Morgunblaðið - 24.10.2000, Page 39

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
ÞRIÐJUDAGUR 24. OKTÓBER 2000 39
Skólar á
lærdómsöld
BÆKUR
S a g n f r æ ð i
SKÓLALÍF
Starf og siðir í latínuskólunum á
íslandi 1552-1846 eftir Guðlaug
Rúnar Guðmundsson. 849 bls. Iðnú.
Reykjavík, 2000.
ÞETTA er undirstöðurit. Sagan
hefst við siðaskipti en endar tæpum
þrem öldum síðar þegar latínuskólinn
er fluttur frá Bessastöðum til Reykja-
víkur. í raun voru skólarnir aðeins
tveir, annar á Hólum, hinn í Skálholti.
Hólaskóli rann skeið sitt til enda um
aldamótin 1800. Skálholtsskóli fluttist
nokkrum árum fyrr að Hólavelli við
Reykjavík og þaðan að Bessastöðum.
Sé miðað við aðsetrin má ef til vill
segja að skólamir hafi verið fjórir,
það er álitamál. En þannig vill höf-
undur hafa það. Farið er nákvæmlega
ofan í hvert smáatriði sem við kemur
öllum þessum menntasetrum. Fyrst
er nokkurs konar almenn ferðalýsing.
Farið er með mikilli nákvæmni yfir
leiðir þær sem skólapiltar ferðuðust
að og frá skóla. Fjöldi ömefna kemur
fyrir í þeim leiðalýsingum. Langferðir
vora þá bæði erfiðar og hvergi nærri
hættulausar. Skólamir tengdust bisk-
upsstólunum. Því urðu bæði Vestfirð-
ingar og Austfirðingar að sækja Skál-
holtsskóla um langan veg. Hólaskóli
var fyrir Norðlendinga. Ríkismenn
skyldu kosta skólavist sona sinna. Fá-
tækir piltar nutu ölmusu. Hvergi ber
þó svo að skilja að örsnauðasti hluti
þjóðarinnar hafi haft aðgang að skól-
unum. Því fór auðvitað víðs fjarri.
Skólapiltar komu flestir frá heimilum
embættismanna. Færri frá bænda-
heimilum. Hagur skólanna réðst af
þjóðarhag á hveijum tíma. Og hann
var auðvitað bágur. Höfundur lýsir í
þaula húsaskipan á biskupsstólunum
og þar með vistarveram þeim sem
skólunum vora ætlaðar. Augijóst er
að hýbýli kennara og nemenda, sem
og annar aðbúnaður þeiira, hefur
aldrei verið með neinum glæsibrag,
heldur þvert á móti. En um annað
skólasetrið segir svo: »Húsakynni
skólans í Skálholti héldust að mestu
óbreytt frá því á dögum Gissurar Ein-
arssonar þar til skólahald var aflagt
1784. Skólahús og svefnskáli skólans
vora léleg torfhús, ókynt, þröng og
saggasöm.« Þegar svo hörmulega var
búið að ungmennum þeim, sem áttu
þó að verða fyrirmenn í landinu, má
nærri geta hvað hinum leið sem
minna þóttu verðir. Af sjálfu leiddi
þegar biskupsstólamir vora lagðir
niður að skólamir færa sömu leið.
Skólastarfið sjálft má þó hafa stað-
ið betur en ráða mátti af ytri búnaði.
»Með örfáum undantekningum,« seg-
ir höfundur, »er unnt að fullyi'ða að
menntun skólameistara og heyrara
hafi verið góð og staðist samanburð
við það besta sem tíðkaðist í þeim efn-
um við sambærilega skóla í Dan-
mörku, Noregi og Svíþjóð.« Starfs-
heiti skólastjóra og kennara virðast
hafa verið nokkuð á reiki. En um laun
þeirra og aðbúnað segir svo: »Vistar-
verur skólameistara og heyrara vora
mjög óhrjálegar. I Skálholti og á Hól-
um hafði hvor þeirra lítið herbergi
fyrir ofan skólastofuna. Samkvæmt
reglugerðinni 1743 era laun skóla-
meistara enn 60 dalir og ókeypis hús-
næði og fæði. í Hólavallarskóla átti
rektor að fá 200 dala laun en konrekt-
or 150 dali... Er Bessastaðaskóli hóf
starfsemi sína átti rektor að hafa 400
dala laun og kennarar 250 dali og 200
dali.« Orðið vinnutími hefur fráleit-
lega verið komið inn í málið. En um
viðvera, eins og það er nú kallað, segir
svo: »Kennarai' vora viðstaddir mest-
allan daginn og leiðbeindu piltum í
smáhópum eða einum sér. Má segja
að starf kennara í gömlu skólunum
hafi verið mjög erfitt og lýjandi enda
kvartanir algengar.«
Námsefnið miðaðist að veralegu
leyti við að búa nemendur undir
prestsþjónustu. Höfundur getur þess
að með siðaskiptunum, þegar farið
var að leggja áherslu á predikun á
móðurmáli, hefði mátt ætla að dregið
yrði úr latínukennslu en svo hafi ekki
verið. Latínan hafi eftir sem áður ver-
ið aðalnámsgreinin. Enda var hún í
raun alþjóðamál lærðra. Krafist var
að stúdentar gætu tjáð sig bæði
munnlega og skriflega á latínu.
Grískukennsla var líka nokkur. Lítil
sem engin rækt var lögð við nýju mál-
in. Nema hvað höfundur getur þess
að nemendum hafi verið leiðbeint eitt-
hvað í dönsku. Islenska var ekld með-
al námsgreina. »Latneski stíllinn var í
raun uppistaðan í móðurmálskennsl-
unni,« segir höfundur. í Bessastaða-
skóla var íyrst farið að leggja vera-
lega rækt við móðurmálið, og þá með
latínu- og grískuþýðingunum.
Bækur þær, sem kenndar vora eða
stuðst var við í kennslunni, vora að
sjálfsögðu á latínu. Nefnir höfundur
mikinn fjölda slíkra, auk annaiTa rita
sem áhrif höfðu á skólastefnuna. Þó
piltar væra flestir af stétt embættis-
manna var skólavistin ekki tekin út
með sældinni. »í gömlu skólunum
byggðist aginn að miklu leyti á líkam-
legum refsingum.« Konungsvaldið
efldist með siðaskiptunum og þróaðist
skjótt til einveldis og þar með var
refsirétturinn stórhertur. Skólamir,
sem jafnan era spegilmynd þjóðfé-
lagsins, fylgdu fordæminu. Getur höf-
undur þess að þama hafi verið fylgt
»mun harðneskjulegra refsikerfi en
þekkst hafði í gömlu klaustur- og
dómskólunum« fyrir siðaskipti.
Þessi skólasaga Guðlaugs R. Guð-
mundssonar bætir úr brýnni þörf því
fátt hefur hingað til verið skrifað um
efnið sérstaklega. Augljóst er að
geysimikil rannsókn liggur að baki
verkinu. Heimildir hefur höfundur
di'egið saman úr ýmsum áttum, hér-
lendis og erlendis. Heimildatalið nær
yfir ellefu síður. Og ski'áin yfir
manna; og staðanöfn fyllir þrettán
síður! Arangur erfiðisins hefur nú séð
dagsins ljós, en skólasaga þessi upp-
fyllir sem fyrr segir ítrastu kröfur til
að kallast undirstöðurit. Sérhveijum
efnisþætti er þarna vel og skipulega
fyrir komið. Hveijum aðalkafla lýkur
með yfirliti eða samantekt. Endur-
tekningar koma því nokkuð víða fyrir.
En notkun bókarinnar verður auð-
veldari fyrir bragðið. Vafalaust hefur
höfundurinn einsett sér að vanda sem
best til verksins og leggja áherslu á
hlutlægar staðreyndir fremur en að
viðra texta sinn með leikrænum til-
burðum í þeim vændum að skemmta
lesandanum. Þetta er fræðirit fyrst
og síðast. Prentvillur era áreiðanlega
fáar. Raunar rakst ég aðeins á eina,
það er á bls. 300 þar sem lýst er
ástandinu í Hólavallarskóla. Þar
stendur ártalið 1903 en á eflaust að
vera 1803.
Erlendur Jónsson
WM-2000
=- Þriðjudagur 24. október
ART2000
Fyrirlestur Don Buchla í Salnum kl. Á Kvöldbarnum á Gauknum veröur
17. Tónleikar kl. 20, m.a Helgi Pét- m.a boöið upp á orgeldjammorgíu.
ursson og Orgeikvartettinn APPARAT. www.musik.is/art2000
Morgunblaðið/Arni Sæberg
„Þrátt fyrir að öll umgjörð sýningarinnar sé eins vel heppnuð og raun ber vitni náði hún þó ekki miklu flugi á
frumsýningu fyrr en undir lokin,“ segir í dómnum.
Allir í skóginum
eiga að vera vinir
LEIKLIST
Kvikleikhús íslands
BANGSIMON
Leikgerð unnin upp úr sögum A. A.
Milne: Guðmundur Jónas Haralds-
son. Leikstjóri: Guðmundur Jónas
Haraldsson. Leikarar: Agnar Jón
Egilsson, Ingibjörg Reynisdóttir,
Laufey Brá Jónsdóttir, Olafur Guð-
mundsson, Ragnheiður Elín Gunn-
arsdóttir og Oskar Völundarson.
Brúður: Sigrún Einarsdóttir. Leik-
mynd og búningar: María Ólafs-
dóttir. Lýsing: Sigurður Kaiser.
Tónlist og textar: Magnús Eiríks-
son. Tónlistarstjórn: Karl Olgeir
Olgeirsson. Hijóðheimur: Hilmar
Örn Hilmarsson.
Loftkastalinn, laugardagur 21.
október
KVIKLEIKHÚSIÐ er nýtt leik-
félag atvinnumanna sem frumsýndi
síðastliðinn laugardag nýja leikgerð
Guðmundar Jónasar Haraldssonar,
sem einnig er leikstjóri sýningarinn-
ar, á sögum um eftirlætisbangsa
bamanna, Bangsimon. Aðstandend-
ur Kvikleikhússins hafa fengið til liðs
við sig hóp fagmanna á sviði tónlistar
og leiklistar sem hafa búið sýning-
unni afar fallega myndræna og tón-
listarlega umgjörð.
Mai'ía Ólafsdóttir á heiðurinn af
fallegum töfraskógi og skemmtileg-
um búningum; Magnús Eiríksson
samdi áheyrilega tónlist og texta; og
Hilmar Örn Hilmarsson á heiðurinn
af hljóðmynd verksins. Vinna þeirra
er öll fyrsta flokks og það sama má
segja um skemmtilegar brúður Sig-
ránar Einarsdóttur. Hér er í raun
um sambland af bráðuleikhúsi og lif-
andi leik; Gríslingur og Gúri era í
formi bráða og er sá fyrrnefndi einn
skemmtilegasti karakter sýningar-
innar. Aðrar persónur leiksins eru
leiknar af „lifandi" leikurum og er
samspil þeirra og bráðanna oft mjög
vel heppnað, nefna má til dæmis at-
riði þar sem Kanga kengúra (Ragn-
heiður Elín Gunnarsdóttir) baðar
Grísling.
Þrátt fyrir að öll umgjörð sýning-
arinnar sé eins vel heppnuð og raun
ber vitni náði hún þó ekki miklu flugi
á framsýningu fyrr en undir lokin.
Leikararnir virtust ekki finna sig,
samleikur var ómarkviss og sýningin
heldur kraftlaus framan af. Þetta
mátti meðal annars skynja af því að
„brandarar" féllu dauðir niður og
ekki mikið hlegið í salnum. Hluti af
þessu hlýtur að skrifast á reikning
leikstjórans, hann hefði þurft að
skerpa betur karaktereinkenni pers-
óna auk þess sem fléttan í leikgerð
hans er fremur veik á köflum. Ekki
er til að mynda vel ljóst hvaða ástæð-
ur liggja á bak við „plott“ Kaninku
sem miðar að því að reka Köngu
burtu úr skóginum og þess síður
hvers vegna henni snýst hugur á
miðri leið. „Boðskapur" verksins, að
allir í skóginum eigi að vera vinir, er
ekki nógu vandlega undirbyggður i
leikgerðinni því erfitt er fyrir áhorf-
endur að átta sig á því hvers vegna
Kanga er óvelkomin.
Mörg börn þekkja þau karakter-
einkenni sem persónurnar í sögun-
um af Bangsimon hafa til að bera:
Bangsimon sjálfur er góðlyndur
heimspekingur, Eyrnaslapi svart-
sýnismaðurinn, Gríslingur síhrædd-
ur, Uglan vitur, Kanga traust og
móðurleg og Kaninka fljótfær og
fjörag. Það vai' helst að Ólafur Guð-
mundsson í hlutverki Eyrnaslapa
næði að koma kunnuglegri bölsýni
asnans til skila. Túlkun Agnars Jóns
Egilssonar á Bangsimon var lífleg á
köflum en heimspeki Bangsimons
fór fyrir ofan garð og neðan, hann
var fremur eins og nytsamur sak-
leysingi. Laufey Brá Jónsdóttir var
sköraleg í hlutverki Kaninku, en í
túlkun hennar virtist innræti Kan-
inku vera verra en sögumar gefa til-
efni til, enda spurðu börnin í kring-
um mig undrandi hvort Kaninka
væri „vond“? Þá skildu áhorfendur
af yngri kjmslóðinni lítið í tilfæring-
um hennar á taflmönnum á skák-
borði og tengslum þess við fléttu
leiksins. Búningur tíglunnar (Ingi-
björg Reynisdóttir) var flottur, en
viska persónunnar var víðs fjarri.
Túlkun Ragnheiður Elínar á Köngu
var fremur flöt og daufleg. Ungur
drengur, Óskar Völundarson, talar
fyrir bráðuna Gúra og bregður sér í
hlutverk kanínuunga undir lokin og
hvort tveggja leysti hann vel af hendi
ogfjörlega.
í heild var sýningin fremur dauf
þrátt fyrir vandaða umgjörð en hún
tókst þó á loft í fjöragu lokalagi
Magnúsar Eiríkssonar og börnin
(sem eru þakklátur áhorfendahópur)
fóra út með bros á vör. Vera kann að
þeir annmarkar sem hér hafa verið
nefndir á leik, samleik og túlkun eigi
eftir að lagast þegar á líður, þegar
leikarar hafa fundið sig betur í hlut-
verkunum og sýningin „hrist betur
saman“. Á köflum virtist nefnilega
sem verkið væri ekki fullæft.
Soffía Auður Birgisdóttir
Bæjarlind 1-3, Kópavogi, simi 544 40 44
lattur
á gjafaöskjum með matar- og kaffi-
stelli fyrir einn.
Antique Lace Platinum Lace
% Crown Jewel Crown Jewel platinum
Ý Gothic Gold Gothic platinum
SilverShell Golden Shell