Morgunblaðið - 22.10.2000, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 22. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BJÖRN INGIHRAFNSSON || bingi@mbl.is
Hreyfing íslenskra rithöfunda í Danmörku á fyrri helmingi aldarinnar
Eyða í danskri
og íslenskri
bókmenntasögu
Vísindamaðurinn
NAFN: Jón Yngvi Jóhannsson, f. 1972.
FORELDRAR: Valgerður Jónsdóttir kennari, f.
1950, og Jóhann Jóhannsson, framkvæmda-
stjóri Útlendingaeftirlitsins, f. 1948.
MAKI: Sigþrúður Gunnarsdóttir íslenskufræó-
ingur, f. 1971.
BÖRN: Valgerður, f. 1993, Silja, f. 1998, og
Steinunn, f. 1999.
MENNTUN: Grunnskólapróf frá Grunnskólanum
á ísafirði 1988, stúdentspróf frá Menntaskól-
anum við Hamrahlíð 1992, BA-próf í almennri
bókmenntafræði og íslensku frá Háskóla ís-
lands 1995, MA-próf í íslenskum bókmenntum
frá HÍ 1998. Stundar nú doktorsnám i norræn-
um bókmenntum viö Kaupmannahafnarháskóla.
LEIÐBEINANDI: Hans Hertel, prófessor við
Institut for nordisk filologi, Kaupmannahafnar-
háskóla.
OSKAVERKEFNI
hvers bókmennta-
fræðings er að finna
gat í bókmenntasög-
unni; eitthvað sem
hefur vantað og alls
ekki verið sinnt. Dansk-íslenskar
bókmenntir hafa eiginlega ekkert
verið skoðaðar sem heild. Einstak-
ir höfundar og einstök höfundar-
verk hafa verið rannsökuð, en
aldrei hefur verið kannað hvernig
danskt umhverfi mótaði þessa bók-
menntahreyfingu og hvernig það
mótaði höfunda að tjá sig á öðru
tungumáli en móðurmálinu."
Þannig mælir Jón Yngvi Jó-
hannsson, 28 ára doktorsnemi í
norrænum bókmenntum, þegar
hann er beðinn að segja frá til-
drögum þess að hann tók sér á
hendur að rannsaka verk íslenskra
rithöfunda í Danmörku 1905 til
1950 og ekki síður viðtökur þar í
landi við verkum þeirra. Rann-
sóknir Jóns Yngva á þessum mála-
flokki hófust þegar hann stundaði
meistaranám í íslenskum bók-
menntum fyrir nokkrum árum og
hefur hann sótt Kaupmannahöfn í
rfki Dana nokkrum sinnum meðan
á rannsókninni hefur staðið til að
afla heimilda og vinna úr þeim á
söguslóð.
„Önnur ástæða fyrir þessu verk-
efnavali er líklega faglegri en hin,“
segir Jón Yngvi: „Þegar ég var við
nám í almennri bókmenntafræði
þurfti ég að kynna mér helstu
kenningar sem þá voru ofarlega á
baugi úti í heimi. Segja má að þá
hafi verið að ryðja sér til rúms það
sem kallað hafi verið eftirlendu-
fræði (e. postcolonial studiesj. Ég
fór að velta því fyrir mér hvað í ís-
lenskum bókmenntum ætti sér við-
líka skírskotun og kanna mætti
með gleraugum eftirlendufræðinn-
ar. Þá blasir þessi hreyfing ís-
lenskra rithöfunda við.“
Skemmtileg
mótsögn
Jón Yngvi segir að við nánari
rannsókn hafi sú skemmtilega
mótsögn blasað við að umrædd
bókmenntahreyfing verði til um
það leyti sem íslendingar séu að
sækja stjórnarfarslegt sjálfstæði í
hendur Dana. Það sé merkilegt að
í eina skiptið sem íslendingar
skrifi á dönsku - séu m.ö.o. ekki
þýddir af íslensku - sé þjóðin á
sama tíma á lokaspretti harðrar
sjálfstæðisbaráttu.
Rannsóknina hóf Jón Yngvi á
því að taka sér ferð á hendur til
Kaupmannahafnar, þar sem hann
þræddi skjala- og bókasöfn um
nokkurra vikna skeið og vann úr
heimildum. Notadrýgst varð hon-
um heljarmikið safn Gyldendal-
bókaútgáfunnar, ekki síst veglegt
úrval þess af ritdómum um Gunn-
ar Gunnarsson.
„Viðtökur danskra við verkum
íslensku rithöfundanna voru mjög
miðlægar í meistaraprófsritgerð
minni á sínum tíma og það kom
sér vitanlega vel við upphaf rann-
sóknanna. Þá veitti leiðbeinandi
minn, Sveinn Skorri Höskuldsson
prófessor, mér einnig aðgang að
talsverðu af gögnum og ekki fór
síður mikill tími í lestur skáldverk-
anna, ekki aðeins á íslensku heldur
einnig dönsku. Ég þurfti auðvitað
að lesa þetta allt á dönsku, því ým-
islegt hafði sýnilega breyst í þýð-
ingu yfir á íslensku."
Síðast en ekki síst kveðst Jón
Yngvi hafa orðið að kynna sér
danskt bókmenntalíf og bók-
menntasögu á þessum tíma. „Ég
er auðvitað fyrst og fremst mennt-
aður í íslenskum bókmenntum og
því miður felur það ekki í sér
mikla þekkingu á bókmenntum
Norðurlandanna," segir hann.
„Algjört gósenland fyrir
viðtökurannsóknir"
„Fyrir um ári fór ég aftur til
Danmerkur og nýtti mér reynsl-
una af fyrri ferðinni þá. Þá reyndi
ég einnig markvisst að dýpka
skilning minn á dönsku bók-
menntalífi og ekki síður danskri
blaðaútgáfu á þessum tíma. Þetta
hafa nefnilega verið geysilega
merkilegir tímar; algjört gósen-
land fyrir viðtökurannsóknir. Þeg-
ar Gunnar Gunnarsson kemur
fyrst út í Danmörku eru gefin út
þar yfir 170 dagblöð. Að baki þeim
stóð miklu breiðari hópur fólks
heldur en seinna í sögunni, ekki
aðeins menntamenn heldur miklu,
miklu fleiri," segir Jón Yngvi enn-
fremur.
Danmerkurvera Gunnars Gunn-
arsson, Kambans, Jóhanns Sigur-
jónssonar og fleiri á fyrri helmingi
aldarinnar hefur lengi verið þekkt
stærð í íslenskri bókmenntasögu.
Jón Yngvi segir hins vegar að í
danskri bókmenntasögu sé hvergi
HÖFUNDARNIR
• JÓHANN SIGURJÓNSSON (1880-1919)
Bjó lengst af í Danmórku og reit einkum á danska tungu. Verk Jó-
hanns hafa verið kennd við nýrómantík, einkum leikrit hans, en þau
báru hróður hans víða um Evrópu. Þekktast var leikrit hans um
Fjalla-Eyvind (Bjerg-Ejvind og hans hustru) frá 1911. Það var þýtt á
islensku 1912 og gerð eftir því kvikmynd 1917.
Jóhann orti einnig Ijóð, bæði á islensku og dönsku. Ljóð hans Sorg
(1908-9) er einna frægast, en það er talið fyrsta óbundna Ijóð sem
samið var á íslenskri tungu.
• GUÐMUNDURKAMBAN (1888-1945)
Rithöfundur og leikstjóri sem lengst af bjó í Danmörku. Kamban
skrifaði nánast jöfnum höndum skáldsögur og leikrit, bæði á íslensku
og dönsku.
Þekktustu verk hans eru leikritin Hadda Padda (1914) sem seinna var
kvikmyndað, Vér morðingjar (1920) og Skálholt (1930-32).
Guðmundur féll fyrir morðingjahendi í lok scinni hcimsstyrjaldar.
Þar voru að verki danskir mcðlimir í andspyrnuhreyfingunni, en
Kamban töldu þeir hafa haft samúð með málstnð nasista.
• GUNNARGUNNARSSON (1889-1975)
Gunnar bjó í Danmörku 1907-1939 og var þá mikilvirkur höfundur og
skrifaði á dönsku. Vinsældir hans urðu miklar, ekki síst eftir útkomu
Sögu Borgarættarinnar 1912-14, cða Borgslægtcns historie, sem síð-
ar var þýdd yfir á islensku auk fjölmargra annarra tungumála og
kvikmynduð. Viðamesta verk Gunnars var án efa Fjallkirkjan, eða
Kirken pa berget (1923-28). Þar er um að ræða skáJdsögu með sjálfs-
ævisögulegu ívafi, en söguhetja hennar Uggi Greipsson þótti bera öll
einkenni höfundarins sjálfs.
vikið að þessum þætti. Hann segir
ástæðuna ekki aðeins þá að þeir
séu öllum gleymdir nú; þeir hafi
verið öllum gleymdir í fimmtíu ár.
„Það er algengur misskilningur
að Gunnar Gunnarsson hafi verið
skrifaður út úr danskri bók-
menntasögu. Það er einfaldlega
ekki rétt, hans hefur aldrei verið
getið í yfirlitsritum. Það stafar af
því að dönsk bókmenntasaga, rétt
eins og sú íslenska og aðrar
evrópskar, er mjög þjóðemissinn-
uð,“ heldur Jón áfram og telur þar
komna skýringuna á nánast hróp-
legri fjarveru þeirra rithöfundra
íslenskra sem vora þó mjög áber-
andi í bókmenntum Dana fyrr á
tíð.
Hann segir enda að þessi þjóð-
ernishyggja hafi vakið athygli sína
og doktorsverkefni hans snúi ekki
síst að henni og hvernig hún mótar
bókmenntaskilning og lestur.
Móteitur gegn firringunni
- nútímanum
„Viðtökur dansk-íslenskra bók-
mennta einkenndust mjög af því
að danskir gagnrýnendur voru að
reyna að bera kennsl á hið sér-
íslenska, oftast með skírskotun til
sögunnar, fornsagnanna og náttúr-
unnar. Menn sáu fyrir sér að þetta
hefði Island og Islendingar varð-
veitt meðan aðrar Evrópuþjóðir
hefðu glatað í hinu firrta samfélagi
nútímans. Af þessum sökum voru
þessir höfundar lesnir sem móteit-
ur nokkurs konar gegn firringunni
- nútímanum. Eins konar tengilið-
ur við söguna og hið lífræna sam-
félag sem evrópskir menntamenn
sérstaklega sáu fyrir sér að hefði
verið við lýði fyrir iðnbyltingu og
borgarmyndum - hvað þá tvær
heimsstyrjaldir," segir Jón Yngvi.
Hann segir að sér hafi komið
einna mest á óvart hvernig ákveð-
in orðræða um íslenskar bók-
menntir í Danmörku hafi orðið til
á þessum tíma.
„Ég held því fram að þessi orð-
ræða eigi rætur í hugmyndum um
þjóðerni, skilgreiningu dansks
þjóðernis ekki síður en íslensks,
og það sem kom mér svolítið á
óvart er að þessi orðræða er ekki
fyrir hendi þegar íslensku höfund-
arnir komu fram á sínum tíma.
Hún mótast hins vegar á fyrstu ár-
um tímabilsins, þetta 1912-1915.“
Meiri áhersla lögð á þjóðernið
Sem dæmi nefnir Jón að þegar
Fjalla-Eyvindur Jóhanns Sigur-
jónssonar kom út hafi miklu frekar
verið litið á Jóhann sem innfædd-
an og hann borinn saman við aðra
danska höfunda. í raun hafi því
verið fjallað um verkið eins og
hvert annað danskt leikrit, þótt
efnið hafi verið óvenjulegt og höf-
undurinn Islendingur sem skrifaði
á dönsku.
„Næstu árin þar á eftir breyttist
þetta og farið var að leggja mun
meiri áherslu á þjóðernið. Ég leyfi
mér því að halda því fram að á
þessum tíma hafi danskir mennta-
menn farið í auknum mæli að líta á
íslendinga sem sérstaka þjóð.
Þessa megi sjá merki í umfjöllun
um hina dansk-íslensku höfunda,"