Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1940, Blaðsíða 99

91
mun það vanalega hafa verið nefnt svo. Litli-Hvammur stóð talsvert
lengra inni í dalnum, undir fjalli því, er Mannsfjall heitir. Mun þetta
býli hafa lagzt í eyði snemma á 17. öld. Eftir að Litli-Hvammur lagð-
ist í eyði, voru bæjartóftirnar notaðar fyrir stekk og fjárrjett frá
Hvammi, þar til vorið 1884, að byggður var nýr stekkur (fjárrjett)
skammt frá Þverá, fyrir vestan og sunnan holt það, sem Gangholt
heitir. Hefir fjárrjettin verið þar síðan. Þar var fært frá kvíánum,
á meðan sá siður tíðkaðist, og þar er aðskilið sauðfje vor og haust,
þá er dalirnir eru smalaðir til rúningar. Nokkurt tún hefir verið í
Litla-Hvammi, allt þýft, mýrlent, girt að mestu með torfgarði. Fyrir
túngirðingu sást vel, þá er jeg man fyrst eftir.
1 mynni Skeggjadals að austanverðu eru Skerðingsstaðir, en að
vestan undir hlíðinni Hofakur. Báðar þessar jarðir voru kirkjujarðir
frá Hvammi, og voru fremur landlitlar. Skerðingsstaðir voru seldir
ábúanda jarðarinnar á árunum 1910—1912, samkvæmt kirkjujarða-
sölulögunum, en Hofakur hefir ekki verið seldur, og er kirkjujörð sem
fyr. Á meðan fráfærur tíðkuðust, voru vanalega notaðir frá þessum
bæjum sumarhagar í Hvammslandi, sem bæði er stórt og mikið. Eftir
þessa sumarhaga var venja að greiða prestinum í Hvammi eina vætt
frá Hofakri og frá Skerðingsstöðum hálfa vætt (tuttugu fiska). Hof-
akursbóndinn mátti nota allan Skeggjadal vestan Hvammsár inn í
Náttmálahæðir fyrir þetta gjald, þó að eins fyrir búsmala sinn frá
fráfærum til rjetta. Skerðingsstaðabóndinn mátti nota Kollana og
Þverdal austan Þverár að Nyrðra-Hyrnugili, þó að eins fyrir búsmala
sinn um sumartímann sem Hofakursbóndinn. Stundum var þessi beit-
artollur greiddur frá Hofakri með torfristu eða móskurði, sem
Hvammsland hefir alla tíð haft af skornum skammti.
Hvammslandi tilheyrir allur Skeggjadalur beggja megin
Hvammsár frá Krossgili, sem er í vesturhlíð dalsins, ásamt fjallinu,
upp á svo-nefndan Skothrygg, sem hæst ber á uppi á fjallinu, sem
vötnum hallar í kring um dalinn. Enn fremur Þverdalur allur jafnt
að austan- sem að vestan-verðu upp-á háfjall, sem vötnum hallar.
Neðst (syðst) er Skeggjadalur talsvert víður, — en þá er kem-
ur skammt inn-fyrir Hvammstúnið, þrengist dalurinn, enda skiptist
hann þá í tvo dali. Skeggjadalur heldur stefnu sinni í norð-vestur,
en dalurinn, sem skerzt austur-úr honum, heitir Þverdalur. Ár renna
eftir báðum dölunum. Heitir áin, sem rennur eftir Skeggjadal,
Hvammsá, en sú, sem rennur eftir Þverdal, Þverá. Þverá rennur í
Hvammsá nokkurn kipp fyrir norð-vestan Hvammstúnið. Að austan-
verðu Þverdals eru sex gil, sem öll renna í Þverá, en að vestan-verðu
dalsins að eins tvö gil, sem einnig renna í Þverá, og eitt fyrir botni