Morgunblaðið - 24.10.2000, Blaðsíða 40

40 ÞRIÐJUDAGUR 24. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Trúður
í tilvistar-
kreppu
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Þessi leikþáttur Hallgríms H. Helgasonar kom mjög skemmtilega á
óvart, jafnt frumleiki textans sem ný sýn á efnið,“ segir í ddmnum.
Halldór Gylfason og Friðrik Friðriksson í hlutverkum sínum.
LEIKLIST
L e i k f é 1 a g í s 1 a n d s
í I ð n ó
TRÚÐLEIKUR
Höfundur: Hallgrímur H. Helga-
son. Leikstjóri: María Reyndal.
Leikmynd og búningar: Þórunn
María Jónsdóttir. Tæknistjórn og
Ijósahönnun: Halldór Orn Oskar-
sson. Gervi: Kristín Thors. Aðstoð
við gervi: Stefán Jörgensen.
Töfrabrögð: Pétur Pókus. Umsjón
tónlistar og leikhljóða: Þorkell
Heiðarsson. Frumsamin tónlist
flutt af segulbandi: Geirfuglarnir.
Leikarar: Friðrik Friðriksson og
Halldór Gylfason. Sunnudagur 22.
október.
TRÚÐLEIKUR fjallar um trúð í
sjálfsímyndarkreppu. Spæli er
vinalegasti náungi, ekki eitt af
þessum ómannlegu trúðaskrímsl-
um með sljóleikaglampann í augun-
um heldur óvenju hæglátur og við-
mótsþýður trúður sem er sann-
færður um að hann er á rangri hillu
og vill finna undankomuleið út úr
þeim sjálfsveruleika sem hann þjá-
ist í.
Félagi hans heitir Skúli. Hann
efast ekki um eigið ágæti og tilvist
heldur keyrir áfram af trúðslegum
krafti og sannfæringu yfir allt sem
fyrir verður, fullkomlega ánægður
með allt, nema ef vera skyldi hinar
óskiljanlegu pælingar Spæla.
Ef til vill eiga þeir félagar sér
fyrirmyndir í hvítfési og fíflinu sem
vikið er að í leikskránni - tveir and-
stæðir persónuleikar sem eru skap-
aðir til að vera á öndverðum meiði,
annar alvörugefinn, jafnvel niður-
dreginn, en hinn ofsakátur fáráðl-
ingur sem. sífellt gerir fáránleg
mistök hinum til mikillar mæðu.
Það mætti ætla að það væri að
bera í bakkafullan lækinn að fjalla
um þessar persónugerðir og tog-
streituna á milli þeirra sem margir
meistarar grínsins hafa leikið sér
að um ævina en Hallgrími H.
Helgasyni tekst hið ótrúlega - að
finna nýjan og spennandi^ flöt á
margþvældu viðfangsefni. Áhyggj-
ur Spæla um hvar honum sé ætlað-
ur bás hér á jörðinni verða mjög
sannfærandi í meðförum Friðriks
Friðrikssonar sem fullur efa reynir
allt til að láta drauma sína um ann-
að og betra líf rætast. Það er ótrú-
legt hve Friðrik er fjölhæfur leikari
og hve auðvelt hann á með að túlka
margvíslegar tilfinningar af full-
komnu öryggi. Halldór Gylfason
leikur einfeldninginn Skúla sem
tekur lífinu eins og það kemur fyrir
en reynir ekki að brjóta heilann um
það sem gæti orðið. Halldór á mjög
sannfærandi spretti í hlutverkinu -
sýnir í raun sterkari og einbeittari
leik en hann hefur gert til þessa,
vandamálið er að hann vill fara út
af sporinu einstaka sinnum og
gleyma sér í fíflalátunum, jafnvel
detta örstutt út úr hlutverkinu.
Innskotin þar sem hann syngur lög
og ljóð Geirfuglanna eiga lítið skylt
við persónuna sem hann er að leika
og bæta engu við inntak leikritsins
þó að þau séu skemmtilega útfærð,
sérstaklega það síðara. Það hefði
án efa verið betri kostur ef Hall-
grímur H. Helgason hefði samið
textana við lögin eftir sínu höfði -
það er ekki að efa að útkoman hefði
fallið betur inn í heildina en leir-
burðurinn sem er birtur í leikskrá.
Annars er tónlist Geirfuglanna
leikandi létt og grípandi og önnur
stutt brot af hljómsveitarverkum
voru vel valin og áhrifarík á örlag-
aþrungnum augnablikum.
Gem tvímenninganna voru ein-
staklega vel hönnuð. Þeir héldu
trúðatrýnunum og helstu einkenn-
um en leikurunum var gefinn kost-
ur á að túlka mun fjölbreyttari til-
finningar en hægt hefði verið ef
gengið hefði verið lengra í átt að
fullu gervi nútímatrúðsins eins og
flestir kannast við úr sjónvarpi og
teiknimyndum. Búningarnir voru
af sama toga, staldrað við einhvers
staðar mitt á milli hinnar ýktu grín-
fígúru og hversdagslegri klæðnað-
ar og hver einasta flík átti vel við
milliveginn. Leikmyndin var þjál í
notkun og gegndi vel sínu hlutverki
en var hálfóspennandi í útliti. Þetta
var að nokkru leyti bætt upp í ljós-
unum en þarna hefði virkilega mátt
leika sér meira með andstæður í lit-
um og formi.
Leikstjórinn á þakkir skildar
fyrir fjölbreytta sýningu þar sem
hægu og alvarlegu kaflarnir nutu
sín í bland við skemmtileg skrípa-
lætin - þó að sumir áhorfenda hafi
hlegið og hrópað frá því sýningin
hófst þar til uppklappi var lokið.
Þessi leikþáttur Hallgríms H.
Helgasonar kom mjög skemmti-
lega á óvart, jafnt frumleiki textans
sem ný sýn á efnið. Endirinn, þar
sem Spæli finnur lausn á sjálfsí-
myndarvandanum með algjörum
kynímyndarviðsnúningi er ekki
undirbyggður í verkinu og virkar
eins og skrattinn úr sauðarleg-
gnum í samhengi við leikinn í heild
- þó að vissulega hafi hann verið
skemmtilega útfærður af leikstjóra
og leikara. Þessar vangaveltur
Hallgríms mætti kannski kalla vel
heppnaða fingraæfingu frekar en
fullmótað listaverk en það vekur
von um að heildstæðara verks verði
ekki of langt aðbíða.
Sveinn Haraldsson
Sælir eru einfaldir
BÆKUR
Þýddar skáldsögur
OFURNÆFUR
Höfundur: Erlend Loe. Þórarinn
FJdjárn íslenskaði. Vaka-Helgafell,
Reykjavík 2000.237 bls.
SÖGUMANNI Ofumæfs verður
eitt sinn hugsað til þess hvernig
listamaður nokkur gat litið yfir far-
inn veg og kjarnað líf sitt í einni út-
hugsaðri setningu. Hans eigið líf er í
upplausn og slíka yfírsýn er hann
langt frá því að hafa. í kjölfarið hug-
leiðir hann þá staðreynd að minni
gullfiska nái aðeins yfir nokkrar sek-
úndur. Hann staldrar reyndar ekki
lengi við þessa hugsun en það er
samt eitthvað sem grípur hann við
það að fiskunum sé samfelld röð
hugsana ómöguleg og þeir upplifi
þess vegna allt eins og það sé að ger-
ast í fyrsta skipti. Sennilega verður
honum þetta hugleikið þar sem slík
tilvera er í svo hrópandi andstöðu við
hið mannlega hlutskipti. Það má
meira að segja ímynda sér þetta sem
hið yfirskilvitlega viðmið næfismans,
hina ólærðu, barnslegu veruleika-
sýn, því reynsla kemur aldrei í stað
fyrstu upplifunar, hrifningin er alltaf
einlæg, þekking spillii- aldrei sak-
leysinu. Það er hin sæla einfeldni
sem felst í vitundarleysinu - í því að
vera ómeðvitaður um eigin takmark-
anir - sem sögumaður kallar „Al-
gleymi frá morgni til kvölds“ og öf-
undar að vissu leyti.
Aðalpersóna Ofurnæfs er tuttugu
og fimm ára gamall háskólastúdent
og blaðamaður í lausamennsku. „Líf
mitt hefur verið undarlegt upp á
síðkastið,“ segir hann lesendum í
upphafi. „Á tímabili missti ég áhug-
ann á öllu saman.“ Viðbrögð hans
eru afdráttarlaus, hann segir skilið
við sitt fyrra líf, flytur inn í íbúð
bróður síns sem er í útlöndum og ák-
veður að gera sem minnst þar til
hann hefur endurheimt tilfinninguna
fyrh- því að „hlutimir hangi saman“.
Þetta er saga um mann sem reynir
að þurrka út allt sem hann veit til
þess að skapa sig upp á nýtt, hann
dregur sig í hlé frá heiminum og leit-
ar hælis í einfeldninni og næfisman-
um. Ástæðurnar fyrir tilgangs- og
áhugaleysinu sem grípur hann eru
ekki skýrðar fyllilega, enda er sögu-
maður sjálfur að reyna að átta sig á
þeim. Engu að síður virðast þær að
einhveiju leyti tengjast margum-
ræddu offlæði ímynda og upplýsinga
hins nútímalega borgarsamfélags.
Hann segist vita of mikið um of
margt, eins og ofurfyrirsætur, kvik-
myndir, bókmenntir og auglýsingar,
enda má sennilega skilja öfund í garð
minnislausra gullfiska sem nokkuð
endanlega uppgjöf fyrir ágangi
vitundariðnaðarins. Eitt og sér næg-
ir þetta þó ekki til að kreista lífsgleð-
ina úr aðalpersónunni, og er Noreg-
ur kannski ekki heldur róttækasta
dæmið um harðsvírað fjölmiðlunar-
þjóðfélag á hraðferð inn í ofurveru-
leikann. Ástæðan tengist frekar tím-
anum, ekki sem hugtaki heldur allt
að því áþreifanlegu fyrirbæri í lífi
sögumannsins, en hann rekst einmitt
á „vegg“ tímans á afmælisdaginn
sinn og leggst upp úr því í þá nafla-
skoðun sem bókin greinir frá. Hann
ræður illa við að eldast, veit ekki
hvaða stefnu hann á að taka í lífinu,
finnst kannski ekkert vera aðkall-
andi í velmegunarlífi þar sem raun-
veruleg vandamál eru víðs fjarri.
Það sem á bjátar kann líka að vera
persónulegra. Sögumaður er tuttugu
og fimm ára gamall, hefur BA-próf í
hugvísindagrein og aukavinnu við
blaðaskrif. Framtíðarhorfurnar eru
kannski óöruggar og hann hefur
bróður sinn sem fór viðskiptaleiðina
til að bera sig við. Slæðingur af
minnimáttarkennd eða ótta við það
sem framtíðin ber í skauti sér gæti
átt sinn þátt í lífskreppunni. Undir
lokin er hann líka komin með við-
skiptahugmynd, og það á hugsan-
lega að gefa lesanda til kjmna að allt
horfi til betri vegar. En þetta segir
ekki alla söguna, og ef ekki kæmi
meira til væri Loe að feta troðnar
slóðir vansældarbóka X-kynslóðar-
innar.
Það er aðferðin sem sögumaður
notar til að vinna bug á vandanum
sem gerir bókina athyglisverða.
Meðvitað afturhvarf hans til hins
barnslega í tilverunni, endursköpun
hans á næfri veruleikasýn. Það er
ráðandi tilfinning í sögunni að það að
komast í tölu fullorðinna samsvari
kröftugu og nær óafturkallanlegu
sparki úr aldingarði sakleysis og ein-
lægrar hrifningar á því sem lífið hef-
ur upp á að bjóða. Næfisma sögu-
manns og þeirri veruleikasmækkun
sem hann tekur sér fyrir hendur má
því sjá sem tilraun til þess að stelast
bakdyramegin inn í aldingarðinn aft-
ur, endurheimta horfnar leiklendur
æskunnar þar sem allt var einfalt og
öruggt. Þá er líka gefið í skyn að
þetta sé kannski dulin þrá okkar
flestra, jafnvel þeirra sem hvað
dýpst eru sokkin í lífsgæðakapp-
hlaupið. Sögumaður finnur huggun í
smáum og einföldum hlutum, slag-
bretti, vináttu við ungan dreng og,
síðast, en alls ekki síst, rauðum
bolta. Hið síðast nefnda eignast hann
eftir ferli sem er dæmigert fyrir bók-
ina. Sögumann langar í eitthvað sem
hann veit ekki hvað er. Hann bregð-
ur því á það ráð að „skilgreina eðlis-
þætti“ þess sem hann er að leita að
og gerir lista. Listar eru afar mikil-
vægur hluti af frásagnaraðferð höf-
undar, en þar sjást áhrif X-kynslóð-
arhöfunda á borð við Douglas
Coupland. Þeir lýsa því sem per-
sónum líkar vel, þær hafa gert eða
séð, vilja hafa eða vera. í rauninni
eru þeir notaðir til persónusköpunar
á svipaðan hátt og aðrir höfundar
nota myndhverfingar, lýsingar eða
jafnvel atburðarás. Kosturinn við
þessa aðferð, þegar listarnir eru góð-
ir, er að hún getur verið einstaklega
markviss og í einfaldleika sínum rím-
ar hún vel við næfismann, en styrk-
leiki verksins liggur ekki síst í því
hversu form og innihald eru vel sam-
stillt. Frásagnaraðferðin speglar
markvisst hræringarnar í brjósti
sögumanns. Tungumálið er einfalt
og beinskeytt, höfundur forðast
málalengingar, ítarlegar lýsingar og
stór orð eins og heitan eldinn. I stað-
inn stefnir hann orðræðu einfaldleik-
ans, jafnvel einfeldningsins, gegn
(lyga)máli hinna fullorðnu og orð-
ræðu offlækts raunveruleikans.
Reynt er að skapa einhvers konar
siðferðilega miðju með næfismanum,
svara er leitað við eilífum spuming-
um á borð við hvað skiptir raunvera-
lega máli og hvað er raunveralega
gott. Á sama hátt er reynt að skapa
beintengingu milli lesandans og
sögumanns, innsýninni í sálarlíf hans
er ekki miðlað, hún er ómenguð af
tilgerðarlegum framsetningarað-
ferðum. Það sem sagt er vísar beint
(og einfaldlega) til þess sem er
meint. Þetta er ítrekað enn frekar í
bókinni með nákvæmri eftirlíkingu
ýmissa skjala, líkinda höfundar og
sögumanns (en undir lokin kemur í
ljós að þeir bera sama nafn) og þess
að þótt skipt sé áreynslulaust milli
nútíðar og þátíðar í frásögninni er
stór hluti hennar sagður í nútíð („Nú
hringir síminn. Nú svara ég.“). Sú
staðreynd að gagnsæið gerir blekk-
inguna að sumu leyti enn lævísari
skiptir ekki máli því að Loe viðheld-
ur tóninum og tálsýninni í gegnum
skáldsöguna einkar haganlega. Bók-
in svarar ekki neinum spurningum,
og lausn sögumanns í lokin er jafn-
óáþreifanleg og vandamál hans voru
í byrjun, en frásögnin sem þar liggur
á milli er á köflum mjög heillandi.
Þrátt fyrir einfaldleika textans nær
bókin sjálf að forðast að verða ein-
feldningsleg. Og í anda hennar ætla
ég að gera lista yfir það sem mér
fannst skemmtilegast í henni:
Listarnir
Kaflinn um lyftur
Tónninn
Samband bræðranna
Hugleiðingarnar um tímann
Vondi vinurinn Kent og góði vin-
urinn Kim
Kaflinn um tréð
Hneigð póstmódernískra skáld-
sagna til að „svipta hulunni" af til-
búnu eðli textans, formsins og jafn-
vel raunveruleikans mætir hér
fullkominni andstæðu sinni, eða er
búin að bíta í skottið á sér. Vitund
sögumannsins er opin fyrir öllu,
dregur ekkert í efa, tortryggir ekki
vöramerkin heldur umfaðmar þau.
Hann tárast yfir vondum sjónvarps-
þáttum og horfir opinmynntur á
tónlistarmyndbönd í stað þess að
skapa kaldhæðna fjarlægð gagnvart
þeim. Það má kannski spyrja hvers
virði sú sjálfskoðun er sem leiðir að-
eins til endurfundinnar gleði yfir lé-
legu sjónvarpsefni og staðfestingar
þess að vinir og fjölskylda era varan-
leg gildi í lífinu, en eins og áður
sagði, það er ekki lausn bókarinnar
eða endurlausn sögumanns sem
skiptir mestu máli heldur ferlið sem
hann gengur í gegnum, aðferðin sem
hann notar til þess að komast að
þessari niðurstöðu. Þýðing Þórarins
Eldjárns held ég að sé góð. Textinn
er skýr og einfaldleikinn sem ég
ímynda mér að sé mikilvægur hluti
textans á frummálinu skilar sér
prýðilega.
Björn Þór Vilhjálmsson
Málverk
eftír Þórarín B. Þorláksson óskast
Óska eftir að kaupa olíumálverk eftír
Þórarín B. Þoriáksson (merkt). Er reíðubúinn
að greiða frá kr. 500 þúsund og allt að
kr. 3 mílijónir fyrir rétta mynd.
Tílboð merkt: „Málverk - 10248“ sendist á
augiýsingadeiid Mbl. eígí síðar en kl. 17.30
fimmtudaginn 26. október nk.