Mayen en Austurríkismenn höfðu
sett þar upp veðurathugunarstöð.
Þetta fann hún í skýrslum í skjala-
safni flotans og á þjóðskjalasafninu
og sá það í fréttum af norðurslóðum
í dagblöðunum frá þessum tíma.
Frakkar voru orðnir eftirbátar
Breta og Norðmanna á norðurslóð-
um og voru því eitthvað að reyna að
ferðast um þessi svæði. Þeir vildu
leggja áherslu á að vera með í al-
þjóðlegri samvinnu sem þá var hafin
um rannsóknir á norðurslóðum,
bæði um veðurathuganir, hafrann-
sóknir, segulmælingar o.fl. Til dæm-
is var Gratzl með sérstök tæki frá
Austurríki til að gera segulmæling-
ar við Jan Mayen. En hann kom hér
við og tók myndir og þær myndir er
að fmna í Þjóðminjasafninu á Isl-
andi vegna þess að hann hefur gefið
þessum stúlkum myndirnar.
Kannski mætti finna fleiri af mynd-
um hans í Austurríki.
Þessar ljósmyndir frönsku ljós-
myndaranna á Islandi á síðari hluta
19. aldar gefa okkur innsýn í horfinn
heim. í inngangi Æsu Sigurjóns-
dóttur að bókinni „ísland í sjónmáli.
Franskir ljósmyndarar á Islandi
1845-1900, Photographes francais
en Islande" sem JPV Forlag hefur
gefið út í samvinnu við Þjóðminja-
safn íslands segir m.a.: „Saga ljós-
myndunar á 19. öld er, eins og Ijós-
myndasaga margra annarra landa,
lítt þekkt og brotakennd. Markmið
þessarar bókar er að kynna ljós-
myndir Frakka frá Islandi, setja
myndir þeirra í samhengi við það
sem þá var að gerast í ljósmyndun
hverju sinni og sýna fram á tengsl
ljósmyndunar, vísindarannsókna og
atvinnulífs.“ í samtali berst í tal að
athyglisvert sé hvernig þessir er-
lendu ljósmyndarar sáu landið og
landann og að við sjáum svo landið
aftur með þeirra augum. „Frakkar
voru svo mikið á ferðinni hingað til
íslands á 19. öldinni og þeir eiga
stóran þátt í því hvaða mynd við höf-
um af Islandi á 19. öld. Þá er ég
fyrst að tala um myndirnar sem
Mayers teiknaði í Gaimards-leið-
angrinum árið 1936. Þær hafa auð-
vitað skapað ákveðna hugmynd um
hvernig við sjálf sjáum Island á 19.
öld. Svo koma frönsku ljósmyndar-
arnir í kjölfarið og þeirra myndn-
sýna okkur hvernig þeir sáu landið
og Islendinga. Þeir voru auðvitað
fyrst og fremst að afla heimilda þeg-
ar þeir komu fyrst. Margir þeirra
voru vísindamenn eins og sá fyrsti,
Des Cloizeaux, sem var fyrst og
fremst að skrásetja. Þeir sem komu
með eftirlitsskipunum vora líka
flestir að festa á filmu staði sem þeir
höfðu viðkomu á. Má þar nefna
myndimar sem vora teknar árið
1858 á eftirlitsskipinu Artémise.
Þær voru beinlínis teknar í þeim til-
gangi að sýna þær flotamálaráð-
herra þegar heim væri komið. Skip-
herrann Véron á Artemis sem
kemur mikið við sögu á þessum ár-
um segir frá því að um borð sé liðs-
foringi sem sé að taka myndir og
hann muni geta sýnt ráðherra þess-
ar myndir þegar þeir komi heim til
Frakklands um haustið. Hann talar
einnig um það að myndirnar geti
komið til gagns sem hjálpartæki við
kortlagningu á strandlengjunni,
eins og þeir voru á þessum árum
farnir að gera. Þeir voru að gera
kort af Grundarfirði og strandlengj-
unni frá Grundarfirði og inn Breiða-
fjörðinn inn í Kolgrafarfjörð og á
fleiri stöðum. Auðvitað voru það út-
gerðarmennirnir frá Dunkirk sem
þrýstu á skipherrana um að vinna
þessi kort sem skiptu þá svo miklu
máli við veiðarnar. Þeir tóku mann-
lífsmyndir á þessum stöðum og það
kemur í ljós að á eftirlitsskipunum
höfðu þeir fyrst og fremst samskipti
við embættismenn og úti á landi
sýslumenn, kaupmenn og presta.
Sólmyndirnar verðmætastar
Nú er kominn tími til að spyrja
Æsu um tildrög þess að þessar
frönsku myndii- eru komnar á sýn-
ingu á Islandi og í bók.
„Eg var búin að vera að vinna í
þessum myndum nokkuð lengi. Eg
hafði verið í sambandi við Ingu Lára
Baldvinsdóttur á Þjóðminjasafninu
og að hennar beiðni m.a. skrifað
grein um ljósmyndatökur Frakka á
Islandi í History of Photography,
fræðirit um ljósmyndun. Mig lang-
aði mikið til að safna þessum mynd-
um saman og til að geta sýnt þær á
íslandi. Hafði ekki notað nema örfá-
ar af þessum myndum með grein-
inni í History of Photography. Mér
fannst semsagt að það gæti verið
skemmtilegt verkefni að safna þess-