Morgunblaðið - 30.12.2000, Blaðsíða 32

Morgunblaðið - 30.12.2000, Blaðsíða 32
MORGUNBLAÐIÐ 32 LAUGARDAGUR 30. DESEMBER 2000 ✓ Vísindavefur Háskóla Islands Hvað eru stóru brandajól? VISINDI Undanfarin vika hefur veriö róleg á Vís- I indavefnum og aðeins örfá ný svör hafa ! birst. Þau eru um hárvöxt, stóru brandajói, gleraugu, loöber, Charl- es Darwin og sólarupprás á tunglinu. Svörin sem birtast í dag á síö- um Morgunblaósins tengjast öll yfirstandandi hátíðahöldum. Eitt er um jól, annað um áramót og það þriðja um gallblöðruna sem ætti að koma að góðum notum við alla fituneysluna yfir hátíðirnar. Hvað eru stóru brandajól? Svar: Talað er um brandajól þegar jól falla þannig á vikudaga að margir helgi- og frídagar lenda í röð. Ná- kvæm skilgreining á stóru og litlu brandajólum hefur lengi verið á reiki og var það þegar á 18. öld. Elsta heimild sem til er um brandajól er rit- uð af Árna Magnússyni um 1700: „Brandajól kalla gamlir menn á Is- landi þá jóladag ber á mánadag, átta- dag á mánadag og þrettánda á laug- ardag. Segja þeir þá, eftir jólaskrá, hætt við húsbruna, aðrir halda það so kallað af miklum ljósabrennslum. Aðrir segja brandajól heita ei nema þegar jóladagurinn var fyrra árið á laugardegi og stökkur vegna hlaup- árs á mánadag. Sed alterum comm- unius (AM 732 a XII 4to).“ Samkvæmt öðrum heimildum var einnig stundum talað um brandajól þegar sunnudagur lenti á eftir jóla- helginni, það er á þriðja í jólum. Jón frá Grunnavík (AM 433 fol.) kallar það brandajól hin minni en kallar það brandajól hin meiri þegar jóladagur lendir á mánudegi. Aðrar heimildir eru til þar sem annar skilningur er lagður í brandajól og einnig breyttist þetta eftir að laug- ardagurinn var gerður að almennum frídegi á 20. öld. Þó hljóta jólin í ár að teljast til brandajóla þar sem fjórir frídagar fást í röð. Rétt er að benda á að þau uppfylla bæði skilyrðin sem Arni Magnússon nefnir; jóladag ber upp á mánudag og þetta ár er hlaup- ár. Einnig uppfylla þau skilyrði Jóns frá Grunnavík um brandajól hin meiri sem einnig mætti kalla stóru branda- jól. (Vísanir i heimildir og heim- ildaskrá er að finna í svarinu á vef- setrinu). Eyja Margrét Brynjarsdóttir, stundakennari í heimspeki við HI og aðstoðarritstjóri Vfsindavefjarins Hvaða hutverk hefur gali- blaðran og hvaða áhrif hefur það á líkamann ef hún er tek- in? Svar: Til að skilja starfsemi gallblöðru er nauðsynlegt að vita hvert hlutverk www.opinnhaskoli2000.hi.is galls er í meltingu fæðunnar. Gallið myndast í lifrinni og mik- ilvægasti hluti þess eru gall- sölt, sem gegna lykilhlutverki við meltingu á fitu. Gallsaltasam- eindin er samsett úr stórum óhlöðnum sterakjama og nokkr- um hliðarkeðjum sem tengjast kjam- anum og hafa neikvæða hleðslu. Þess- ir tvíþættu eiginleikar gallsýranna gefa þeim „sápueiginleika" þannig að gallsöltin verka á fitu í meltingarveg- inum á sama hátt og uppþvottalögur leysir upp fitu við uppþvott. Gallsöltin koma inn í meltingarveg- inn í skeifugöminni rétt neðan við maga og blandast þar fæðunni. Þau leysa upp fitu sem fer út í sogæðar og þaðan út í blóðið. Þegar gallsöltin hafa lokið þessu hlutverki sínu frá- sogast þau neðst úr göminni og fara aftur til lifrarinnar. Gallsöltin em því endumýtt og áðumefnd hringrás margendurtekin. Minna en 5% þeirra glatast við hverja hringferð en lifrin á auðvelt með að bæta það upp. Að- streymi gallsalta til lifrarinnar er fyrst og fremst 3-5 klukkustundum eftir máltíð, eða þegar fæðan er melt og komin í gegnum mjógimi og niður í ristil. Hlutverk gallblöðrunnar er því í stuttu máli það að geyma gall- söltin milli áðumefndra hringferða. Þegar gallblaðran er tekin ílæðir gallið inn í gömina þegar ekki er þörf fyrir það og enn fremur getur vantað gall þegar þess er þörf þar sem engar varabirgðir era til. Afleiðingar gall- blöðratöku geta verið þær að mað- urinn þolir illa fíturíkan mat og er því yfirleitt ráðlegt að neyta feitmetis í hófi. Einstaka sjúklingar þola illa að gall seytli inn í gömina þegar þess er ekki þörf og fá jafnvel þrálátan niðurgang. Við því er hægt að gefa sérstaka meðferð til að binda gallsýrumar (Questran-duft) og verkar hún oftast vel, þannig að niðurgangur verður sjaldan alvarlegt vandamál. Astæður gallblöðratöku era yfirleitt gallsteinar eða bólga í gallblöðra og er gallblaðran þá að mestu hætt að sinna hlutverki sínu. Einstaklingar með þessa sjúkdóma era betur settir án gallblöðra. Bjami Þjóðleifsson prófessor við læknadeild HI Hvenær eru aldamót og af hverju hélt fólk að þau væru um áramótln 1999/2000? Svar: Aldamót era þegar hundraðasta ári aldarinnar lýkur og næsta ár tek- ur við. Þannig mætast 20. og 21. öldin um áramótin 2000/2001 og þá era um leið árþúsundamót; annað og þriðja árþúsundið í tímatali okkar mætast. Þetta svar má rökstyðja bæði með al- mennri vísun til þess hvemig við telj- um hluti, tugi, tylftfr, hundrað og svo framvegis, og einnig með sérstakri vísun til tímatalsins. Umræðan um þetta á að nokkra leyti rætur í sérstökum einkennum í mörgum erlendum málum, einkenn- um sem era hins vegar ekki fyrir hendi í íslensku. Á ensku er til dæmis talað um „the nineties" sem eru þau ár sem enda á tölunum 90-99. Danir tala á sama hátt um „halvfemseme" og Svíar um „nitti-talet“ eða „nittio- talet“. Þetta tímabil endar að sjálf- sögðu í lok ársins -99. Enn fremur er stundum talað um „the 1900s“ eða „the nineteenhundreds" í ensku, „nittenhundredetallet" eða „1900- tallet" í dönsku og „nittonhundra- talet“ í sænsku. Það tímabil endaði um áramótin 1999/2000. Á sama tíma gerðist það einnig að allir fjórir staf- frnir í ártalinu breyttust og hefði það alveg getað verið gOd og nægileg ástæða til að gera sér sérstakan dagamun. En ekkert af þessu segir til um að þama hafi verið mót áratuga, alda eða árþúsunda, síst af öllu samkvæmt íslenskri málvenju þar sem ekki er til nein hliðstæða við orðalagið sem hér var lýst. Hugsum okkur röð af kúlum sem era þræddar upp á band. Við ætlum að telja kúlurnar sem era að minnsta kosti á annað hundrað. Við byrjum að telja 1,2,3,..., og þegar við eram búin að telja 10 kúlur segjumst við vera búin að telja fyrsta tuginn. Við getum bent á þessar fyrstu 10 kúlur og sagt: „Þetta er einn tugur af kúlum, fyrsti tugurinn í talningunni." Þegar við höfum talið fyrstu tólf kúlumar bend- um við á þær sem fyrstu tylftina, og þegar við höfum talið 100 kúlur era þær á sama hátt fyrsta hundraðið. I öðram tugnum era kúlur númer 11- 20 og svo framvegis. Fyrsti og annar tugurinn af kúlum „mætast" aug- ljóslega milli tíundu og elleftu kúlu, önnur og þriðja tylftin mætast milli kúlna númer 24 og 25 og hundrað mætast milli kúlu nr. 100 og 101. Þegar við horfum nú á tímatalið frá þessu sjónarhomi skiptir greinilega ekki öllu máli hvort árið 0 (núll) hefði verið til eða ekki. Menn hefðu þá auk þess þurft að áskilja að það væri „fyrsta ár“ tímatalsins til þess að geta komist að þeirri niðurstöðu að fyrsta tuginum lyki í lok ársins 9 og svo framvegis. En hvoragt var gert, árið 0 var aldrei til og þaðan af síður var það nokkum tímann skilgreint sem fyrsta ár tímatalsins. Þannig leiða öll rök óhjákvæmilega til þeirrar nið- urstöðu sem lýst er í upphafi máls. Þorsteinn Vilhjálmsson prófessor í vísindasögu og eðlisfræði og ritstjóri Vísindavefjarins. 21. draumurinn DRAUMSTAF1R Kristjáns Frímanns Stefna Sæmundar fróða. (brot) Ego, eg Nói Nóason stefni þér vættur, vofa, draugur, dís, andi, ár, með svofelldu stefnuvætti, sem fylgir, frá mér og mínum úti og inni, mönnum sem fénaði, kviku sem dauðu, á sjó og landi, hvort þú ert af austri eða vestri, norðri eða suðri eða þar í millum. Nefndum hlutum eða ónefndum, stefnist þér frá mér og mínum, óðali og ættmönnum allt í m'unda lið, til karls og konu. Far þú svo hart sem ljós leggur, vatn rennur, hugur hvarflar. Fjarlægðin er ekki framandi heimur heldur næsta nótt eða sú síðasta á síðasta degi síðasta árs þegar gamli tíminn kvaddi og sá nýi barði á dyr. Tíminn er afstæður eins og ævin og þótt menn greini á um hvenær þeir fundu tímann sinn er nýr roði í austri. Tíminn öslar áfram inn og út um nálaraugað, upp og niður þrepin tólf eða fram og aftur í hendingu hvers tíma því tíminn lagar sig að kröfum þínum og þörf- um en samt er hann tíminn minn. Þó er tíminn afl sem enginn skilur og sagt er að tíminn sé ekki til. Þrátt fyrir það stjómar hann lífi mínu, gangi himintungla, framvindu þess sem er og lífsins listrænu gildum. Tíminn er skarpeygur, toginleitur galdrakarl á fráneygum svörtum fáki sem líður yfir freðnar mýrar fortíðar og þegar hófför hestsins skella á nýja jörð, marka þau tíma- bilin tólf og framtíðin gneistar grænum logum af skaflajámunum. Maðurinn í söðlinum er skjanna- hvítur á hörand, hárið er ýmist hvítt eða svart, rafmagnað og það flaks- ast í allar áttir geimsins Úkt og skeggið sem vindur sig um tómið. Tákn tímans virðast tattóverað á líkama hans, óræð og illskiljanleg en minna samt á foma visku. Sunnan- vindurinn glottir í andlit norðursins sem togar austrið og vestrið til sín þegar nótt tímamótanna kemur og stóra Borgundarhólmsklukkan markar nýja tíð með hljómi sínum. Skrýtið hvað nýir tímar geta ver- ið snöggir að lyfta sér á kreik og renna yfir þann gamla, endumýja hann og marka nýjum sporam. Jón Sigurðsson stóð þarna keikur fyrir stundu og barði sér á bijóst en nú er Johnny National mættur á svæðið með allt annað frelsi í fimum fingr- um. Jónas lagði sig rétt áðan mædd- ur í grösuga brekku með ástaróð á vör en Megas stígur snarlega upp af leiði hans umlandi kvæði um konu og mann. Að fylgjast með tímanum er flestum stundarfróun en að eltast við hann gerfr hvem mann vitlausan og að reyna að drepa tímann er bölvað basl, samt er tíminn ég og þú. Gæfuríkt ár. „Bogamann“ dreymdi Aðfaranótt 18. des. 2000 dreymdi mig eftirfarandi: Ég var staddur í sundlaug einni nokkra metra undir vatnsyfirborðinu. Var í lóðréttri stöðu og var á leiðinni upp með sundtökum handanna. Það var farið að þrengja æ meira að og ég sá að nokkrir metrar vora eftir til að ná yfirborðinu. Þá var hrópað til mín: „Reyndu að spyma frá botninum!" Og er ég leit niður sá ég strax að það var alllangt niður á botn laug- arinnar. Fór ég ekki niður á botn, enda hefði ég drakknað með því móti en lagði allt kapp á að ná yf- irborðinu frá þeim stað sem ég var staddur á í vatninu. Tókst að kom- ast upp á yfirborðið en var orðinn loftlítfil og máttvana. Aðfaranótt 18. des. 2000 dreymdi mig líka þennan draum: I stofunni sá ég mig og konu mína liggjandi á grúfu samsíða á gólfinu, næstum klæðlaus, en fætur hennar famir að blána, sérstaklega um æð- amar. Næst var svo að Ólafur Ragnar Grímsson forseti kom inn og lagði hönd sína á bakið á okkur og við það fóram við svoáð hreyfa okkur. Ráðning Þjóðfélagið er á mikilli og hraðri hreyfingu fram á við í tækni hvers- konar, aíþreyingu ög aðferðum til að gera lífið þægilegra óg fyrirhafn- arminna. En á sama tíma minnkar einhvem veginn hinn félagslegi þáttur; tilfinningar, hlýja og ástúð. Sálarlíf og vitundarlíf era sett hjá garði og draumunum varpað í tæk- in. Róðurinn um lífið verður eins og með einni ár í endalausum hring. Ytri áfoll og vá auka á innri óró og erfitt er um frið. En draumurinn gefst ekki upp í viðleitni sinni að fylla manninn af fró lífsins og því dreymir þig, Bogamaður, slíka drauma. I fyrri drauminum er það sund- laug sem er í aðalhlutverki en það tákn er ígildi sálarinnar. Myndin sem dregin er af vera þinni í djúp- inu og aðferðum við að komast upp lýsa aðþrengdum anda og sál sem fær ekki notið sín þótt yfirborði sé náð. „Reyndu að spyma frá botn- inum,“ sem var ekki til staðar bend- ir til að vissan grann vanti til að ná góðri sálrænni spymu. Seinni draumurinn er á sinn hátt árétting á þeim fyrri en að auki koma til tákn (lágum samsíða á gólf- inu næstum klæðlaus og farin að blána) um að þér finnist þú (þið) standa ein er þrengir að (andlega sem veraldlega) og fá lítinn stuðning fyrr en Ólafur Ragnar kemur til hjálpar. Þetta er merldlegt því í Draumstöfum 9. des. síðastliðinn var annar draumur áþekkur að efni og með forsetanum í aðalhlutverki. Það vekur spumingar um hvort máhð sé landlægt eða hvort forset> inn muni koma fram á næsta ári í nýju hlutverki og beita embættinu meira í þágu fólksins og heilla þess. • Þeir lesendur sern vifja fá drauma sfna birta og ráðna sendi þá með fullu nafni, fæðingardcgi og ári ásamt heimilisfangi og dulnefni til birtingar til: Draumstafir Kringlunni 1 103 Reykjavík eða á hcimasíðu Draumalandsins http://www.dreamland.is.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.