Eimreiðin - 01.09.1896, Blaðsíða 41

201
Og það var ekki að eins í bókmenntunum, sem stefna þessi hafði rutt
sjer til rúms heldur einnig í stjórnarfari; Friðrik mikli á Prússlandi, Maria
Teresia og Jósep 2. í Austurriki, Katrin 2. i Rússlandi o. fl. aðhylltust
hana og beittu einveldi sinu til ýmsra umbóta eða breytinga, sem voru
í þessum upplýsingar-anda. Og að visu gengu aðalmenn og oddvitar
stefnu þessarar vel fram í baráttu sinni móti öllum gömlum og rang-
hverfum venjum, og hafði sú barátta margt gott i för með sjer, en allt
um það voru menn farnir að finna, að menntalíf upplýsingarinnar var
dauflegt og þyrkingslegt, og að það fullnægði skynsemi manna en eigi
hjörtum þeirra. Rað risu þvi á ofanverðri öldinni upp margir yngri
menn á Pýzkalandi, er snerust öndverðir móti þessari andlegu stefnu,
sem öll var í köldu byggjuviti, en snauð af ímyndun og tilfinningu og
þessvegna óskáldleg, og leituðust þeir við að glæða nýtt og kraptmeira
andlegt lif á þjóðlegum grundvelli í gagnstæði við upplýsingar menntun-
ina, sem var frakknesk að anda og uppruna. Margir á Rýzkalandi voru
og hrifnir af þeim fagnaðarboðskap náttúrunnar og frelsisins, sem Rous-
seau flutti á Frakklandi og vildu í ofurhuga sprengja alla fjötra og rífa
niður allt hið úrelta jafnt i fjelagslífi sem bókmenntum. Byrjunin var
þegar áður fengin til »klassiskra« bókmennta á móðurmálinu. Klopstock
(1724—1803) sýndi í Messíasarkvæði og »óðum« sínum milda anda-
gipt og meira vald yfir málinu, en nokkur hafði haft síðan Lúter var
uppi. Wieland (1733—1813) samdi fögur skáldrit og, það sem ekki
var minnst utn vert, hann þýddi Shakespeare á þýzku, en að öðru leyti
svipaði honum bæði í anda og formi til hinna frakknesku rithöfunda á
dögum Loðvíks 15. Lessing (1729—1781) var bæði sjónleikaskáld og
einhver hinn skarpvitrasti ritdómari, sem verið hefir, og yfirleitt hinn
frjálshugaðasti rannsóknarmaður og hvervetna óvæginn gegn öllum hleypi-
dómum, orþodoxíu guðfræðinganna, smekkleysi og andlegu ófrelsi. Pað
má með sanni segja, að bann frelsaði Pýzkaland undan bókmenntalegum
yfirráðum annara þjóða, sjerstaklega hinnar frakknesku, og um leið og
hann setti skáldlegar fegurðar reglur, sýndi hann í verkinu, að hann var
fær um að breyta eptir þeim, þar sem hann samdi sjálfur ágæta sjón-
leiki (»Minna von Barnheim«, »Emilie Galotti«, Natan der Weise«). Hann
kenndi mönnum að feta i fótspor Forn-Grikkja og Shakespeares, að því
er sorgarleika kveðskap snertir, og sýndi, hversu frakknesku skáldin
höfðu misskilið reglur Aristotelesar í þeirri grein og þar með komið
finninga-mennirnir, sem höfðu fráfælzt byltingakenningar Voltaire’s af því
þeir hneyxluðust á hinu ljettúðuga frekjuháði hans, þeir urðu nú gagntekn-
ir af hinni eldheitu, hrífandi mælsku og næmu tilfinningu fyrir tign og feg-
urð náttúrunnar, sem var svo yfirgnæfandi hjá Rousseau. Eptir hann eru
einna merkust þessi rit: »Fjelagssamningurinn« (Contrat social), »Um upp-
runa ójafnrjettis meðal mannanna«, »Emil eða um uppeldi«, — og »Júlía
eða Heloísa hin nýja«, sem er skáldsaga og hefir jafnan þótt ágæt bók.
Rousseau var »ídealisti« eða hugsjónamaður og hugmyndir hans ófram-
kvæmanlegar, en allt um það hefir hann haft stórkostleg áhrif bæði á sam-
öld sína og eptiröldina. Voltaire var »realisti« og tók mennina eins og þeir
eru og hafa þó áhrif hans að sínu leyti naumast orðið eins langdræg. En
báðir þessir aldarskörungar eru jafnan nefndir saman svo sem þeir, er í and-
legum og bókmenntalegum efnum hafi gert hvað mest til að undirbúa
frakknesku stjórnarbyltinguna. Menn hafa með rjettu kallað Voltaire höfuð
tíðarandans, en Rousseau hjarta hans.