Morgunblaðið - 24.10.2000, Síða 76

MORGUNBLAÐIÐ
y6 ÞRIÐJUDAGUR 24. OKTÓBER 2000
FÓLK í FRÉTTUM
Gloria Grahame og Glen Ford í The Big Heat, einni af þekktari
sakamálamyndum Langs í Vesturheimi.
Peter Lorre, í hlutverki barnamorðingjans í M, myndinni sem færði
honum og Lang heimsfrægð, og var jafnframt fyrsta talmynd leikstjór-
ans.
FRITZ
LANG
£
ÞRJÚ af merk-
ustu verkum
kvikmyndalistar-
innar koma úr
smiðju Austurrík-
ismannsins Fritz
Lang, og það
hlýtur að teljast
vel af sér vikið.
Þær eru Dr.
Mabuse der Spiel-
er(’22), Metropol-
, is(’27) ogM(’31)
ogfástáþeim
myndbandaleig-
um borgarinnar
sem leggja metn-
að sinn í að eiga
eitthvað annað en
það sem fæst á
næsta homi. Fleiri myndum mætti
gjaman skipa íþennan úrvalshóp.
Leikstjórinn og handritshöfund-
urinn Lang (1890-1976) er einn af
þeim mörgu, þýskumælandi kvik-
myndagerðarmönnum af gyðinga-
ættum, sem gátu forðað sér yfir haf-
ið er böðlar Hitlers fóra að hreinsa
til á sinn afkastamikla hátt. Lang
fæddist í Vínarborg í upphafi síð-
asta áratugar 18. aldarinnar. Móðir
hans, sem var af gyðingaættum,
lagðist í óreglu þegar pilturinn var
19 ára gamall þannig að æskuárain
vom ekki tómur rósadans. Faðir
hans var byggingaverktaki og Lang
hinn ungi hóf nám við tækniháskól-
ann í Vín. Þar kom brátt í ljós að
áhuginn lá á listasviðinu og stefnan
var tekin til Parísarborgar þar sem
Lang innritaðist í listaskóla. Áður
hafði Lang þjónað fóðurlandinu í
fyrra heimsstríði þar sem hann lauk
herskyldu méð sæmd.
Lang hóf afskipti af kvikmynda-
gerð sem handritshöfundur nokk-
urra hrollvekja í Þýskalandi. Sú
fyrsta var Hilde Warren und der
Tod (1917) og tveim árum síðar
gerði leikstjórinn Robert Weine
hina klassisku mynd The Cabinet of
Dr. Caligari eftir handriti sem var
að nokkra leyti hugmynd Langs.
Þar með var expressjónisminn kom-
inn á skrið í kvikmyndagerðinni.
Sjálfur fékk Langtækifæri til að
leikstýra sama ár; 1919, frumraunin
neftidist Halbblut en er nú glötuð.
Frægðin féll honum í skaut árið
1922 þegar framsýnt var meistara-
verkið Doktor Mahuse derSpieler. I
kjölfarið komu tvær, þöglar, epískar
myndir byggðar á Niflungasögu;
Die Nibelungen: Kriemhilds Rache
^24), og Die Nibelungen: Siegfrid,
síðar sama ár. Báðar þóttu af-
reksverk. Þá var röðin komin að vís-
indaskáldsögulega stórvirkinu
Metropolis "27, sem átti eftir að hafa
ótrúleg áhrif, sem gætir enn í dag.
Síðast í The 5th ElementBessons.
Næsta meistaraverk leikstjórans,
■M (’31), markaði einnig upphaf við-
ureignar hans við nýja og byltingar-
Fritz Lang, eins og hann birtist,
73 ára gamall, í mynd Godards,
Le Mépris - Contempt (’63).
kennda tækni,
talmyndina.
Hún varð tíma-
mótamynd og
einn mestur
áhrifavaldur í
kvikmyndasög-
unni, jafnvel
meiri en Metro-
polis. Myndin
setti Lang um-
svifalaust f far-
arbrodd þýsku-
mælandi
kvikmyndagerð-
armanna, vel-
gengni M fór
ekki framhjá
Joseph
Goebbels,
áróðursmeistara „foringjans”. Hann
varð svo hrifinn að Lang var boðið
að gera mynd fyrir Hitler, menn
vonuðust til þess að hann gæti end-
urtekið sigurgöngu verka Leni Rief-
enstahl. Goebbels gleymdi að taka
það nieð í reikninginn að Lang, sem
um þessar mundir galt fyrir nýjasta
Frægt atriði úr Metropolis, sem margir hafa séð eftirapað í myndum
eins og Blade Runner og The Fifth Element.
verk sitt, Die Testament des Dr.
Mabuse (’33), var af gyðingaættum.
Segir sagan að Lang hafi séð sína
sæng upp reidda eftir gylliboð
Goebbels og flúið land þá þegar um
kvöldið. Eftir varð í heimalandinu
eiginkona hans, Thea von Harbou,
nýgengin í nasistaflokkinn. Lang
hafði fyrst stuttan stans í Frakk-
Sígild myndbönd
METROPOLIS (1927)
★★★★
Ódauðleg. Myrk vísindaskáld-
söguleg framtíðarsýn um borgarríki
í náinni framtíð, þar sem yfirstéttin
telur sig hafa stigið skrefið til fulls og
aðskilið endanlega yfirstétt og
verkamenn. Fámennur hópur stjóm-
enda borgarinnar býr í Edensrunni á
efstu hæðum en undir yfirborði borg-
arinnar stritar lýðurinn á vaktaskipt-
um í djöfullegri verksmiðuþrælkun.
Sonur verksmiðjueigandans kemst
að raun um ástandið og snýst á sveif
með uppreisnararmi verkalýðsins.
Mynd full af táknum og leikrænni
tjáningu, enda gerð rétt fyrir tíma
talmyndarinnar. Leiktjöldin eru
meistaraleg, gefa hrollvekjandi inn-
sýn í framtíðarþjóðfélag sem minnir
á mauraþúfu í víti. Myndin er ein af
burðarverkum expressjónismans
þýska. Áleitin og hrífandi enn þann
dag í dag þótt leikrænir tilburðirnir
virki örlítið broslegir í dag og efnið sé
vægast sagt einföld áróðurssaga.
M (1931)
★★★★
Annað meginverk Langs, hét á
meðan tökum stóð Morðingi á meðal
vor, enda fjallar það um raunveru-
lega atburði, bamamorðingja sem
skelfdi íbúa í Diisseldorf fyrir alda-
mótin 1900. Sjálf er myndin óháð
tíma og rúmi. Hefst á ógleymanlegri
klippimyndaröð sem svífur hjá,
áhorfandinn er á leið inn í myrkviðu
huga barnamorðingja (Peter Lorre),
sem leikur lausum hala. Jafnframt er
íylgst með rannsókn málsins, hlið
lögreglunnar, sem á erfitt með að
finna sporið. Endirinn er ámóta eftir-
minnilegur, dómstóll þjófa og betlara
sem dæmir í máli illvirkjans, sem
hlýtur makleg málagjöld. Einn
sterkasti þáttur sígildrar myndar er
afburðaleikur Lorres (sem þá hét
Laszlo Löwenstein) og Gustavs
Grúndgens, sem er álíka magnaður
sem glæpamannaleiðtogi borgarinn-
ar og hefur uppi á dráparanum, þar
sem víðtækar en vita árangurslausar
aðgerðir lögreglunnar trafla starf-
semi samtakanna hans. Handritið
var skrifað í sameiningu af leikstjór-
anum og konu hans, sem hann skildi
eftir umvafða örmum nasistanna.
CLASH BY NIGHT (1952)
★ ★★'/2
Dæmigerð fyrir fjöldann af þeim
ágætisverkum sem Lang sendi frá
sér í Vesturheimi. Barbara
Stanwyck fer á kostum sem gjálífis-
kona sem snýr aftur til heimaborgai-
innar, Monterey, eftir næturlíf stór-
borgarinnar. Giftist hæglátum,
nánast leiðinlegum skipstjóra (Paul
Douglas), en finnur eftirsóknarvert
mannsefni (Robert Ryan) í áhöfn
hans. Er hann jafnframt besti vinur
eiginmannsins. Handritið er skrifað
af ekki ómætari manni en leikrita-
skáldinu Clifford Odets, en hlutur
Langs vegur þyngst. Fer snilldar-
höndum um efnið og umhverfið og
ekki síst leikarana. Þ.ám. Marilyn
Monroe, í (einu sínu íyrsta) hlutverki
verksmiðjustúlku.
Sæbjörn Valdimarsson
landi, þar sem hann tók Liliom (’35),
hélt síðan yfir hafið til Hollywood.
Þar sló hann umsvifalaust í gegn ár-
ið 1936 með Fury. Næstu áratugina
starfaði Lang í Bandaríkjunum og
vann að flestum gerðum og flokkum
kvikmynda. Bæði þeim sem hann
hafði skapað í heimalandinu, eins
náði hann góðum tökum á vestran-
um, gerði m.a. The Return ofFrank
James (’40) og Rancho Notorious
(’52), sem báðar þykja úrvalsmynd-
ir. Eftirminnilegustu verkin hans í
nýja landinu voru þó öflugar saka-
málamyndir, þar sem gjaman var
velt upp nýjum og grimmum hliðum
á „film noir“-forminu. Þar bar hæst
Man Hunt (’41), Ministry ofFear
(’44), Scarlet (’45), Clash byNight
(’52), The Big Heat (’53) og While
the City Sleeps (’56). í þessurn mynd-
um lýsir Lang sínu nýja umhverfi,
mannlífi á jaðri örvæntingar, kann-
ar myrka stigu vonleysis og hefndar
í smáatriðum. Þrátt fyrir sterk tök á
nýju andrúmi og menningarheimi
náði Lang aldrei að jafna fyrri
snilldarverk sín, því fór nokkuð
fjarri. Um miðjan sjötta áratuginn
var leiksljórinn orðinn þreyttur á
Hollywood. Lauk við Beyond Reas-
onahle Douht (’56), sem sögð er
feikna áhrifarík sakamálamynd,
byggð á sönnum atburðum scm
gerðust á Nýja-Sjálandi. Hélt til Ind-
lands og gerði Die Tiger von
Eschnapur (’58), uns hann hvarf aft-
ur til Þýskalands. Lauk þar við Ind-
ische Grabmal (’58), gerði síðan nýja
mynd um Dr. Mabuse; Tausend Aug-
en des Dr. Mabuse (’60). Gert Frobe
er enn minnisstæður úr myndinni
sem læknirinn illi, en myndin var sú
fyrsta sem margir af minni kynslóð
sáu eftir merkismanninn Lang. Nú
var hann aftur kominn til síns heima
og Þúsund augu Mabuse læknis
reyndust endirinn á litríkum og
glæstum ferli hans. Lang brá fyrir í
Contempt (’63) eftir Jean-Luc Godd-
ard, síðan hélt hann aftur vestur um
haf og bjó það sem eftir var ævinnar
í Los Angeles þar sem hann lést,
hátt á níræðisaldri, árið 1986.
MYNDBONP
Kynlegir
kvistir
Villingarnir
(Animals)
Gamandrama
★★
Leikstjórn og handrit: Michael
DiJiacomo. Aðahlutverk: Tim Roth,
Mili Avital. (102 mfn.) Bandaríkin
1999. Háskólabíó. Óllum leyfð.
SVART og hvítt. Bandvitlausir
íranskir atferlisfræðingar og kvik-
myndagerðarmenn. Aldraður túbu-
leikari og tollgæslu-
maður. Litur.
Lífsleiður leigubíl-
stjóri og úrillur.
Bú’æfhir ræningjar
og raplarar. Gamlir
fransldr atferlis-
fræðingar og ferða-
menn (sömu og í
svörtu og hvítu og
ennþá jafnbandvit-
lausari). Kúguð eig-
inkona og fátæk. Saklaus sveitastúlka
og einmana. Öldruð móðir og harð-
brjósta. Berrassaður engill og svart-
vængjaður.
Þá skortir ekki kynlegu kvistina í
þessu litla listræna kvikmyndaverki.
Ef finna á samsvöran þá dettur manni
einna helst í hug húmor Kusturica,
hugarórar Fellinis og persónulýsing-
ar Lynch. Samt duga þessar samlík-
ingar skammt til að lýsa verknaði
DiJiacomo því hann kemst hann með
tæmar þar sem ofannefndir meistar-
ar hafa hælana. Roth kemst ágætlega
frá sínu sem leigubílstjórinn en ýktur
New York-hreimur þessa breska leik-
ara reyndi kannski helst til of mikið á
þær fínustu í undirrituðum. Aðrir
leikarar era sem krydda og gaman er
að sjá karla á borð við Mickey Rooney
og Rod Steiger í svo djarfri mynd. Að
lokum; ekki láta textann á kápunni
blekkja - þetta er Rooney með
túbuna um hálsinn, ekki Steiger.
Skarphéðinn Guðmundsson
Konaí
valþröng
Dýrðarljómi
(Splendor)
Gainanniynd
★★
Leikstjórn og handrit: Gregg Ar-
aki. Aðalhlutverk: Kathleen
Robertson, Jonathon Schaech og
Matt Keeslar. (93 mín) Bandaríkin,
1999. Sam myndbönd. Öllum leyfð.
VERONICA (Robertson) er ung
kona í leit að stai-fsframa og lífsham-
ingju í Los Angeles. Þegar hún kynn-
ist tveimur mönn-
um á hún erfitt að
velja milli þeirra.
Abel (Schaech) er
dreyminn, verðandi
rithöfundur og Zed
(Keeslar), kræsi-
legur trommari í
pönkhljómsveit og
eru báðir yfir sig
hrifnir af Veronicu
og svo enda leikar
að hún gerir þá báða að kærustum
sínum. Þetta kerfi gengur bara ágæt-
lega og Veronica er sæl og ánægð þar
til barn kemur undir. Þá fer hún að
velta fyrir sér hvort sambúð með
tveimur hrjótandi sveimhugum sé
það sem hún vill fyrir sig og barnið.
Þessi frjálslega rómantíska gam-
anmynd hefur ýmislegt við sig, en er
á heildina litið fremur illa gerð. At-
burðarásin í upphafi er t.d. klaufaleg
þrátt fyrii’ krassandi umfjöllunarefn-
ið. En hún nær sér á strik í seinni
hlutanum og verður skemmtileg þeg-
ar málin taka að flækjast úr hófi
fram. Schaech og íslandsvinurinn
Keeslar era stórgóðir í sínum hlut-
verkum en Robertsson hefði mátt
hafa sterkari persónuleika.
Heiða Jóhannsdóttir